جامعه: تفاوت میان نسخه‌ها

==مفهوم‌شناسی==

جامعه واژه‌ای عربی و اصل آن جامع<ref>معلوف، المنجد فی اللغه، ۱۰۱.</ref> به ‌معنای گردآورنده، فراهم‌کننده، برهم‌افزاینده و دربرگیرنده است.<ref>دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۵/۶۴۸۹.</ref> تاکنون یک تعریف اصطلاحی از جامعه که قابل پذیرش همه [[دانشمندان]] باشد، ارائه نشده است؛ ولی نخستین کاربرد واژه جامعه در معنای «ارتباط با همنوع» بوده است.<ref>فریز بی و سه‌ یر، جامعه، پیشگفتار.</ref> در تعریف‌های اصطلاحی دیگر، جامعه مجموعه‌ای از انسان‌هاست که عقیده و آرمان و نیازهای مشترک اجتماعی و روابط ویژه، زندگی انسانیِ آنان را به یکدیگر پیوند داده است<ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۲/۳۳۲.</ref> یا به جمعیتی که دارای سرزمین، [[اقتدار سیاسی]] و فرهنگ مشترک باشند، گفته می‌شود.<ref>نوربخش، فرهنگ و قومیت مدلی برای ...، ۶۷ ـ ۶۸.</ref> به‌عبارتی در هر موردی که بتوان برای گروهی از مردم«وجه جامع» و «جهت وحدتی» اعتبار کرد، کاربرد لفظ «جامعه» بر آن گروه رواست.<ref>مصباح یزدی، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، ۹.</ref> از این‌رو جامعه به اقسام گوناگون ازجمله جامعه مذهبی، جامعه اسلامی،<ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۱/۳۲ ـ ۳۳.</ref> جامعه مدنی،<ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۲/۴۱۵ و ۴۴۴.</ref> جامعه فرهنگی<ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۲۴/۱۵۱.</ref> و جامعه طبیعی<ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۲/۱۱۳.</ref> تقسیم می‌شود. مفاهیم [[ملت]]، [[امت]]، شعوب، قبیله و قوم نیز در معنای جامعه به ‌کار می‌روند.<ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۲/۳۵۴.</ref>

دانشمندان آغاز پیدایش جامعه انسانی را نامعلوم دانسته‌اند؛<ref>باقی نصرآبادی، مبانی جامعه‌شناسی، ۵۱.</ref> ولی عموم حکیمان انسان را بالطبع موجودی اجتماعی شمرده‌اند.<ref>ابن‌خلدون، تاریخ ابن‌خلدون، ۱/۵۴.</ref> نخستین متفکر مسلمان که از جامعه بحث کرده و حتی جامعه را از نگاه قرآنی تحلیل کرده، [[عبدالرحمن‌بن‌خلدون]] (۷۳۲ ـ ۸۰۸ق) است که کتاب خود را علم عمران نام نهاد.<ref>ابن‌خلدون، تاریخ ابن‌خلدون، ۱/۸ ـ ۱۳.</ref> عده‌ای از غربیان کاربرد واژه جامعه را مرتبط با حقوق روم در پایان عصر جمهوری و آغاز دوران [[امپراتوری]] روم می‌دانند؛<ref>وینسنت، نظریه‌های دولت، ۴۵.</ref> اما رواج بحث جامعه‌شناسی در [[غرب]] جدید چهارصد سال پس از ابن‌خلدون در آثار آگوست کنت (۱۷۹۸ ـ ۱۸۵۷م) دیده می‌شود.<ref>وینسنت، نظریه‌های دولت، ۴۵؛ فریز بی و سه‌ یر، جامعه، ۱ ـ ۲.</ref> در میان متفکران معاصر اسلامی [[سیدمحمدحسین طباطبایی]] در [[المیزان فی تفسیر القرآن]]<ref>طباطبایی، المیزان، ۴/۹۲ ـ ۱۰۷.</ref> و کتاب روابط اجتماعی در اسلام و [[مرتضی مطهری]] در کتاب جامعه و تاریخ<ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۲/۳۲۸.</ref> درباره جامعه و تحولات اجتماعی، نظریات قابل توجهی عرضه کرده‌اند.

==ضرورت و اهداف جامعه==

امام‌خمینی سرشت انسان را علت تشکیل جامعه و همکاری انسان‌ها با یکدیگر را باعث آسایش زندگی آنان دانسته و زندگی انفرادی را به منزله خروج انسان از جامعه بشری و پیوستن به حیوانات وحشی شمرده است.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۷۶.</ref> ایشان افراد جامعه را به قطره‌های باران و جامعه را به نهرها و سیل و دریا تشبیه کرده که در صورت اجتماع کارسازند و تا اجتماعی نباشد از قطره‌ها کاری ساخته نیست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۳۰ ـ ۲۳۱.</ref>

==حقوق متقابل فرد و جامعه==

امام‌خمینی درباره نیاز به امنیت در جامعه، با توجه به خاستگاه دولت و جامعه و اهمیت تشکیل دولت برای برآوردن نیازهای جامعه، تأکید داشت مردم باید در [[دولت اسلامی]] احساس آرامش و امنیت کنند و دولت اسلامی نیز موظف به تأمین امنیت و آرامش مردم است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۱۴۲ ـ ۱۴۳.</ref> در این چارچوب ایشان دفاع از حقوق تمامی مردم جامعه ازجمله اقلیت‌ها را وظیفه دولت اسلامی می‌دانست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۴۴۱.</ref> ایشان امنیت را محصول آگاهی مردم و مشارکت و نظارت همگانی آنان و همکاری با حکومت بر می‌شمرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۴۸.</ref> و معتقد بود رعایت حقوق و آزادی‌های مردم به دست [[حکومت]]، تنها در چارچوب مقیدکردن [[حکومت اسلامی]] به [[قانون]] ممکن خواهد بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۳۱۰ ـ ۳۱۱؛ ۱۱/۲۲ و ۱۴/ ۴۱۴.</ref>

از سوی دیگر، در نگاه امام‌خمینی جامعه نیز در برابر افراد، حقوقی دارد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۸۲.</ref> و افراد وظیفه دارند به آنها عمل کنند. ایشان در سخنان خود به پاره‌ای از تکالیف مردم در برابر جامعه ازجمله لزوم پیروی از سیره رهبران دینی،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۸.</ref> مکلف‌بودن مردم و نهادها در برابر رنج عمومی و مشکلات مردم و دیگر نهادها و سازمان‌ها <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۴۳۵.</ref> و مکلف‌بودن همه مردم از کشاورز و کاسب و رئیس مجلس و رئیس‌جمهور در برابر حفظ نظام جمهوری اسلامی<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۴۸۶.</ref> اشاره کرده است. از نگاه ایشان تکلیف همگانی به این معناست که وظایفی را که بر عهده افراد است، به‌خوبی انجام دهند و منتظر دیگران نباشند که چه می‌کنند؛ اصلاح جامعه از اصلاح یک‌یک افراد آغاز می‌شود و در این صورت است که یک جامعه به‌سرعت اصلاح می‌شود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۳۹۲ ـ ۳۹۳.</ref>

==تعارض منافع فرد و جامعه==

جامعه انسانی از برخورد و تعارض منافع افراد تهی نیست و منافع شخصی در میان افراد آگاه، به تعارض با منافع عمومی می‌انجامد.<ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۲۶/۳۲۰.</ref> متفکران اسلامی بر آن‌اند که هدف اصلی یک زندگی اجتماعی نمی‌تواند فرد و منافع فردی باشد، بلکه هدف باید نوع و مصالح عمومی و اموری باشد که بقا و دوام و خوشی جمع را بهتر تضمین کند و بدیهی است که مصلحت جمع همان [[مصلحت]] اکثریت افراد اجتماع است؛ پس همیشه در قوانین جهان، توجه اول به منافع جمع است نه به منافع فرد. در این حالت افراد باید در برابر مصالح عمومی تسلیم و راضی و به آنها خرسند باشند و در خود احساس ناراحتی و نارضایتی نکنند. در آن صورت جامعه می‌تواند به سعادت واقعی امیدوار باشد.<ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۲۲/۷۶.</ref>

==رابطه دین و جامعه==

قرآن کریم جامعه را مانند انسان به لحاظ سرشت مشترک و نامه عمل مشترک، مورد خطاب قرار داده و آن را حقیقتی چون فرد انسانی فرض کرده است.<ref>طباطبایی، المیزان، ۴/۹۶ ـ ۹۷.</ref> جامعه مجموعه‌ای از انسان‌هاست و انسان بر پایه فطرت الهی گرایش به دین دارد؛<ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۳/۳۸۸.</ref> از این‌رو کلیت جامعه نیز نیازمند وجود رویکرد دینی است.<ref>خسروپناه، انتظارات بشر از دین، ۷۲.</ref> به باور امام‌خمینی، تنها [[ادیان توحیدی]] هستند که به انسان و همه ابعاد وجودی او توجه داشته و برای آن برنامه دارند؛ اساساً برنامه و هدف ادیان، انسان‌سازی و آسایش بشر است؛<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۲۸۷ ـ ۲۸۸.</ref> هدایت و رهبری صحیح جامعه، که به وسیله [[دین]] ممکن است،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۳۸۹.</ref> جامعه را معتدل و امور آن را به‌سامانمی‌کند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۵۴۱ ـ ۵۴۲.</ref> از این‌رو جامعه برای تأمین نیازهای معنوی افرادِ خود به دین نیازمند است.<ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۴/۲۹۳.</ref>

امام‌خمینی در پاسخ به نگاه مارکس (۱۸۱۸ ـ ۱۸۸۳م) که دین را افیون ملت‌ها<ref>سبحانی، مارکسیسم و مذهب، ۲۱.</ref> و آن را وسیله‌ای در دست طبقه حاکم برای توجیه وضع موجود یا آن را زاییده جهل انسان می‌دانست،<ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۳/۵۷۷؛ زند وکیلی، ۲۴.</ref> معتقد بود افیون‌ نامیدن دین برای جامعه، طرحی استعماری بود که به دلیل ترس از دین و نقش هدایتی آن در جامعه اجرا می‌شد؛<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۲۹۱ و ۲۹۵ و ۹/۲۳۳، ۵۰۵.</ref> در حالی‌که دین عامل ترقی و شکوفایی جامعه به شمار می‌رود<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۵۹.</ref> و سعادت فرد و جامعه تنها در گرو اجرای احکام دین و تربیت دینی و قرآنی است؛<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۵۳۰.</ref> دین به معنای توحیدی آن، همواره طالب اجرای عدالت در جهان و خواهان آزادی انسان از بندهای مادی و معنوی است و می‌تواند خلأهای یک نظام مادی را پر کند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۲۵ ـ ۲۲۶.</ref> از نظر ایشان، فعالیت‌های مادی بشر، مقدمه اعتلای معنوی است و دین زمینه رشد آن را فراهم می‌کند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۳۶۰.</ref> و پیگیر اجرای عدالت در جامعه<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۴۱۷.</ref> و موجب بیداری [[مستضعفان]]<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۳۹۶ ـ ۳۹۷.</ref> می‌شود. در عین حال ایشان اعتقاد داشت هدف دین و پیامبران(ع) تنها از میان‌بردن ستمگران و جانشین قراردادن مستضعفان نیست، بلکه هدفی بالاتر را دنبال کرده‌اند که آن استقرار حکومت قرآنی است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۵۳۰ ـ ۵۳۱.</ref> و به همین منظور است که اسلام خود قوانین حکومتی دارد؛<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۱۰ ـ ۱۱.</ref> چنان‌که برای اداره جامعه نیز به کسی نیاز است که در شناخت انسان فردی و انسان اجتماعی آگاهی کامل داشته باشد که این‌ مهم، تنها از عهده خالق انسان بر می‌آید.<ref>میرخلیلی، قانون‌گذاری در قرآن و مکاتب بشری، ۵۶ ـ ۵۹.</ref> در باور امام‌خمینی، قرآن برای تمام عمر بشر نازل شده و نیازهای او و جامعه او را رفع خواهد کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، آداب الصلاة، ۳۱۵.</ref> ایشان انبیا(ع) را پاسداران ارزش‌ها و معنویات می‌دانست که با چراغ [[عقل]] و ندای [[فطرت]]، جامعه انسانی را به سوی کمالات و ارزش‌ها هدایت کرده‌اند؛<ref>امام‌خمینی، جهاد اکبر، ۶.</ref> بنابراین نباید از قوانین شرعی که زندگی بشر را در [[دنیا]] و [[آخرت]] اصلاح می‌کند، دوری کرد.<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۲۰.</ref>

امام‌خمینی با توجه به بیان قرآن کریم درباره فطری‌بودن دین<ref>روم، ۳۰.</ref> و نیاز جامعه انسانی به راهنما برای رسیدن به سعادت و اعتدال،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، صحیفه، ۷/۵۴۱.</ref> کمال جامعه را در گرو عمل به قرآن و پیروی از اولیای دین می‌داند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۵۳۰.</ref> و تصریح می‌کند ارزش‌های جهان‌شمول دینی می‌توانند بهترین وسیله راهنمایی و نجات ملت‌ها باشند و گره مشکلات اساسی بشریت را باز کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۲۵.</ref> در واقع، چنان‌که برخی اندیشمندان اسلامی نیز خاطرنشان کرده‌اند، جامعه بدون پشتوانه دینی، مشکل اخلاقی و قانونی خواهد داشت و همانند اسکناس بدون پشتوانه خواهد بود.<ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۳/۴۰۰ و ۲۳/۵۱۷.</ref> در نگاه امام‌خمینی دین با پیشرفت‌های زمان و توسعه فرهنگ و تغییرات حاصل از آن هماهنگ است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۰۵ ـ ۴۰۶.</ref> و جامعه برای رسیدن به صلاح و سعادت، به دو بال مادیت و معنویت، هردو نیاز دارد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۵۴۱.</ref>

==وضع اجتماعی در دوران پهلوی==

عمده‌ترین معیارهای امام‌خمینی برای نقد جامعه در زمان پهلوی، سه شاخص و معیار کلی احکام و هویت اسلامی،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۵۳ ـ ۱۵۴ و ۱۹۷.</ref> مصالح جامعه، کشور و مردم<ref>همان، ۳/۷۴؛ ۴/۴۱۳ و ۹/۲۰۱.</ref> و وابسته‌نبودن و [[استقلال]]<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۱۲۵، ۱۵۱ و ۴/۲۶۱.</ref> بود که در مصادیقی چون وجود [[فساد]] و [[فحشا]]، فضای خفقان و نبود آزادی و وابستگی به غرب در جامعه قابل بررسی و تبیین است.

===مصادیق فساد===

==جامعه مطلوب==

از نظر امام‌خمینی محورهای جامعه مطلوب و توحیدی عبارت‌اند از: وحدت کلمه،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۴۱۹.</ref> توجه به ابعاد مادی و معنوی جامعه،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۹.</ref> اجرای قوانین و احکام اسلام،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۵۲۲.</ref> استقلال و آزادی،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۱۸؛ ۶/۴۶۳ و ۱۷/۱۱۸.</ref> دفاع از حقوق و منافع مردم،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۳۶۴.</ref> رهبری و نظارت علما و متخصصان اسلام در شئون جامعه،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۳۸۹.</ref> برابری انسان‌ها و ملاک امتیاز به تقوا و پاکی<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۳۸۸.</ref> و اجرای عدل و قسط<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۴۶۷.</ref> و نظم و امنیت عمومی،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۵۱۸ و ۱۲/۲۰۴.</ref> آسایش و رفاه همگانی<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۴۷.</ref> و از میان‌برداشتن [[فقر]] و اصلاح شرایط زندگی برای اکثریت مردم.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۱۵۵.</ref>

==راه‌های اصلاح جامعه==

افزون بر این، ایجاد جامعه مطلوب نیازمند حکومت اسلامی است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۱۱۳ ـ ۱۱۴ و ۲۱/۴۰۶.</ref> ایشان برای اجرای احکام جزایی اسلام مانند [[حدود]] و [[قصاص]] در جامعه، اجرای احکام اقتصادی دین، ایجاد محیط تربیتی برای اصلاح جامعه و تربیت انسان‌های متقی و مؤمن، تأمین وحدت امت اسلامی و نجات وطن و کشورهای اسلامی از تصرف و نفوذ استعمارگران و دولت‌های دست‌نشانده، و [[دفاع]] از تمامیت ارضی کشورهای اسلامی، تحقق وحدت و آزادی ملت‌های مسلمان و سرنگونی حکومت‌های ظالم و دست‌نشانده و تلاش برای عدالت و مبارزه با [[ستم]] و گرسنگی و تبعیض، لازم شمرده است که دولت اسلامی برپا شود و [[قوه مجریه]] در دست اسلام‌شناسان قرار گیرد.<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۳۳ ـ ۳۷، ۶۹.</ref>

==پانویس==

{{پانویس}}

{{پایان}}

==پیوند به بیرون==