ایمان و کفر: تفاوت میان نسخه‌ها

[[امام‌خمینی]] ایمان در معنای فقهی آن را مترادف با [[اسلام]] می‌داند که تصدیق قلبی به خداوند و پیامبر اسلام (ص)، است<ref>امام‌خمینی، مکاسب، ۱/۳۷۷؛ امام‌خمینی، الطهاره، ۳/۴۳۵–۴۳۷ و ۴۴۷–۴۴۸.</ref> و در معنای اخلاقی آن را علمی می‌داند که به مرتبه [[قلب]] و [[وجدان]] رسیده و همراه با اطمینان، انقیاد و خضوع باشد.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۸۸.</ref> در برابر ایمان، کفر است که در اصطلاح کلامی و فقهی، انکار الوهیت یا وحدانیت خداوند یا نبوت پیامبر اسلام (ص)، است.<ref>مجلسی، مرآة العقول، ۷/۱۲۶–۱۳۰؛ نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ۶/۲۹۵.</ref> امام‌خمینی نیز کفر را در اصطلاح کلامی و فقهی، انکار خداوند یا [[توحید]] یا نبوت پیامبر اسلام (ص)، می‌داند.<ref>امام‌خمینی، کشف اسرار، ۲۰۰؛ امام‌خمینی، الطهاره، ۳/۴۵۹.</ref>

ازجمله واژگان مرتبط با ایمان، اعتقاد و اسلام است. فرق اعتقاد با ایمان در این است که اعتقاد، مجرد تصدیق جازم بر یک امر است،<ref>فاضل مقداد، الاعتماد، ۴۲–۴۳.</ref> اما برخی در ایمان علاوه بر اعتقاد، اقرار به زبان و عمل به آن را نیز لازم می‌دانند.<ref>طوسی، الاقتصاد، ۲۲۷–۲۲۸؛ بحرانی، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهره (ع)، ۶/۱۶.</ref> به باور امام‌خمینی ایمان واقعی که به همراه خشوع و انقیاد است، برتر از اعتقاد است و اعتقاد، نوعی ادراک عقلی است و در ایمان باید این ادراک، با مجاهدت به قلب برسد.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۴؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۳۸۲.</ref> اسلام اعم از ایمان بوده و به معنای شهادت به الوهیت و وحدانیت خداوند و رسالت پیامبر اسلام (ص)، است.

از واژگان مرتبط با کفر، [[شرک]] و الحاد و [[فسق]] است. فرق کفر با شرک از دیدگاه فقهی در این است که کفر انکار واجب‌تعالی و نبوت پیامبر اسلام (ص)،<ref>امام‌خمینی، الطهاره، ۳/۴۴۲.</ref> و شرک اعتقاد به دو یا چند [[واجب‌الوجود]] در [[نظام هستی]] است.<ref>امام‌خمینی، کشف اسرار، ۱۱.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| شرک}} الحاد به معنای منحرف‌شدن از حق<ref>طوسی، التبیان، ۷/۳۰۷.</ref> و میل از اسلام به سوی کفر<ref>ابوالفتوح، مفتاح الباب، ۱۵۳.</ref> است. فرق کفر و فسق در این است که فسق اعم از کفر است؛ زیرا گاهی به کافر به سبب اخلال به حکم عقل و اقتضای فطرت فاسق گفته می‌شود؛ اما غالباً فاسق به شخصی گفته می‌شود که با وجود اقرار به حکم [[شرع]]، به همه احکام یا بعضی از آنها عمل نمی‌کند.<ref>راغب، مفردات الفاظ القرآن، ۶۳۶.</ref>

مسئله ایمان و کفر از مهم‌ترین و اساسی‌ترین مسائلی است که در ادیان الهی مطرح بوده و ادیان الهی بنابر آموزه‌ها و دستاورهای خود، انسان‌ها را به دو دسته تقسیم کرده‌اند: گروهی ایمان آورده و در زمره مؤمنان درآمده‌اند و گروهی کفر ورزیده‌اند و در زمره کافران جای گرفته‌اند.<ref>صف، ۱۴.</ref><ref>← کتاب مقدس، کتاب دوم قرنتیان، ب۶، ۱۵.</ref> در [[تورات]] و [[انجیل]] بر سخنان ناروا دربارهٔ خدا و صفات او نیز کفر گفته شده‌است<ref>کتاب مقدس، لاویان، ب۲۴، ۱۰–۱۶؛ کتاب مکاشفه یوحنا، ب۱۶، ۲۱.</ref> [[قوم یهود]] برای ایمان سیزده اصل قائل‌اند که ازجمله آنها باور به وجود حق‌تعالی، وحدانیت و جسم‌نداشتن اوست.<ref>هینلز، راهنمای ادیان زنده، ۱/۸۳.</ref> همچنین معتقدند ایمان به دین یهود تنها برای کسانی که دارای مادری یهودی باشند، امکان‌پذیر است.<ref>هینلز، راهنمای ادیان زنده، ۱/۹۶.</ref>

ایمان در اسلام از مفاهیم محوری به‌شمار می‌رود<ref>بقره، ۶؛ ممتحنه، ۴؛ حجرات، ۷.</ref> و در روایات به مباحث متعددی مانند درجات ایمان<ref>کلینی، الکافی، ۲/۴۲–۴۵.</ref> و خصوصیات مؤمن<ref>کلینی، الکافی، ۲/۲۲۶–۲۴۱.</ref> اشاره شده و در کتاب [[اصول کافی|کافی]] بابی به ایمان و کفر اختصاص یافته‌است.<ref>← کلینی، الکافی، ۲/۲–۴۶۶.</ref> [[قرآن کریم]] ایمان را محبوب مؤمنان و آراسته در قلب‌ها و کفر را ناخوشایند خداوند معرفی کرده<ref>حجرات، ۷.</ref> و در آیات متعددی کفار را به قبول ایمان دعوت کرده<ref>بقره، ۴۱؛ غافر، ۱۰.</ref> و ایمان را برتر از اسلام دانسته که باید در قلب مستقر شود.<ref>حجرات، ۱۴.</ref>

از دیدگاه اجتماعی ایمان نقش تعیین‌کننده‌ای در بهبود روابط اجتماعی دارد.<ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۲/۴۹.</ref> باور به خداوند و عالم غیب در زندگی [[انسان]] پایه و اساس [[جهان‌بینی اسلامی]] است.<ref>طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۶/۲۰۹–۲۱۰.</ref> در جهان امروز که ارزش‌های اخلاقی افول کرده، ایمان به خداوند که باید اساس فلسفه زندگی را تشکیل دهد، متزلزل شده و انسان به موجودی منفعت‌طلب و سودجو تبدیل شده‌است.<ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۲۵/۱۳۶.</ref> ایمان در [[انقلاب اسلامی]] نیز نقش تعیین‌کننده‌ای در برپایی و ظهور آن داشته‌است<ref>نقوی، انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن، ۲۱۶.</ref> و چنان‌که امام‌خمینی خاطرنشان کرده، خداوند با عنایات خاص خود ملتی را که با روح و قوت ایمان به پا خاستند، پیروز کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۱۷۸؛ ۷/۶۲–۶۳ و ۱۹/۱۷۲، ۴۷۴.</ref>

امام‌خمینی در آثار خود به بیان حقیقت ایمان<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۵۵۳؛ امام‌خمینی، حدیث جنود، ۸۷.</ref> و کفر و رابطه این دو با اسلام<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۹۵–۹۶.</ref> پرداخته و اقسام کفر و ایمان و مراتب و آثار هر یک از آنها را بیان کرده‌است.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۸۹؛ امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۳۴۲–۳۴۳؛ امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۱۶۸؛ امام‌خمینی، الطهاره، ۳/۴۳۰–۴۳۷ و ۴۵۱.</ref>

مقابل ایمان، کفر است که انکار خداوند، توحید، نبوت نبی اکرم اسلام (ص)، و [[روز جزا]] و هر آن چیزی است که از [[ضروریات دین اسلام]] معرفی شده‌است.<ref>سبحانی، الایمان و الکفر، ۴۹.</ref> البته کسانی که طاعت را جزو ایمان می‌دانند، ترک طاعت را سبب کفر می‌شمارند؛ مانند خوارج که معتقدند مرتکب [[گناه کبیره]] کافر است،<ref>← آمدی، آبکار الافکار فی اصول الدین، ۵/۲۹.</ref> اما غالب اندیشمندان اسلامی بر این باورند که مؤمن اگر فاسق شد و معصیتی از او سر زد، از نام مؤمن خارج نمی‌شود، بلکه او را مؤمن فاسق می‌گویند؛ زیرا فاسق تصدیق‌کننده خدا و رسول او و تمام آن چیزی است که از احکام شریعت به انسان رسیده‌است، اما طاعات و عبادات داخل در صدق ایمان نیستند.<ref>آمدی، آبکار الافکار فی اصول الدین، ۵/۲۹–۳۰؛ حلی، انوار الملکوت، ۱۷۹–۱۸۰.</ref> ولی ایمان به معنای اخلاقی آن حقیقتی در قلب و به همراه خوف، ورع و پرهیز از [[محرمات]] است. از این‌رو کسی که از محرمات اجتناب نکند از دایره ایمان خارج می‌شود و این ایمان حقیقت و کمال ایمان<ref>مکی، قوت القلوب فی معاملة المحبوب، ۲/۲۲۰–۲۲۱؛ نراقی، جامع السعادات، ۲/۵۶.</ref> است.

برخی از حکما در تبیین حقیقت ایمان از سه عنصر معرفت، حال و عمل بهره برده‌اند و بر این باورند که معرفت، علم به خداوند، صفات، اسما، پیامبران (ع)، و [[معاد]] است و اصول و پایه اعتقاد به‌شمار می‌رود. معرفت، احوال را به دنبال می‌آورد و آن انقطاع از اغراض طبیعی و رذایل نفسانی است. احوال نیز اعمال را در پی دارند مانند [[نماز]]، [[زکات]]، [[روزه]] و مانند آنها<ref>ملاصدرا، تفسیر القرآن، ۱/۲۴۹.</ref> اولویت در این سه عنصر با معرفت و علم است و بالاترین علم، علم مکاشفه و معارف ایمانی است که عمده آن معرفت خداوند، معرفت اسما و صفات و معرفت افعال الهی است و این معرفت غایت نهایی است که به منظور آن، با اعمال، تهذیب ظاهر صورت می‌گیرد و با احوال، تهذیب باطن و سعادت به واسطه آن محقق می‌شود و بلکه این معرفت خود عین خیر و سعادت است،<ref>ملاصدرا، تفسیر القرآن، ۱/۲۴۹–۲۵۰.</ref> اما کفر به معنای اخلاقی آن، عدم معرفت به حقایق ایمان<ref>ملاصدرا، اسرار الآیات، ۲.</ref> و انکار ولایت ائمه (ع)،<ref>مجلسی، مرآة العقول، ۳/۲۸۳؛ گنابادی، تفسیر بیان السعادة فی مقامات العباده، ۴/۱۸۱.</ref> یا ترک عمدی فرایض<ref>مجلسی، مرآة العقول، ۱۰/۲۰.</ref> است.

امام‌خمینی نیز بر این باور است که ایمان به معنای کلامی و فقهی آن، به معنای اعتقاد و تصدیق به الوهیت و توحید خداوند و رسول اوست،<ref>امام‌خمینی، الطهاره، ۳/۴۴۵–۴۴۸.</ref> اما ایمانِ واقعی و حقیقی که بالاتر از اسلام است، فراتر از علم است و به عنصری دیگر غیر از علم نیاز دارد که آن عنصر قلبی است؛ همچنان‌که در لغت نیز گرویدن، انقیاد و خضوع غیر از ادراک و علم است.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۸۷–۸۹.</ref> به باور ایشان حقیقت ایمان همان علم صحیح عقلی و مطابق با واقع است که از مرتبه عقل و حوزه مفاهیم، به حیطه قلب وارد می‌شود، به گونه‌ای که افزون بر تصدیق عقل، قلب انسان نیز آن مطلب علمی و معتقَد عقلی را می‌پذیرد و با آن متحد می‌شود.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۳۴۲–۳۴۳.</ref> ایمان به معارف الهی در حقیقت زمانی محقق می‌شود که شخص اولاً حقایق را با [[تفکر]] و [[ریاضت عقلی]] ادراک کند که این به منزله مقدمه‌ای برای ایمان است،<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۸۹.</ref> لکن علم به یک چیز (نظیر خداوند، معاد، [[عذاب]]) با ایمان به آن چیز برابر نیست، بلکه علم، تصدیق عقلی و ایمان، باور و تسلیم قلبی به همان امر است،<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۷–۳۸؛ امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۳۴۲–۳۴۳.</ref> چنان‌که ممکن است شخصی علم به وجود خداوند داشته باشد، ولی باور به آن نداشته باشد؛ برای نمونه، خداوند در [[قرآن]] [[شیطان]] را با اینکه علم به وجود خداوند و انبیا (ع)، و معاد داشت<ref>بقره، ۳۴.</ref> کافر خوانده‌است.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۱۱۴ و ۳۴۱–۳۴۲.</ref>

متکلمان برای ایمان اصول و ارکانی برشمرده‌اند که به منزله پایه‌های آن است و بدون هر یک از آنها ایمان ثابت نمی‌شود. در بیان ارکان ایمان، گفته‌های گوناگونی وجود دارد. متکلمان امامیه توحید، [[عدل]]، [[نبوت]] و [[امامت]]<ref>فاضل مقداد، الاعتماد، ۷۵.</ref> و معاد<ref>شهید اول، قوت القلوب فی معاملة المحبوب، ۲۳۶.</ref> را ارکان و اصول ایمان معرفی کرده‌اند. برخی نیز سه رکن برای ایمان مطرح کرده‌اند؛ توحید، نبوت و معاد.<ref>کاشف‌الغطاء، اصل الشیعة و اصولها، ۶۰.</ref> برخی از معتزله پنج رکن برای ایمان ذکر کرده‌اند: توحید، عدل، نبوت، [[امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر]] و اعتقاد به [[وعد و وعید]].<ref>← خواجه‌نصیر، تلخیص المحصل، ۴۰۴.</ref> [[ملاصدرا]] سه رکن برای ایمان ذکر کرده‌است: معرفت به خداوند، معرفت به صراط مستقیم و درجات و کیفیت سلوک به سوی خداوند و معرفت معاد.<ref>ملاصدرا، المظاهر الالهیه، ۱۴–۱۵.</ref>

## ایمان به انبیای الهی (ع)، و کتاب‌های آسمانی؛

## ایمان به موارد صحیح از احادیث پیامبر (ص)، و قبول آنها و واجب‌بودن اطاعت از آنها.<ref>مکی، قوت القلوب فی معاملة المحبوب، ۲/۲۱۳–۲۱۴؛ میبدی، کشف الاسرار و عدة الابرار، ۱/۷۵۳–۷۵۴.</ref>

امام‌خمینی اصول و ارکان ایمان را معرفت به خداوند، توحید و [[ولایت]] ـ که ایمان به پیامبران است ـ و ایمان به روز معاد، فرشتگان و کتاب‌های الهی می‌داند.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۹۸.</ref> ایشان با استناد به برخی آیات<ref>حدید، ۲۸؛ بقره، ۲۸۵؛ نور، ۴۷.</ref> باور دارد ایمان، معرفت و محبت به امیرالمؤمنین علی‌بن‌ابی‌طالب (ع)، و ائمه (ع)، نیز از ارکان ایمان است.<ref>امام‌خمینی، کشف اسرار، ۱۷۶–۱۷۹.</ref> ایشان خاطرنشان کرده‌است که اصول و ارکان ایمان با فطرت موافقت دارند؛ البته برخی از آنها مانند معرفت و توحید از فطریات اصلی و برخی از آنها از متفرعات‌اند.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۹۸.</ref>

اسلام و ایمان به لحاظ معنا با هم تغایر دارند. ایمان به معنای تصدیق و اسلام به معنای انقیاد و خشوع است.<ref>ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۲/۲۹۳–۲۹۴.</ref> اسلام در قرآن به معانی گوناگونی به‌کار رفته‌است؛ گاه به معنای [[شریعت]]<ref>حجرات، ۱۴–۱۵؛ ← طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۶/۳۱۳–۳۱۴.</ref> و گاه به معنای تسلیم‌شدن در برابر اراده و دستورهای الهی است که در این صورت اسلام از مراتب ایمان است،<ref>یونس، ۸۴؛ راغب، مفردات الفاظ القرآن، ۴۲۳؛ ← طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۰/۱۱۳–۱۱۴.</ref> چنان‌که اسلام در بعضی روایات به معنای لغوی‌اش به‌کار رفته که به معنای تسلیم است<ref>کلینی، الکافی، ۲/۴۵.</ref> و معمولاً در روایات اخلاقی به کار می‌رود.<ref>حلوانی، نزهة الناظر و تنبیه الخاطر، ۵۳–۵۴.</ref>

امام‌خمینی میان ایمان و اسلام قائل به مغایرت است و با استناد به روایاتی<ref>کلینی، الکافی، ۲/۲۶.</ref> معتقد است اسلام اعتقاد به الوهیت و وحدانیت خداوند و [[رسالت پیامبر اسلام]] (ص)، است. ایشان باور به معاد را نیز در تحقق اسلام محتمل می‌داند و بر این باور است که اعتقاد به سایر احکام اسلام ربطی به تحقق اسلام ندارد و انکار آنها سبب خروج از اسلام نمی‌شود،<ref>امام‌خمینی، الطهاره، ۳/۴۴۴–۴۴۵.</ref> ولی ایمان نور هدایتی است که در قلب جلوه می‌کند. صفت اسلام اگر در قلب ثابت شود و به قلب برسد، ایمان است و لازمه ایمان عمل است،<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۹۵–۹۶.</ref> البته گاهی ایمان به معنای مترادف با اسلام نیز به کار می‌رود.<ref>امام‌خمینی، الطهاره، ۳/۴۴۷.</ref> گاهی نیز ایمان بر اعتقاد به توحید و نبوت به همراه ولایت امیرالمؤمنین (ع)، گفته می‌شود. از این‌رو اسلامی که در مقابل این ایمان قرار می‌گیرد، به معنای اعتقاد به خداوند و نبوت، بدون ولایت است که همان ایمان [[اهل سنت]] است.<ref>کلینی، الکافی، ۲/۱۸–۲۰؛ مرعشی، الصوارم المهرقة فی نقد الصواعق المحرقه، ۲۹۶؛ مجلسی، بحار الانوار، ۶۵/۲۴۳.</ref> این معنا از ایمان در عصر ائمه (ع)، رایج بوده‌است؛ البته ایشان یادآور شده‌است که این اصطلاح در عصر ائمه (ع)، به وجود نیامده است؛ زیرا کلام ائمه (ع)، همان کلام خدا و رسول اوست و ایمان نزد خداوند و رسول (ص)، غیر از ایمان نزد ائمه (ع)، نیست، بلکه ایمان پیش از نصب امیرالمؤمنین (ع)، به ولایت، همان تصدیق به خداوند و رسول او بود ولی پس از نصب امیرالمؤمنین (ع)، و ابلاغ ولایت ایشان، ولایت از ارکان ایمان قرار گرفت،<ref>امام‌خمینی، مکاسب، ۱/۳۷۷.</ref> اما اسلام در برابر کفر بیشتر به معنای فقهی و کلامی آن به کار می‌رود که به معنای شهادت به وحدانیت خداوند و رسالت پیامبر خدا (ص)، است.<ref>امام‌خمینی، الطهاره، ۳/۴۵۱.</ref>

برای کفر نیز اقسامی ذکر شده‌است که عبارت‌اند از:

امام‌خمینی نیز تقسیماتی برای ایمان ذکر کرده‌است:

# حقیقی و صوری: [[ایمان صوری]] و ظاهری، همان اعتقاد به شریعت پیامبر اسلام (ص)، است؛ اما [[ایمان حقیقی]] ملازم با نوعی خشوع است.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۵.</ref>

امام‌خمینی به برخی اقسام کفر نیز اشاره کرده‌است،

## [[کفر انکاری]]: به این معنا که انسان چیزی را که نزد او مجهول است و نمی‌تواند درک کند، انکار می‌کند مانند معارف الهی و جلوه‌های رحمانی که حقایق آن را درک نمی‌کند و این ناشی از خودخواهی و [[خودبینی]] است.<ref>امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۱۶۸؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۱۶.</ref> ایشان در میان اقسام کفر، کفر انکاری را ازجمله خطرناک‌ترین اقسام کفر می‌داند؛ زیرا اگر انسان در نخستین گام آنچه انبیا (ع)، و اولیا گفته‌اند انکار کند و منکر این باشد که غیر از آنچه او می‌فهمد وجود دارد این انکار دیگر نمی‌گذارد انسان از این ظلمتکده نجات یابد. افرادی که به این کفر دچارند از فطرت انسانی خارج شده و آنچه انبیا (ع)، و اولیا گفته‌اند را انکار می‌کنند؛ در نتیجه نعمت [[هدایت]] نصیب آنان نمی‌شود و نمی‌توانند خود را از ظلمت رهایی بدهند.<ref>امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۱۶۸.</ref>

در آیات قرآن<ref>آل عمران، ۱۷۳؛ انفال، ۲؛ توبه، ۱۲۴.</ref> و روایات<ref>کلینی، الکافی، ۲/۳۷ و ۴۰؛ مجلسی، بحار الانوار، ۶۶/۲۸ و ۱۷۱.</ref> برای ایمان درجات و مراتبی ذکر شده‌است؛ البته این ایمان غیر از ایمان به معنای اسلام است؛ زیرا اصل پذیرش اسلام دارای درجات نیست.

## برخی نیز به جهت اینکه ایمان را صرف تصدیق زبانی یا قلبی به آنچه نبی آورده‌است، می‌دانند، آن را قابل افزایش یا کاهش نمی‌دانند.<ref>فخر رازی، المحصل، ۵۷۰؛ فاضل مقداد، ارشاد الطالبین، ۴۴۲.</ref>

امام‌خمینی مانند دیگر فقها<ref>نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ۳۰/۹۶–۹۹؛ انصاری، کتاب الامام‌خمینی، ۳/۵۹۰–۵۹۱.</ref> ایمان مترادف با اسلام و کفر را دارای احکامی می‌داند؛ چنان‌که بنابر بعضی از روایات<ref>کلینی، الکافی، ۲/۲۶.</ref> مجرد اقرار زبانی به ایمان، سبب حفظ خون و مال و آبروی شخص می‌شود.<ref>امام‌خمینی، الطهاره، ۳/۴۳۷ و ۴۵۱.</ref> ایشان یادآور شده‌است که مؤمن و کافر در اصلِ توجه تکلیف مشترک‌اند و لکن کافر مادامی که ایمان نیاورد، اعمال او صحیح نیست؛ زیرا اسلام شرط صحت عبادات است.<ref>امام‌خمینی، تعلیقه عروه، ۷۳۰.</ref>

امام‌خمینی راه‌ها و مقدماتی را برای تحصیل اصل ایمان و درجات آن ذکر کرده‌است که عبارت‌اند از:

قرآن کریم برادری<ref>حجرات، ۱۰.</ref> پیروی از [[رسول خدا(ص)]]،<ref>نور، ۶۲.</ref> خوف از خداوند<ref>انفال، ۲.</ref> و رسیدن به بهشت جاوید<ref>توبه، ۷۲.</ref> را از آثار و نشانه‌های ایمان می‌داند؛ چنان‌که خروج از نور به ظلمات،<ref>بقره، ۲۵۷.</ref> پایبندنبودن به عهد،<ref>توبه، ۱۲.</ref> نادانی،<ref>بقره، ۱۳.</ref> [[کذب]] و [[افترا]]،<ref>نحل، ۱۰۵.</ref> و کوری باطن<ref>بقره، ۱۷۱.</ref> را از آثار و نشانه‌های کفر برشمرده است. در روایات نیز اثر ایمان [[سخاوت]]،<ref>آمدی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ۸۷.</ref> [[حیا]]<ref>آمدی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ۸۹.</ref> و رغبت به آخرت<ref>آمدی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ۸۹.</ref> معرفی شده و اقرار به یگانگی خداوند و کتاب‌های آسمانی و رسولان (ع)،<ref>ابن‌شعبه، تحف العقول فیما جاء من الحکم و المواعظ عن آل‌الرسول (ص)، ۱۹.</ref> و نیز صدق در هنگامی که برای انسان ضرر دارد و ترک کذب هنگامی که برای انسان نفع به همراه دارد و اینکه انسان سخنش از عملش فزونی نگیرد و در نقل سخن دیگران از خدا بترسد<ref>نهج البلاغه، ح۴۵۰، ۶۰۶.</ref> به عنوان نشانه‌های آن شمرده شده‌است.

امام‌خمینی برای حقیقت ایمان و مراتب آن آثار و نشانه‌هایی ذکر کرده‌است ازجمله حصول فضایل اخلاقی. ایمان در وجود شخص مؤمن، فضایلی اخلاقی چون [[توکل]]، [[تسلیم]]، [[رضا]]، [[خوف و رجا]] را به وجود می‌آورد<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۹۷–۹۸.</ref> و از سویی با به‌وجودآمدن اوصاف معنوی و صوری در پرتو ایمان، رذایل اخلاقی از شخص مؤمن دور می‌شوند و مؤمن از اوصافی مانند بدخواهی برای مؤمنان، [[حب دنیا]]، حزن و خوف از غیر حق‌تعالی پاکیزه می‌شود،<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۰۸–۱۰۹.</ref> چنان‌که ایمان واقعی سبب ترس از خداوند،<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۲۹–۲۳۰.</ref> خشوع<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۴.</ref> و ترس از معاد است و شخص را به عمل وامی‌دارد و کسی که تنها به زبان ابراز ایمان کند و چنین خوفی نداشته باشد، در زمره منافقان است.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۵۳۵.</ref> ایمان و تصدیق اگر به قلب برسد، برای قلب حالت اطمینانی حاصل می‌شود که اعتماد بر غیر حق نمی‌کند. در مقابل، اعتماد به دنیا و آبادکردن آن ناشی از ضعف ایمان به آخرت است وگرنه اگر ایمان انسان قوی باشد، در صدد اصلاح آخرت و آبادکردن آن نیز بر می‌آید.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۵۹.</ref>

قرآن کریم موانع ایمان را استکبار و خودبینی<ref>بقره، ۳۴؛ فرقان، ۲۱.</ref> خوشگذرانی در دنیا،<ref>سبأ، ۳۴؛ زخرف، ۲۳.</ref> عصیان و تعدی<ref>بقره، ۶۵؛ آل عمران، ۱۱۲.</ref> و آفت ایمان را [[وسوسه شیطان]]<ref>اعراف، ۱۶.</ref> و [[جهل]]<ref>اعراف، ۱۳۸؛ ← طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ۴/۷۲۷.</ref> دانسته‌است.

در روایات نیز شرک<ref>آمدی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ۸۹.</ref> [[نفاق]]<ref>طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ۴۵۸.</ref> و [[سوء خلق]]<ref>کلینی، الکافی، ۲/۳۲۱.</ref> از آفات ایمان شمرده شده‌است. اندیشمندان اسلامی نیز با استفاده از آیات و روایات، موانع و آفاتی برای ایمان ذکر کرده‌اند؛ مانند کثرت گناهان که سبب ضعف نور ایمان و زوال آن می‌شود.<ref>فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۸/۳۳۰.</ref> برخی با تشبیه گناهان به غذاهای مضر، معتقدند همان گونه که غذاهای مضر به‌تدریج بر بدن اثر می‌گذارند تا آنجا که سبب فساد مزاج و در نهایت مریضی یا مرگ می‌شوند، گناهان نیز به‌تدریج در نفس بر روی هم می‌نشینند تا سبب فساد مزاج نفس و در نهایت زوال اصل ایمان می‌شوند و به همین جهت دستور به توبه از گناهان داده شده‌است.<ref>نراقی، جامع السعادات، ۳/۵۷–۵۸؛ نراقی، معراج السعاده، ۶۷۸–۶۷۹.</ref> همچنین برخی از خصوصیات اخلاقی مانند حسد و [[حرص]] سبب زوال نور ایمان و پوشیده‌شدن آن می‌شوند.<ref>فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۱۰/۶۵؛ ملاصدرا، شرح اصول الکافی، ۱/۴۹۱؛ حقی بروسوی، تفسیر روح البیان، ۳/۳۱۲.</ref>

امام‌خمینی معتقد است ملکات فاسده‌ای که با گناهان به وجود می‌آیند، سبب گرفته‌شدن ایمان از انسان می‌شوند؛ چنان‌که در روایات، حسد، [[حب شرف]] و حب مال و همچنین [[عجب]] و فخر<ref>کلینی، الکافی، ۲/۳۰۶ و ۳۱۵.</ref> اموری معرفی شده‌اند که ایمان را از میان می‌برند<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۱.</ref> از این‌رو زیادشدن حب دنیا و [[حب نفس]] در انسان، سبب زوال ایمان شخص مؤمن می‌شوند،<ref>امام‌خمینی، جهاد اکبر، ۵۴؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۲۳.</ref> به همین دلیل ایشان بارها به حب دنیا و عواقبی که در پی آن به وجود می‌آید، تذکر داده‌است.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۲۳–۱۲۴؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۴۹؛ امام‌خمینی، حدیث جنود، ۲۷۲–۲۷۴.</ref>

* ابن‌شعبه حرانی، حسن‌بن‌علی، تحف العقول فیما جاء من الحکم و المواعظ عن آل‌الرسول (ص)، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.

* احسائی، ابن‌ابی‌جمهور، عوالی اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدینیه، تحقیق مجتبی عراقی، قم، مؤسسه سیدالشهداء (ع)، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.

* بحرانی، یوسف‌بن‌احمد، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهره (ع)، تصحیح محمدتقی ایروانی و سیدعبدالرزاق مقرم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۵ق.

* سبحانی، جعفر، الایمان و الکفر فی الکتاب و السنه، قم، مؤسسه امام‌صادق (ع)، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.

* سبحانی، جعفر، بحوث فی الملل و النحل، قم، مؤسسه امام‌صادق (ع)، بی‌تا.

* مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار (ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.

* مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول فی شرح اخبار آل‌الرسول (ص)، تصحیح سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، دارالکتب الإسلامیه، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.

عزت‌الله مرادی، «[https://books.khomeini.ir/books/10002/518/ ایمان و کفر]»، دانشنامه امام خمینی، ج۲، ص۵۱۸–۵۳۰.