عفو

عفو، گذشت از حق و اسقاط مجازات.

عفو؛ بخشش گناه و گذشتن از عقاب کسی است که مستحق آن است. امام‌خمینی عفو را گذشت از کسانی می‌داند که به انسان بدی کرده‌اند.

امام‌خمینی، عفو را یکی از صفات جمالیه حق‌تعالی می‌شمارد و این صفت در بندگان را صفتی نفسانی دانسته که جلوه‌ای از آن صفت کمالی می‌باشد.

ایشان عفو و غفران الهی را بدون میزان و معیار نمی‌داند و کسی به مجرد درخواست عفو بخشیده نمی‌شود؛ بلکه انجام اعمال صالح سبب می‌شود شخص مشمول عفو شود و عفو ریشه در ترک حب دنیا و  حب نفس دارد.

امام‌خمینی دایره عفو خداوند را بسیار گسترده و عفو حق‌الناس را مشروط به ادای آن می‌داند و علم و ایمان به عفو الهی را موجب رجا و امیدواری بندگان دانسته که سبب تزکیه و تصفیه اخلاق می‌شود.

ایشان، لبریزشدن قلب عفوکننده از اَمن و ایمان در روز قیامت و فزونی عزّت برای او را از آثار معنوی عفو بندگان در حق یکدیگر دانسته است

معنی

عفو به معنای صرف نظرکردن از گناه و ترک مجازات آن به کار رفته است. برخی اصل معنای عفو را قصد گرفتن چیزی و برخی دیگر، محو اثر دانسته‌اند. در اصطلاح اخلاقی، عفو به معنای بخشش گناه و گذشتن از عقاب آن و صرف‌نظر کردن از حق خود درگرفتن غرامت یا قصاصِ کسی است که مستحق آن است. عفو در اصطلاح فقهی، اسقاط حق و در اصطلاح حقوقی، اسقاط بعض یا تمام مجازات مترتب بر جرم است که خود بر دو نوع است: عفو عمومی و عفو خصوصی. امام‌خمینی نیز در اصطلاح اخلاقی عفو را به معنای فضیلت پسندیده گذشت از کسانی می‌داند که به انسان بدی کرده‌اند.

از واژه‌های مرتبط با عفو، صفح، مغفرت، تجاوز و گذشتن از عقوبت گناه است. بعضی صفح و عفو را مترادف دانسته‌اند؛ ولی برخی میان آن دو فرق قائل شده‌اند و صَفح را به معنای گذشتن بدون ملامت و پاک‌کردن قلب از کینه، و عفو را گذشتن از انتقام جنایتکار شمرده‌اند. بعضی نیز مغفرت و عفو را به یک معنا دانسته‌اند؛ همچنان‌که برخی عفو را اسقاط حق، ترک عقاب لازمه گناه، و مغفرت را پوشانیدن گناه و دادن ثواب دانسته‌اند. امام‌خمینی در ضمن بیان صفح و عفو، میان این دو فرقی بیان نکرده است و آن دو را مترادف به کار برده، انتقام را ضد صفح دانسته است.

پیشینه

عفو یکی از صفات خداوند است. در ادیان الهی، به عفو و مغفرت خداوند به بندگان، توجه شده است؛ چنان‌که در مزامیر حضرت داوود(ع) خداوند، غفور و دارای رحمت فراوان برای همه افراد شمرده شده است و در کتاب مقدس مسیحیان، بر عفو و مغفرت خداوند در صورت دست‌برداشتن انسان از گناه، تأکید شده است. قرآن کریم نیز عفو را از صفات الهی شمرده، بندگان را به آن سفارش کرده است؛ همچنان‌که آن را سبب آمرزش گناهان دانسته، پاداش آن را نزد خداوند می‌داند. به موضوع عفو در روایات نیز توجه شده، بابی در کتاب‌های روایی به آن اختصاص داده شده است.

صفت عفو در بندگان، در مقابل دشمنی و کینه، و صفح، در مقابل انتقام شمرده شده است. انتقام از صفاتی است که در شریعت نکوهش شده است و در صورت انتقام نیز انسان نباید از مقداری که در شریعت برای آن مقرر شده، تجاوز کند. همچنین از عفو با عنوان یکی از سنت‌های انبیا(ع) و متقین نام برده شده است؛ مانند آنچه از پیامبر(ص) در جریان فتح مکه نقل شده است که ایشان با وجود دشمنی‌های کفار مکه ـ که نقشه قتل ایشان را کشیده و سبب خروج ایشان از مکه شده بودند ـ آیه ۹۲ سوره یوسف را که بیانگر عفو الهی است قرائت کرد و طی دستوری عمومی اهل مکه را عفو کرد و با کرامت تمام، ابوسفیان و بسیاری از دشمنان و سران کفار و حتی قاتل حمزه سیدالشهداء را بخشید. عفو از نگاه علمای اخلاق از والاترین ارزش‌های اخلاقی و انسانی است و آن را از فضایل قوه غضبیه دانسته‌اند. امام‌خمینی در کتاب شرح حدیث جنود عقل و جهل در شرح و تبیین صفح و تجاوز، به عفو پرداخته، فضایل و ثمرهای صفح و ضررهای انتقام را بیان کرده است.

حقیقت و ریشه عفو

علمای اخلاق، صفت عفو را در خداوند، محو و تجاوز از گناهان بندگان شمرده‌اند. عفو الهی بالاتر از غفران الهی است؛ زیرا غفران گناهان، پوشاندن آنان و عفو الهی، محو آنهاست؛ آنان صفت عفو در بندگان را نیز از فضایل قوه غضبیه شمرده‌اند که ضد انتقام است. امام‌خمینی بر اساس روایت جنود عقل و جهل، صفح را مقابل انتقام دانسته است. ایشان مانند برخی علمای اخلاق، عفو و گذشت را یکی از صفات جمالیه حق‌تعالی می‌شمارد. این صفت در بندگان صفتی نفسانی است که جلوه‌ای از آن صفت کمالی محسوب می‌شود. به اعتقاد امام‌خمینی کسی که تحت تربیت حق‌تعالی قرار گرفته، باید این صفت در او شکل گرفته باشد. ایشان عفو و گذشت را از لشکریان رحمان و عقل و از لوازم فطرت مخموره (اصلی) انسان می‌داند که همان فطرت عشق به کمال مطلق و خیر و سعادت است؛ فطرتی که با احکام طبیعت محجوب نشده باشد. در مقابل، انتقام‌جویی را از لشکریان ابلیس و جهل و از لوازم فطرت محجوبه می‌داند؛ زیرا وقتی فطرت انسان محکوم احکام طبیعت می‌شود، روحانیت و نورانیت خود را از دست می‌دهد و مبدأ شرور و شقاوت‌ها می‌شود (ببینید: فطرت).

امام‌خمینی عفو و غفران الهی را بدون میزان و معیار نمی‌داند و معتقد است همچنان‌که عقوبت، امری اعتباری نیست، بلکه نتایج اعمال و ملکات ناپسند انسان، در آخرت تجسم می‌یابد و در حقیقت به صورت آتش و عقوبت ظاهر می‌شود، غفران الهی نیز اعتباری نیست و کسی به مجرد درخواست عفو بخشیده نمی‌شود؛ بلکه زدودن حجاب‌ها و آراستگی به اخلاق پسندیده و انجام اعمال صالحه است که سبب می‌شود شخص مشمول عفو و غفران شود (ببینید: شفاعت).

اسباب عفو

در بعضی روایات، ریشه عفو و بخشش بندگان، صفت عفو و غفران الهی شمرده شده است که پروردگار در بعضی از بندگان خود قرار داده تا با مردم با اخلاق خدایی رفتار کنند. اندیشمندان نیز عفو را از نتایج عفت نفس، حکمت و شجاعت دانسته‌اند. امام‌خمینی ریشه عفو و گذشت را ترک حب دنیا و نفس، و ریشه انتقام را حب نفس و دنیا می‌داند؛ از این‌رو افرادی که بر فطرت اصلی و روحانیت فطری خود باقی‌اند و از آلودگی به محبت دنیا و محبت نفس مبری می‌باشند، از رذیله انتقام‌جویی ـ که از خواص نفس حیوانی و درنده‌خویی است ـ پاک هستند؛ اما کسانی که قلب‌شان در پس حجاب طبیعت است و آمال و آرزوی‌شان رسیدن به لذت‌های دنیوی است، قوه غضبیه خود را برای به دست آوردن آنها صرف می‌کنند و به انتقام دست می‌یازند. به باور ایشان، عفو در بندگان ریشه در تربیت تحت اسمای الهی و ربوبیت حق‌تعالی دارد.

اقسام عفو و گستره آن

در آیات پرشماری، از عفو خداوند و عفو بندگان به همدیگر سخن به میان آمده است و خداوند خود را به صفت عفو ستوده است و بندگان را نیز به گذشت از یکدیگر تشویق کرده است. در روایات نیز از عفو خداوند در روز قیامت و عفو بندگان نسبت به یکدیگر سخن به میان آمده است. از نظر اندیشمندان اسلامی، به استناد آیه‌ای از قرآن در صورتی که افراد گناهان کبیره را ترک کنند، گناهان صغیره‌شان پیش از توبه و گناهان کبیره‌شان پس از توبه بخشیده می‌شود (ببینید: توبه).

امام‌خمینی همانند دیگر علما، دایره عفو و رحمت و مغفرت خداوند متعال را بسیار گسترده می‌داند؛ تا آنجاکه ناامیدی از رحمت الهی را جزء گناهان کبیره به‌شمار می‌آورد. ایشان گناهکاران را با برگشت به سوی خداوند، قابل عفو دانسته است اما عفو حق‌الناس را مشروط به ادای آن می‌داند (ببینید: گناه).

علمای اخلاق با استناد به برخی روایات، عفو را در امور شخصی، به‌خصوص در جایی که انسان قدرت انتقام دارد، نیکو دانسته‌اند؛ از این‌رو در سیره رسول خدا(ص) هیچ‌گاه دیده نشده است ایشان برای شخص خود، از کسی انتقام بگیرد؛ البته این مسئله در غیر موارد تجاوز به احکام الهی و حقوق جامعه بوده است. همچنین عفو کسی که به انسان ستم کرده است، از اخلاق صدیقین شمرده شده؛ مگر اینکه عفو، سبب ذلت و عار برای شخص عفوکننده شود. به همین دلیل کسانی شایسته عفو هستند که در مقام اصلاح خویش باشند؛ نه ظالمانی که عفو، آنها را جسورتر کند (ببینید: اخلاق و سیره امام‌خمینی).

امام‌خمینی در جایی که حقوقی از مردم و جامعه تضییع شده باشد که از آن به حق‌الناس تعبیر می‌شود و همچنین مواردی که به احکام و حدود الهی تعرض شده باشد؛ مانند حَد محارب و زانی را غیرقابل عفو می‌داند؛ مگر مصلحت اسلام در عفو باشد که آن بر عهده فقیه جامع شرایط است. ایشان مانند دیگر فقها دربارهٔ زنا که حق الله است، توبه پیش از اقامه بینه را موجب اسقاط حدّ می‌داند، اگرچه امام معصوم(ع) حق عفو پس از اقرار را دارد؛ چنان‌که بعید نیست نواب امام(ع) نیز چنین حقی داشته باشند.

آثار عفو

برخی اندیشمندان، اثر عفو الهی را محو و زدایش آثار گناهان از بنده و پاک‌کردن آن از دیوان عمل شمرده‌اند؛ بلکه گاهی مغفرت الهی سبب تبدیل سیئات به حسنات می‌گردد. امام‌خمینی نیز علم و ایمان به رحمت و عفو الهی را موجب رجا و امیدواری بندگان می‌داند که خود، سبب تلاش و کوشش، تزکیه عمل و تصفیه اخلاق می‌شود. در مقابل، ناامیدی از عفو و رحمت الهی سبب بازماندن از عمل و دوری از رحمت حق می‌شود (ببینید: خوف و رجا).

در برخی آیات و روایات، برای عفو بندگان در حق یکدیگر، آثار دنیایی و آخرتی ذکر شده است که ازجمله آثار اخروی آن، مغفرت الهی و آثار دنیوی آن، تبدیل شدن دشمنان سرسخت به دوستان صمیمی، طول عمر، عزّت‌مندی در میان مردم، بقای حکومت و قدرت و جلوگیری از ادامه کینه‌توزی و خشونت است. امام‌خمینی، با استناد به بعضی روایات، لبریزشدن قلب عفوکننده از اَمن و ایمان در روز قیامت و فزونی عزّت برای او را از آثار معنوی عفو بندگان در حق یکدیگر دانسته است و معتقد است اگر این صفت در انسان باشد، وقت سؤال در قبر که وقت ظهور باطن و سرایر است، انسان می‌تواند پاسخگو باشد؛ بر خلاف کسی که فاقد این صفت است.

طلب عفو و استغفار

در برخی روایات، استغفار حقیقی، از درجات علیین دانسته شده، برای آن معانی و ارکانی شمرده شده است که از آن جمله پشیمانی، عزم ترک گناه و ادای حقوق مردم و تدارک واجبات است (ببینید: توبه). امام‌خمینی حقیقت استغفار را از منظر اخلاقی، انقطاع و جدایی از صور ملکوتی اعمال زشت و از منظر عرفانی، ترک ذنوب و تقیداتی می‌داند که لازمه سیر معنوی و پیمودن درجات کمالی است؛ زیرا سالک بر اساس حیات دنیایی و بشری خود، دارای قیود و شئون مادی است و برای انتقال از مقامات و عوالم پایین‌تر به بالاتر، باید از این شئون رهایی یابد و در حقیقت غفران ذنوب، ترک مراتب شئون پایین‌تر است و این همان ذنب و گناه وجودی است که مبدأ همه گناهان است؛ تا آنجاکه تمام گناهان بخشیده می‌شوند و سالک تحت تجلیات ذاتی قرار گرفته، فنای تام رخ می‌دهد. طبق این بیان، یکی از معانی استغفار جبران نقایص است که از نتایج آن، ستر و پوشیده‌شدن گناهان و غفران آثار آنهاست. امام‌خمینی مانند دیگر علمای اخلاق و عرفان، استغفار انبیا(ع) و اولیا را از قسم استغفار از گناهان نمی‌داند؛ بلکه ناشی از تقید به عالم طبیعت و قصور در معرفت و عظمت و جلال حق‌تعالی می‌داند.

عفو عمومی و محکومان

عفو عمومی در فرهنگ حقوقی، گذشت از گناه همه مجرمانی است که در جرم معینی دخیل بوده‌اند و آن معمولاً پس از وقوع انقلاب‌های سیاسی و بحران‌های اجتماعی انجام می‌شود و تمام آثار جرم را از میان می‌برد. این نوع عفو و نیز عفو محکومان خاص طبق بند ۱۱ اصل ۱۱۰ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و ماده ۲۴ قانون مجازات اسلامی از وظایف و اختیارات رهبری است.

امام‌خمینی در جایگاه رهبر انقلاب اسلامی، پس از پیروزی انقلاب در مناسبت‌های مختلف عفو عمومی اعلام کرد؛ البته این عفو در ارتش، ژاندارمری، قوای نظامی و شهربانی، شامل کسانی شد که مرتکب جرم کوچک یا گناه صغیره‌ای شده بودند؛ چنان‌که ایشان در مواردی افرادی از رژیم پهلوی را که اقدام به قتل و شکنجه کرده یا دستور آن را صادر کرده بودند، همچنین اشخاصی که از بیت‌المال سوء استفاده کرده بودند، از این عفو استثنا کرد. ازجمله مواردی که ایشان دستور عفو عمومی داد، در غائله کردستان (ببینید: غائله کردستان) و عفو زندانیان گروه‌های معارض نظام بود. در موارد بسیاری نیز افراد زیادی از محکومان دادگاه‌ها را ازجمله به درخواست مسئولان قضایی عفو کرده است. (ببینید: عفو عمومی).

پیوند به بیرون

• رحمت‌الله ضیائی ارزگانی، عفو(۱)، دانشنامه امام‌خمینی، ج۷، ص۳۲۹–۳۳۴.