موسیقی: تفاوت میان نسخه‌ها

موسیقی در معنایی عام، به صوت و آوای آهنگینی گفته می‌شود که با حنجره انسان یا ابزار و آلات ویژه تولید می‌شود.<ref>مصطفی و دیگران، المعجم الوسیط، ۲/۸۹۱؛ دهخدا، فرهنگ‌لغت دهخدا، ۱۳/۱۹۲۵۷.</ref> در شکل اول به آن موسیقی کلامی، آواز یا غنا گفته می‌شود که ذیل عنوان «غنا» بحث می‌گردد و در شکل دوم به آن موسیقی ابزاری یا آهنگ گفته می‌شود. مراد از موسیقی در کاربردهای رایج عرفی همین معنا است، که گاهی همراه با آواز و گاهی بدون آن اجرا می‌شود.<ref>حسینی، الموسیقی، ۱۷.</ref>{{ببینید|غنا}}

موسیقی به سبب تأثیرات سحرگونه، پیوسته در طول تاریخ مورد توجه طبقات مختلف [[مردم]] بوده است. در نوشته‌ها از تأثیر نغمات و اصوات در نفوس و ایجاد نشاط و تقویت اراده در کارهای دشوار و خستگی‌آور عضلانی، برانگیختن حسّ سلحشوری در جنگ‌ها، کاهش غضب و ناراحتی یا تولید [[محبت]] و الفت و جز آنها نیز سخن گفته‌اند.<ref>اخوان‌الصفاء، رسائل اخوان الصفاء و خلان الوفاء، ۱/۱۸۳–۱۸۵.</ref> امروزه تأثیر موسیقی در درمان پاره‌ای از بیماری‌های روانی و حتی تأثیر آن در حیوانات و چگونگی رشد گیاهان نیز مطرح است.<ref>مختاری، غنا و موسیقی، ۱/۸۳.</ref> البته این‌گونه نیست که همگان در تأثیرگذاری مثبت موسیقی در بخش‌های مذکور اتفاق نظر داشته باشند؛ و کسانی مخالف این نظریات هستند. در عین حال چیزی که جای اختلاف ندارد، استفاده‌های نادرست از موسیقی و تأثیرگذاری نامطلوب موسیقی‌های رایج در جوامع است که از این‌رو همیشه عالمان و فقیهان با اشاعه و ترویج موسیقی در [[جامعه]]، مخالفت کرده‌اند.<ref>ادامه مقاله.</ref>

گروهی از اندیشمندان مسلمان، چون [[فارابی]]،<ref>فارابی، احصاء العلوم، ۶۰–۶۲.</ref> [[ابن‌سینا]]،<ref>ابن‌سینا، رسائل، ۲۸۵–۲۹۶.</ref> و [[خواجه‌‌نصیرالدین طوسی|خواجه‌نصیر طوسی]]،<ref>خواجه نصیر، شرح الاشارات و التنبیهات، ۱/۳۰۱–۳۰۵.</ref> از دانش موسیقی بحث کرده‌اند. در این فن با عنوان یکی از شاخه‌های علم ریاضی، دربارهٔ حالات نغمه‌ها و ایقاع و چگونگی ترکیب لحن‌ها و به‌کارگیری ابزارهای موسیقی بحث شده است.<ref>بهایی، الکشکول، ۲/۲۰۰.</ref> موسیقی در بُعد عَملی در طی قرون متمادی به‌طور عمده به صورت لهوی و همراه با ابتذال، هرزگی و انواع فساد بوده است. موسیقی در دوران معاصر بر اثر روی‌کارآمدن رسانه‌های شنیداری و دیداری در سطح وسیعی به کار گرفته می‌شود و از نظر فنّی با ابداع سبک‌های نوین و اختراع ابزارهای جدید و درهم‌آمیختگی زیاد آن در سطح جهان در حد بی‌سابقه‌ای رشد کرده است و پیوسته به ابعاد جدیدی از آن پرداخته می‌شود.

علاوه بر [[قرآن کریم]] که مفسران مصداق برخی آیات<ref>لقمان، ۶.</ref> را نواختن آلات موسیقی و گوش‌دادن به صدای آنها دانسته‌اند،<ref>طبرسی، مجمع البیان، ۸/۴۹۱؛ طباطبایی، المیزان، ۱۶/۲۰۹.</ref> تقریباً در همه کتاب‌های جامع روایی، از [[شیعه]]<ref>کلینی، الکافی، ۶/۴۳۱–۴۳۵؛ مجلسی، بحار الانوار، ۷۶/۲۳۹–۲۴۷.</ref> و [[سنی]]،<ref>ابن‌ماجه، سنن ابن ماجه، ۱/۶۱۱–۶۱۳؛ هیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ۲/۲۰۶.</ref> ده‌ها [[حدیث]] دربارهٔ موسیقی وجود دارد. اگرچه سند شماری از این احادیث ضعیف شمرده می‌شود، اما در میان آنها [[روایات]] صحیح متعددی وجود دارد.<ref>انصاری، کتاب المکاسب، ۱/۲۸۵–۲۸۶؛ امام‌خمینی، مکاسب، ۱/۳۰۷–۳۰۸ و ۳۱۵–۳۱۶.</ref> در این روایات، موسیقی در مواردی همچون نواختن دف در عروسی‌ها، مجاز شمرده شده است؛<ref>ابن‌ماجه، سنن ابن ماجه، ۱/۶۱۲؛ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۳/۹۱ و ۱۴/۳۰۵–۳۰۶.</ref> ولی به‌طور غالب، این حدیث‌ها به نکوهش و بازداشتن از موسیقی و ابزار آن پرداخته است. طبق برخی از این روایت‌ها [[پیامبر(ص)|پیامبر اعظم(ص)]] به‌طور صریح از برخی ابزار مانند مزمار، طبل و تنبور نهی کرده است.<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۷/۳۱۴–۳۱۵.</ref> در برخی دیگر شیوع موسیقی از نشانه‌های آخرالزمان یا موجب نزول بلا شمرده شده و در پاره‌ای دیگر، شنیدن صدای موسیقی زیر عنوان شنیدن [[لهو]]، موجب فساد قلب و رویش [[نفاق]] در آن دانسته شده است.<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۷/۳۱۲–۳۱۳.</ref> در برخی دیگر مداومت بر نواختن برخی از ابزارها تا چهل روز، عامل چیرگی [[شیطان]] و از میان‌رفتن غیرت معرّفی شده است.<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۷/۳۱۲.</ref> در مجموع، ابزارهایی چون تنبور، عود، مزمار، طبل، بربط و دف، در روایات ذکر شده است.

موسیقی در متون فقهی بیشتر در باب [[المکاسب المحرمه (کتاب)|مکاسب محرمه]]، ذیل بحث کسب درآمد با آلات لهو و در باب شهادت در بحث عدالت شاهد، مطرح شده است و در آن مسایلی از قبیل خرید و فروش ابزار موسیقی، ساخت، استفاده از آن و شنیدن صدای آن، بحث شده است. فقیهان با توجه به دلایلی که دربارهٔ لهو و ملاهی وارد شده است، ازجمله آیه لهو الحدیث<ref>لقمان، ۶.</ref> و روایاتی که در خصوص ابزار موسیقی وجود دارد، در همه این مسایل نظر به [[حرمت]] داده‌اند و با نگاهی به متون فقهی، حکم مزبور دربارهٔ مسایل موسیقی را می‌توان از احکام مورد اتفاق فقیهان [[شیعه]]<ref>طوسی، المبسوط، ۸/۲۲۴؛ نراقی، مستند الشیعه، ۱۸/۱۵۹–۱۶۰؛ نجفی، جواهر الکلام، ۲۲/۲۵ و ۴۱/۵۱؛ خویی، موسوعه، ۳۵/۲۴۲–۲۴۴.</ref> و بیشتر فقیهان اهل سنّت در همه عصرها<ref>نووی، المجموع فی شرح المهذب، ۲۰/۲۳۰.</ref> دانست. تنها در خصوص استفاده از دف در جشن عروسی یا ختنه‌سوران، بسیاری از فقیهان گذشته، به استناد حدیث مربوط، [[فتوا]] به حلیت آن داده‌اند<ref>طوسی، المبسوط، ۸/۲۲۴؛ حلی، شرائع الاسلام، ۴/۱۱۷؛ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴/۱۸۳.</ref> و این فتوا به سبب ضعیف‌بودن سند حدیث<ref>تبریزی شهیدی، هدایة الطالب الی اسرار المکاسب، ۱/۱۰۷.</ref> مورد توجه شماری دیگر از فقیهان به‌ویژه فقیهان معاصر واقع نشده و معارضاتی به دنبال داشته است.<ref>امام‌خمینی، استفتائات، ۲/۱۶؛ خویی، صراط النجاة، ۲/۲۹۰؛ گلپایگانی، ارشاد السائل، ۱۵۶؛ تبریزی، صراط النجاة، ۶/۴۱۸.</ref> استفاده از برخی ابزارها مثل طبل و شیپور به منظور اعلام جنگ یا اعلام وقت یا فراری‌دادن حیوانات، ازجمله کم‌شمار مسایلی است که برخی فقیهان آن را مطرح کرده و حکم به حرمت یا [[حلیت]] آن داده‌اند؛ چنان‌که به‌کارگیری ابزارهای غیر متعارف که کاربرد دیگری دارند، در تولید موسیقی نیز مطرح شده است و دربارهٔ آن فتوای حلیت وجود دارد.<ref>نراقی، مستند الشیعه، ۱۸/۱۶۶–۱۶۷.</ref>

امام‌خمینی در بعضی از کتاب‌های فقهی خود، به صورت مختصر بحث موسیقی را مطرح کرده است؛<ref>امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۴۷۳؛ امام خمینی، زبدة الاحکام، ۱۳۷.</ref> اما بعدها در چارچوب پاسخ به [[استفتائات امام‌خمینی|استفتائات]] به ابعاد مختلف موسیقی پرداخته و نظریات جدیدی داده است.

دگرگونی‌هایی که در دنیای معاصر در زمینه موسیقی به وجود آمده است، بستر جدیدی برای نگاه فقهی به موضوع موسیقی فراهم کرده و دیدگاه‌های تازه‌ای به دنبال داشته است. فقها در این زمینه به دو گروه تقسیم شده‌اند: برخی موسیقی را مطلقاً [[حرام]] دانسته‌اند و فرقی میان مطرب و غیر مطرب قائل نشده<ref>گلپایگانی، ارشاد السائل، ۱۵۷.</ref> و بعضی دیگر، میان موسیقی مطرب و غیر مطرب فرق گذاشته‌اند.<ref>خویی، منیة السائل، ۱۶۲–۱۶۳؛ سیستانی، الفتاوی المیسره، ۴۳۷؛ حکیم، حواریات فقهیه، ۳۳۵.</ref>

امام‌خمینی از پیشگامان نگاه نو به موسیقی و نظریه‌پردازی جدید در این زمینه است. در دیدگاه سنتی، موسیقی تقریباً به‌طور مطلق حرام دانسته می‌شد. ظاهر سخن ایشان در کتاب [[تحریر الوسیله]] که پیش از انقلاب نوشته شده، مطابق دیدگاه سایر فقیهان است و از ابزارهای موسیقی چون نی، بربط و مانند آن به عنوان آلات لهو یاد کرده، آنها را یکی از مصادیق ابزارهای حرام، یعنی ابزارهایی که صرفاً منافع حرام دارند، دانسته است. از این‌رو ایشان [[خرید و فروش]]، [[اجاره]] و ساخت این قبیل ابزار را حرام و شکستن آن را واجب می‌شمرد.<ref>امام خمینی، تحریرالوسیله، ۱/۴۷۳؛ امام خمینی، وسیلة النجاة، ۳۲۰.</ref>

با این همه امام‌خمینی در زمان‌های بعد، موسیقی مطرب را حرام و غیر مطرب را حلال می‌شمارد و تشخیص این دو نوع موسیقی را بر عهده [[عرف]] دانسته، بر این باور است موسیقی مشکوک، یعنی موسیقی‌ای که عرف نتواند تشخیص دهد مطرب است یا غیر مطرب، از نظر شرعی اشکال ندارد.<ref>امام خمینی، استفتائات، ۲/۱۲–۱۸.</ref> ایشان در بحث غنا میان ایجاد طرب که ملاک صدق غناست و لهوی‌بودن، تفکیک قائل می‌شود{{ببینید|غنا}}، امّا در مورد موسیقی، گفته است مراد از مطرب، موسیقی مناسب با مجلس [[لهو و لعب]] است؛<ref>امام خمینی، استفتائات، ۳/۶۰۳.</ref> موسیقی غیر مطرب نیز به معنای غیر لهوی و مانند موسیقی‌هایی است که برای شورآفرینی در جنگ به کار می‌روند. ایشان بر همین مبنا به‌کارگیری آلات موسیقی (نوازندگی)، خرید و فروش، اجاره، ساخت و نگهداری آنها، همچنین تعلیم و یادگیری نوازندگی در مورد ابزاری که مخصوص لهو باشد، یعنی موسیقی مطرب را جایز نمی‌داند، اما این امور را دربارهٔ ابزاری که در موسیقی غیر لهوی به‌کار گرفته می‌شوند، جایز می‌شمارد و در اصطلاح چون از این ابزار هم در نوع لهوی و هم در غیر لهوی، استفاده می‌شود، به آنها «آلات مشترک» گفته می‌شود.<ref>امام خمینی، استفتائات، ۲/۱۲، ۱۶ و ۱۷.</ref> البته ایشان در فتوایی تصریح می‌کند اگر بر فرض آلات مختص به لهو، استفاده مشروع بیابند، یعنی استفاده از آنها در مورد موسیقی غیر مطرب رایج گردد، این دسته ابزار نیز جزو ابزار مشترک شمرده خواهند شد؛ از این‌رو خرید و فروش آن و سایر تصرفات در آن با هدف کسب منافع حلال، اشکالی ندارد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۲۹.</ref>

بر پایه استدلال یادشده، روشن می‌شود دیدگاه جدید، یعنی فرق‌گذاشتن میان موسیقی مطرب و غیر مطرب، با دیدگاه سنّتی، تعارض ندارد و دیدگاه جدید از باب تغییر حکم یا تبدّل رأی نیست؛ بلکه ناشی از تغییر موضوع در موسیقی است که با مبانی علمی سازگار است؛<ref>ایرانی، هشت گفتار پیرامون حقیقت موسیقی غنایی، ۱۱۶؛ طاهری خرم‌آبادی، سازگاری دین و نیازهای جدید، ۱۴/۱۹۰.</ref> چنان‌که از برخی نوشته‌های امام‌خمینی نیز این حکم به دست می‌آید؛ زیرا ایشان با اشاره به تغییر موضوعات برخی مسایل، مانند [[انفال]]، رهان در سبق، رمایه و [[شطرنج]]، صدور احکام جدید در این امور را لازم می‌داند<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۵۰–۱۵۱.</ref> شاهد این مدعا، نقلی است که فرزند امام‌خمینی مطرح کرده است که ممنوع‌بودن موسیقی‌های [[رادیو]] و [[تلویزیون]] در رژیم پهلوی، به سبب مصلحت‌اندیشی بوده است؛ یعنی همه موسیقی‌های آن زمان حرام نبوده، موسیقی‌های غیر مطرب حلال بوده است؛ ولی چون بیشتر موسیقی‌ها و برنامه‌های آن زمان، فسادآور بوده، امام‌خمینی به‌طور کلی گوش‌دادن به رادیو و تلویزیون و دیدن برنامه‌ها و حتی خرید و فروش و نگهداری رادیو و تلویزیون را ممنوع اعلام کرد.<ref>خمینی، آینه آفتاب، ۲۱۱.</ref> همچنین از ایشان نقل شده است که گوش‌دادن به موسیقی‌های مجاز صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران را در صورتی که از رادیو و تلویزیون کشور دیگری پخش شود، جایز نمی‌دانسته است؛<ref>خمینی، آینه آفتاب، ۲۱۱.</ref> یعنی چون رسانه‌های آن کشورها در برنامه‌های خود اهداف نامشروع، ضد اخلاقی و ضد ایرانی را دنبال می‌کنند، گوش‌دادن و دیدن هر گونه برنامه از رادیو و تلویزیون آنها، به مصلحت نیست.<ref>ایرانی، هشت گفتار پیرامون حقیقت موسیقی غنایی، ۱۱۴.</ref>

برخی مراجع تقلید نیز در زمان امام‌خمینی و بسیاری از ایشان پس از وی، در فتوای خود همانند ایشان میان موسیقی مطرب و غیر مطرب فرق گذاشتند، امّا فتوای حلّیت موسیقی غیر مطرب و به‌طور کلی فرض موسیقی حلال، در آغاز امر، با توجه به سابقه ذهنی دربارهٔ موسیقی و ابزار لهو، گران به نظر می‌رسید؛ به‌ویژه زمانی که ابزار لهو را به سبب فرض استفاده از آن در موسیقی حلال، از ابزارهای مشترک شمرده، در نتیجه، استفاده و خرید و فروش آن برخلاف آنچه در برخی از نصوص آمده است، حلال دانسته شود. از این‌رو [[محمدحسن قدیری]]؛ یکی از شاگردان و از اعضای دفتر امام‌خمینی در قم، نامه‌ای به ایشان نوشت و ضمن نقل حدیثی از [[پیامبر(ص)]] که به‌طور صریح از ابزاری چون نی نهی می‌کند،<ref>حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ۱۷/۳۱۴.</ref> با استناد به اطلاق آن، یادآوری کرد نی‌زدن حرام است؛ چه ابزار لهو دانسته شود و چه ابزار مشترک، و دلیلی برای انصراف آن وجود ندارد. همچنین یادآور شد قصد حلال در ابزار مشترک، مجوّز خرید و فروش آن نیست، بلکه لازم است قصد حرام در میان نباشد. امام‌خمینی در پاسخ وی با اشاره به لزوم توجه به مسئله، تفاوت اوضاع زمانه و تغییر موضوع، تأکید کرده است نداشتن قصد حرام به معنای داشتن قصد حلال است؛ زیرا عموماً کسانی که معامله می‌کنند، با توجه و قصد معامله می‌کنند و فردِ متوجّه، وقتی قصد حرام ندارد، یعنی قصد حلال دارد؛ نه آنکه اصلاً قصدی نداشته باشد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۴۹–۱۵۲.</ref>

در اوایل پیروزی [[انقلاب اسلامی]]، امام‌خمینی اشاعه و ترویج موسیقی را نکوهش کرده، آن را مولّد روح عشق‌بازی، شهوت‌رانی و می‌گساری که شجاعت، جوانمردی و جدّیت را از انسان دور ساخته، و موجب خماری و تنبلی می‌شود، معرفی کرد، و خاطرنشان ساخت جوانی که به موسیقی عادت کند، از مسایل جدّی زندگی، ازجمله مسایل سیاسی غافل شده، نمی‌تواند برای جامعه مفید باشد. ایشان رواج موسیقی در زمان رژیم پهلوی را در راستای انحراف و سرگرم‌کردن جوانان برای جلوگیری از رشد آنان و وابسته‌کردن به [[بیگانگان]] و به‌تاراج‌بردن گنجینه‌های کشور ارزیابی کرد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۱۵۷–۱۵۸ و ۲۰۰–۲۰۲.</ref> از این‌رو در سال‌های آغازین انقلاب اسلامی، بارها به [[مسئولان]] امر، سفارش کرد موسیقی را از صدا و سیما حذف کنند و از تهمت کهنه‌پرستی نهراسند. از نظر ایشان موسیقی خیانت به مملکت بود و عادت به آن، عادت خبیثی بود که صدا و سیما باید آرام‌آرام، با عادت‌دادن مردم به مسایل آموزنده آن را از میان ببرد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۱۵۷–۱۵۸ و ۲۰۴–۲۰۵.</ref> ایشان در ادامه نیز بر لزوم پرهیز از پخش [[غنا]] و موسیقی حرام که گاه در صدا و سیما وجود داشت، تأکید کرد و خواهان آن شد در مواردی که امکان تفکیک مصادیق حرام از اصل برنامه نیست، خود برنامه کنار گذاشته شود.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۸/۲۹۰.</ref>

از سوی دیگر، گفته شده است که امام‌خمینی در سال‌های آخر عمر خود نظر جدیدی ابراز کرده است و در جلسه‌ای که چند نفر از مسئولان کشور حضور داشته‌اند، خاطرنشان کرده است که این چیزهایی که امروز از رادیوی جمهوری اسلامی ایران پخش می‌شود، حلال است؛ اما اگر همین‌ها در فلان کشور ([[عربستان]]) اجرا شود، حرام است.<ref>خامنه‌ای، غناء، متن درس خارج‌فقه رهبر معظم انقلاب، ۲۶۸.</ref> این نگاه امام‌خمینی به ملاک لهوبودن در فضا و احوال عمومی جامعه و کشور تفسیر شده است.<ref>خامنه‌ای، غناء، متن درس خارج‌فقه رهبر معظم انقلاب، ۲۶۸.</ref> در گزارشی دیگر آمده است که در جلسه سران کشور که در خانه [[سیداحمد خمینی]] تشکیل شده بود و تلویزیون هنگام ورود امام‌خمینی آهنگ یکی از خوانندگان را پخش می‌کرد، امام‌خمینی در پاسخ به پرسش [[اکبر هاشمی رفسنجانی]] که چگونه در گذشته موسیقی را حرام می‌دانست و اینک حلال، خاطرنشان کرد که اینک نیز همین موسیقی را اگر از رادیوی [[عربستان]] پخش شود، حرام می‌داند و افزود که ایشان خبر رادیوی رژیم پهلوی را نیز حرام می‌دانست و موسیقی که جای خود دارد؛ اما این موسیقی از نظام اسلامی پخش می‌شود و حلال است؛<ref>خمینی، کیهان.</ref> بر این اساس فتوای ایشان تغییر نکرده است و ملاک حکم اولی همان مطرب‌بودن است و این نظر بر اساس [[حکم ثانوی]] پخش‌شدن از رسانه نظام فاسد است.<ref>سروش محلاتی، نظریه اخیر امام‌خمینی دربارهٔ موسیقی، ۲۴.</ref>

[[رده:مقاله‌های تأییدشده]]

[[رده:مقاله‌های جلد نهم دانشنامه امام‌خمینی]]