نهضت تحریم تنباکو: تفاوت میان نسخه‌ها

نهضت تحریم تنباکو (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۲۶ دی ۱۴۰۱، ساعت ۱۸:۲۰

۱۹۶ بایت اضافه‌شده ، ‏۲۶ دی ۱۴۰۱

بدون خلاصۀ ویرایش

دیداریویکی‌متن

M.hashemi

۵۷۲

ویرایش

@@ خط ۷: / خط ۷: @@
 در سفر سوم ناصرالدین‌شاه به اروپا<ref> ۱۳۰۷ق/ ۱۸۹۰م.</ref> با وساطت «سر هنری درامند ولف» وزیرمختار انگلستان در ایران، مذاکراتی میان شاه و میرزاعلی‌اصغر اتابک معروف به «امین‌السلطان» نخست‌وزیر وقت با «ماژور جرالد تالبوت» درباره امتیاز تجارت توتون و تنباکو صورت گرفت<ref> ناطق، بازرگانان، 86.</ref>. پس از بازگشت ناصرالدین‌شاه به ایران، تالبوت به تهران آمد و با پرداخت ۲۵ هزار لیره رشوه به شاه در ۲۸ رجب ۱۳۰۷ق/ ۲۰ مارس ۱۸۹۰م قراردادی در پانزده فصل به امضای او رساند<ref> تیموری، قرارداد 1890، 29 ـ 32؛ زنجانی، تحریم تنباکو، 25 ـ 29؛ آقابزرگ، هدایة الرازی، 232 ـ 236.</ref>. بر اساس این قرارداد کشت، خرید و فروش توتون و تنباکو به مدت پنجاه سال در اختیار شرکت انگلیسی قرار گرفت و تاجران و بازرگانان حق صادرات و حمل و نقل توتون و تنباکو بدون اجازه صاحب امتیاز جز به اندازه مصرف خود را نداشتند. افزون بر این، صاحبان این امتیازنامه می‌توانستند تمام حقوق و امتیازها و تعهدهای خود را به غیر واگذار کنند و همه وسایل وارداتی آنان، از عوارض گمرک و غیره تا پایان قرارداد معاف باشد<ref> زنجانی، تحریم تنباکو، 25 ـ 26؛ آقابزرگ، هدایة الرازی، 232 ـ 236؛ ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، 1/38 ـ 39.</ref>. این قرارداد در ایران به قرارداد «رژی»<ref> رژی در زبان فرانسه به معنای انحصار در معاملات بازرگانی است.</ref> و شرکت عامل آن نیز به کمپانی رژی معروف شد<ref> اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 65 ـ 68.</ref>.
-به موجب قرارداد رژی که به امضای سر هنری ولف وزیرمختار انگلستان نیز رسید، شاه ایران در برابر دریافت سالانه پانزده هزار لیره و یک‌چهارم سود خالص سالانه، این امتیاز را واگذار کرد. تالبوت برای گرفتن این امتیاز علاوه بر شاه، مبالغی گزاف به صدر اعظم و نایب‌السلطنه و تنی چند از درباریان رشوه داد<ref> فووریه، سه سال در دربار ایران، 220؛ تیموری، قرارداد 1890، 28.</ref>. پیش‌بینی می‌شد سود خالص رژی از این امتیاز بیش از پانصد هزار پوند<ref> لیره.</ref> باشد. دولت عثمانی در واگذاری این امتیاز به رژی630 هزار پوند<ref> لیره.</ref> دریافت کرد و ایران تنها پانزده‌ هزار پوند<ref> لیره.</ref><ref> فوران، مقاومت شکننده، 250 ـ 251.</ref>. روسیه نخستین واکنش را به این امتیاز نشان داد و آن را مخالف اصل آزادی تجارت که در معاهده ترکمن‌چای بود شمرد؛ ولی ایران و انگلستان این ادعا را رد کردند<ref> فوران، مقاومت شکننده، 251.</ref>.
+به موجب قرارداد رژی که به امضای سر هنری ولف وزیرمختار انگلستان نیز رسید، شاه ایران در برابر دریافت سالانه پانزده هزار لیره و یک‌چهارم سود خالص سالانه، این امتیاز را واگذار کرد. تالبوت برای گرفتن این امتیاز علاوه بر شاه، مبالغی گزاف به صدر اعظم و نایب‌السلطنه و تنی چند از درباریان رشوه داد<ref> فووریه، سه سال در دربار ایران، 220؛ تیموری، قرارداد 1890، 28.</ref>. پیش‌بینی می‌شد سود خالص رژی از این امتیاز بیش از پانصد هزار پوند<ref> لیره.</ref> باشد. دولت عثمانی در واگذاری این امتیاز به رژی630 هزار پوند(لیره) دریافت کرد و ایران تنها پانزده‌ هزار پوند<ref> لیره.</ref><ref> فوران، مقاومت شکننده، 250 ـ 251.</ref>. روسیه نخستین واکنش را به این امتیاز نشان داد و آن را مخالف اصل آزادی تجارت که در معاهده ترکمن‌چای بود شمرد؛ ولی ایران و انگلستان این ادعا را رد کردند<ref> فوران، مقاومت شکننده، 251.</ref>.
 پیامدهای این قرارداد باعث نفوذ بیگانگان به داخل کشور بود و استقلال کشور و حکومت را در سرزمین خود زیر سلطه قرار می‌داد<ref> آقابزرگ، هدایة الرازی، 238.</ref>. انگلیسی‌ها با ورود به ایران به تمام شهرهای کشور، مأموران خود را که مسلّح هم بودند، فرستادند تا قرارداد را اجرا کنند و دولت ایران هم به حاکمان خود در شهرها دستور داد تا با شعبه‌های کمپانی انگلیسی همکاری کنند<ref> اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 83؛ زنجانی، تحریم تنباکو، 39؛ تیموری، قرارداد 1890، 43.</ref>.
@@ خط ۱۷: / خط ۱۷: @@
 نارضایتی مردم از حکومت و امتیازهای واگذارشده به خارجیان، سبب تحرک و تمرکز آنان بر این قرارداد شد<ref> کدی، تحریم تنباکو، 56.</ref>. امین‌الدوله از دولت‌مردان ناصرالدین‌شاه به نمایندگی از طرف بازرگانان با شاه دیدار کرد و مخالفت آنان را با امتیاز تنباکو به وی اطلاع داد<ref> براون، انقلاب ایران، 48.</ref>. بازرگانان ایران ضمن دادخواستی به شاه اعلام کردند حاضرند بیش از مبلغی که شرکت انگلیسی برای قرارداد پرداخت کرده، پرداخت کنند تا این قرارداد لغو شود؛ اما او حاضر به لغو قرارداد نشد<ref> فوران، مقاومت شکننده، 251.</ref>. در 15 اسفند 1269، بازرگانانِ توتون و تنباکو در حرم عبدالعظیم(ع)  بست نشستند و طی دادخواستی اعلام کردند به هیچ عنوان با رژی کنار نخواهند آمد<ref> فوران، مقاومت شکننده، 251.</ref>. در همین وقت شب‌نامه‌ای در مساجد و مدارس تهران منتشر شد که به گفته عباس‌میرزا ملک‌آرا، برادر شاه، مضمون آن ‌ترغیب و تشجیع مردم به خروج و خلع شاه از مقام سلطنت‌ بود<ref> ملک‌آرا، شرح حال، 113.</ref>. اعتراض‌های علنی و عمومی را بازرگانان و بازاریان در شیراز که از مراکز توتون و تنباکو بود، آغاز کردند و با همراه‌شدن سیدعلی‌اکبر فال‌اسیری از علمای شیراز و سخنرانی شدیداللحن وی به اوج خود رسید. او پس از چند روز بازداشت شد و با وضع زننده‌ای به بوشهر تبعید گردید<ref> زنجانی، تحریم تنباکو، 36؛ اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 90 ـ 92.</ref>. مردم شیراز در اعتراض به تبعید فال‌اسیری، در حرم امامزاده احمدبن‌موسی(ع)  در شیراز گرد آمدند و به شعار علیه دولت پرداختند و سه یا چهار تن کشته و تعدادی زخمی شدند<ref> اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 93 ـ 94؛ تیموری، قرارداد 1890، 72.</ref>.
-به دنبال اعتراض‌های مردم شیراز، اجتماعات و اعتراض‌ها و انتقادهای مردم و علما در دیگر شهرها مانند اصفهان، تبریز، مشهد، کرمان و تهران آغاز شد<ref> آدمیت، شورش، 42 و 65؛ اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 89، 95 و 121.</ref>. مردم و علما با نوشتن نامه‌ها و تلگرام‌ها به دولت، خطاهای آنان را متذکر می‌شدند؛ ازجمله علمای تبریز طی نامه‌ای اعلام کردند پادشاه ایران همه مسلمانان را مثل اسیران به کافران فروخته است؛ ولی آنان ترجیح می‌دهند بمیرند، اما زیر سلطه کافران نباشند<ref> اعتمادالسلطنه، 765 ـ 766.</ref>.
+به دنبال اعتراض‌های مردم شیراز، اجتماعات و اعتراض‌ها و انتقادهای مردم و علما در دیگر شهرها مانند اصفهان، تبریز، مشهد، کرمان و تهران آغاز شد<ref> آدمیت، شورش، 42 و 65؛ اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 89، 95 و 121.</ref>. مردم و علما با نوشتن نامه‌ها و تلگرام‌ها به دولت، خطاهای آنان را متذکر می‌شدند؛ ازجمله علمای تبریز طی نامه‌ای اعلام کردند پادشاه ایران همه مسلمانان را مثل اسیران به کافران فروخته است؛ ولی آنان ترجیح می‌دهند بمیرند، اما زیر سلطه کافران نباشند<ref> اعتمادالسلطنه، روزنامه خاطرات، 765 ـ 766.</ref>.
 ناصرالدین‌شاه در برابر اعتراض‌های مردم و علما همه را تهدید به کیفر و مجازات کرد و قرارداد امضاشده را تا قیامت به قوت خود باقی ‌دانست و یادآور شد کسی حق بازپس‌گیری آن را ندارد<ref> کدی، تحریم تنباکو، 118 ـ 119؛ آقابزرگ، هدایة الرازی، 242.</ref>. در برابر این تهدیدها، مردم و علما به اعتراض‌های خود ادامه دادند که به درگیری با نظامیان انجامید و نتیجه آن تبعید عده‌ای از علما و سخنرانان، کشته و زخمی‌شدن مردان و زنان و کودکان در شهرهای تبریز، اصفهان، مشهد و دیگر شهرها بود<ref> آدمیت، شورش، 45 ـ 48؛ تیموری، قرارداد 1890، 74 ـ 75؛ اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 95.</ref>.
-درپی تهدیدها و کشتار مردم و تبعید علما فال‌اسیری از بوشهر به بصره رفت و در این شهر با سیدجمال‌الدین اسدآبادی دیدار کرد<ref> تیموری، قرارداد 1890، 71 ـ 72.</ref> و اسدآبادی در نامه‌ای به میرزامحمدحسن شیرازی معروف به میرزای شیرازی بزرگ، مرجع نخست شیعیان که در آن زمان در سامرای عراق ساکن بود، از ظلم دربار به خود و مملکت و پیامدهای قرارداد تنباکو نوشت<ref> اسدآبادی، 46 ـ 53؛ تیموری، قرارداد 1890، 72.</ref>. پس از آن فال‌اسیری و منیرالدین از علمای اصفهان با میرزای شیرازی دیدار کردند و پیامدهای قرارداد استعماری تنباکو را یادآور شدند و نامه اسدآبادی را نیز به وی دادند<ref> آدمیت، شورش، 27 ـ 28؛ فوران، مقاومت شکننده، 252.</ref>. میرزای شیرازی از باب نصیحت و امر به معروف و نهی از منکر، ضمن تلگرامی به شاه در 27 ذی‌الحجه 1308 رفت ‌و آمدهای اتباع خارجی به کشور و دخالت در امور داخلی و اجرای قراردادهای تنباکو و راه‌آهن و بانک را بر خلاف دستورهای قرآنی و اهانت به استقلال دولت و اخلال در نظم مملکت دانست و آن را برای مردم رنج‌‌آور شمرد و از واقعه شیراز و کشتن عده‌ای از مردم و هتک حرمت حرم امامزاده احمدبن‌موسی(ع)  و تبعید فال‌اسیری به‌شدت گلایه کرد<ref> اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 88؛ کدی، تحریم تنباکو، 116؛ تیموری، قرارداد 1890، 87 ـ 88.</ref>.
+درپی تهدیدها و کشتار مردم و تبعید علما فال‌اسیری از بوشهر به بصره رفت و در این شهر با سیدجمال‌الدین اسدآبادی دیدار کرد<ref> تیموری، قرارداد 1890، 71 ـ 72.</ref> و اسدآبادی در نامه‌ای به میرزامحمدحسن شیرازی معروف به میرزای شیرازی بزرگ، مرجع نخست شیعیان که در آن زمان در سامرای عراق ساکن بود، از ظلم دربار به خود و مملکت و پیامدهای قرارداد تنباکو نوشت<ref> اسدآبادی، نامه‌های تاریخی، 46 ـ 53؛ تیموری، قرارداد 1890، 72.</ref>. پس از آن فال‌اسیری و منیرالدین از علمای اصفهان با میرزای شیرازی دیدار کردند و پیامدهای قرارداد استعماری تنباکو را یادآور شدند و نامه اسدآبادی را نیز به وی دادند<ref> آدمیت، شورش، 27 ـ 28؛ فوران، مقاومت شکننده، 252.</ref>. میرزای شیرازی از باب نصیحت و امر به معروف و نهی از منکر، ضمن تلگرامی به شاه در 27 ذی‌الحجه 1308 رفت ‌و آمدهای اتباع خارجی به کشور و دخالت در امور داخلی و اجرای قراردادهای تنباکو و راه‌آهن و بانک را بر خلاف دستورهای قرآنی و اهانت به استقلال دولت و اخلال در نظم مملکت دانست و آن را برای مردم رنج‌‌آور شمرد و از واقعه شیراز و کشتن عده‌ای از مردم و هتک حرمت حرم امامزاده احمدبن‌موسی(ع)  و تبعید فال‌اسیری به‌شدت گلایه کرد<ref> اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 88؛ کدی، تحریم تنباکو، 116؛ تیموری، قرارداد 1890، 87 ـ 88.</ref>.
-ناصرالدین‌شاه در تلگرامی در هفتم محرم 1309ق/ 5 اوت 1891م به میرزای شیرازی یادآور شد در حفظ استقلال کشور و حمایت از مردم کوتاهی نخواهد کرد و از میرزامحمودخان مشیرالوزرا نماینده ایران در بغداد نیز خواست قرارداد تنباکو را برای میرزای شیرازی توجیه کند<ref> اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 89 ـ 90؛ زنجانی، تحریم تنباکو، 47.</ref>. میرزا در دیدار نماینده ایران بر لغو قرارداد تأکید کرد و متذکر ‌شد اگر دولت از عهده فسخ برنمی‌آید، آن را به ملت واگذار کند و او به مشیت الهی آن را باطل خواهد کرد<ref> اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 93؛ تیموری، قرارداد 1890، 90؛ طلوعی، 25.</ref>. میرزای شیرازی در نامه دیگری برای شاه<ref> اوایل ربیع‌الثانی 1309ق/ نیمه آبان 1270ش.</ref> او را از پی‌آمدهای خطرناک این قرارداد که باعث عدم استقلال حکومت، تفرقه، ذلت و فساد عقیده مردم و همچنین اختلال نظام شریعت اسلامی می‌شد، آگاه ساخت و مفاسد آن را به‌مراتب بیشتر از منافع آن دانست<ref> زنجانی، تحریم تنباکو، 46 ـ 47؛ اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 111؛ طلوعی، 27.</ref>.
+ناصرالدین‌شاه در تلگرامی در هفتم محرم 1309ق/ 5 اوت 1891م به میرزای شیرازی یادآور شد در حفظ استقلال کشور و حمایت از مردم کوتاهی نخواهد کرد و از میرزامحمودخان مشیرالوزرا نماینده ایران در بغداد نیز خواست قرارداد تنباکو را برای میرزای شیرازی توجیه کند<ref> اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 89 ـ 90؛ زنجانی، تحریم تنباکو، 47.</ref>. میرزا در دیدار نماینده ایران بر لغو قرارداد تأکید کرد و متذکر ‌شد اگر دولت از عهده فسخ برنمی‌آید، آن را به ملت واگذار کند و او به مشیت الهی آن را باطل خواهد کرد<ref> اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 93؛ تیموری، قرارداد 1890، 90؛ طلوعی، داستان انقلاب، 25.</ref>. میرزای شیرازی در نامه دیگری برای شاه<ref> اوایل ربیع‌الثانی 1309ق/ نیمه آبان 1270ش.</ref> او را از پی‌آمدهای خطرناک این قرارداد که باعث عدم استقلال حکومت، تفرقه، ذلت و فساد عقیده مردم و همچنین اختلال نظام شریعت اسلامی می‌شد، آگاه ساخت و مفاسد آن را به‌مراتب بیشتر از منافع آن دانست<ref> زنجانی، تحریم تنباکو، 46 ـ 47؛ اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 111؛ طلوعی، داستان انقلاب، 27.</ref>.
-ناصرالدین‌شاه همچنان بر اجرای حتمی قرارداد پافشاری می‌کرد و کشتار مردم و تبعید علما به‌ دست کارفرمایان او انجام می‌گرفت و تذکرها و نامه‌های علما در تهران و شهرستان‌ها همچون میرزاحسن آشتیانی از تهران، میرزاجواد مجتهد تبریزی از تبریز، محمدتقی آقانجفی، محمدعلی و ملاباقر فشارکی از اصفهان و دیگر عالمان و حتی نصیحت خیرخواهانه میرزای شیرازی و اعتراض‌های بازاریان خللی در اراده شاه پدید نیاورد<ref> تیموری، قرارداد 1890، 95 ـ 108؛ طلوعی، 25 ـ 26.</ref>. همه این مسائل میرزای شیرازی را بر آن داشت تا برای حفظ کیان کشور اسلامی در اول جمادی‌الاولی 1309ق/ 12 آذر 1270ش حکم تحریم تنباکو را با جمله «الیوم استعمال توتون و تنباکو بأیّ نحو کان در حکم محاربه با امام ‌زمان(ع)  است» صادر کند<ref> تیموری، قرارداد 1890، 103؛ زنجانی، تحریم تنباکو، 55؛ آدمیت، شورش، 74؛ اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 139.</ref>.
+ناصرالدین‌شاه همچنان بر اجرای حتمی قرارداد پافشاری می‌کرد و کشتار مردم و تبعید علما به‌ دست کارفرمایان او انجام می‌گرفت و تذکرها و نامه‌های علما در تهران و شهرستان‌ها همچون میرزاحسن آشتیانی از تهران، میرزاجواد مجتهد تبریزی از تبریز، محمدتقی آقانجفی، محمدعلی و ملاباقر فشارکی از اصفهان و دیگر عالمان و حتی نصیحت خیرخواهانه میرزای شیرازی و اعتراض‌های بازاریان خللی در اراده شاه پدید نیاورد<ref> تیموری، قرارداد 1890، 95 ـ 108؛ طلوعی، داستان انقلاب، 25 ـ 26.</ref>. همه این مسائل میرزای شیرازی را بر آن داشت تا برای حفظ کیان کشور اسلامی در اول جمادی‌الاولی 1309ق/ 12 آذر 1270ش حکم تحریم تنباکو را با جمله «الیوم استعمال توتون و تنباکو بأیّ نحو کان در حکم محاربه با امام ‌زمان(ع)  است» صادر کند<ref> تیموری، قرارداد 1890، 103؛ زنجانی، تحریم تنباکو، 55؛ آدمیت، شورش، 74؛ اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 139.</ref>.
 ==واکنش‌ها در برابر حکم تحریم==
-تحریم تنباکو جنبشی سراسری و گسترده در میان مردم بود که سلطه خارجی و استبداد را به ‌گونه‌ای مستقیم و هم‌زمان نشانه می‌گرفت<ref> فوران، مقاومت شکننده، 249 ـ 250.</ref>. تمام طبقات مردم حکم تحریم تنباکو را با شور و هیجان، سرعت و دقت و انضباط کامل به کار بستند<ref> فووریه، سه سال در دربار ایران، 231.</ref> و این حرکت به نماد همبستگی ملی تبدیل گردید. کسانی که چندان پایبند رعایت احکام شرعی نبودند و در منظر خاص و عام مرتکب هر نوع گناه می‌شدند‌<ref> اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 108 ـ 110.</ref>، اقلیت‌های مذهبی<ref> کدی، تحریم تنباکو، 127؛ تیموری، قرارداد 1890، 108.</ref>، درباریان و دولت‌مردان<ref> ملک‌آرا، شرح حال، 116.</ref> و حتی همسران ناصرالدین‌شاه<ref> فووریه، سه سال در دربار ایران، 231؛ اعتمادالسلطنه، 781.</ref>، نیز با التزام کامل، حکم تحریم را رعایت ‌کردند. اعتمادالسلطنه پس از ستایش از میرزای شیرازی، تأثیر قلم و حکم ایشان را از سرنیزه دولت ایران بیشتر دانست<ref> همان، 791.</ref>. گزارش لاسلز، وزیرمختار انگلستان در تهران به سالیسبوری، نخست‌وزیر انگلستان نیز بیانگر اهمیت حکم است. وی در این گزارش می‌گوید ‌کسانی که مدت زیادی در ایران اقامت دارند، به او گفته‌اند آنان از این تنفیذ قدرت ملایان<ref> روحانیان.</ref>، هم از جهت مخالفت با دولت و هم از جهت اطاعت بی‌چون و چرای مردم از اوامر آنان در موردی که شرع آن را حرام شمرده، دچار شگفتی شده‌اند<ref> کدی، تحریم تنباکو، 130.</ref>.
+تحریم تنباکو جنبشی سراسری و گسترده در میان مردم بود که سلطه خارجی و استبداد را به ‌گونه‌ای مستقیم و هم‌زمان نشانه می‌گرفت<ref> فوران، مقاومت شکننده، 249 ـ 250.</ref>. تمام طبقات مردم حکم تحریم تنباکو را با شور و هیجان، سرعت و دقت و انضباط کامل به کار بستند<ref> فووریه، سه سال در دربار ایران، 231.</ref> و این حرکت به نماد همبستگی ملی تبدیل گردید. کسانی که چندان پایبند رعایت احکام شرعی نبودند و در منظر خاص و عام مرتکب هر نوع گناه می‌شدند‌<ref> اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 108 ـ 110.</ref>، اقلیت‌های مذهبی<ref> کدی، تحریم تنباکو، 127؛ تیموری، قرارداد 1890، 108.</ref>، درباریان و دولت‌مردان<ref> ملک‌آرا، شرح حال، 116.</ref> و حتی همسران ناصرالدین‌شاه<ref> فووریه، سه سال در دربار ایران، 231؛ اعتمادالسلطنه، روزنامه خاطرات، 781.</ref>، نیز با التزام کامل، حکم تحریم را رعایت ‌کردند. اعتمادالسلطنه پس از ستایش از میرزای شیرازی، تأثیر قلم و حکم ایشان را از سرنیزه دولت ایران بیشتر دانست<ref> همان، 791.</ref>. گزارش لاسلز، وزیرمختار انگلستان در تهران به سالیسبوری، نخست‌وزیر انگلستان نیز بیانگر اهمیت حکم است. وی در این گزارش می‌گوید ‌کسانی که مدت زیادی در ایران اقامت دارند، به او گفته‌اند آنان از این تنفیذ قدرت ملایان<ref> روحانیان.</ref>، هم از جهت مخالفت با دولت و هم از جهت اطاعت بی‌چون و چرای مردم از اوامر آنان در موردی که شرع آن را حرام شمرده، دچار شگفتی شده‌اند<ref> کدی، تحریم تنباکو، 130.</ref>.
 ناصرالدین‌شاه به مأموران حکومتی دستور داد از انتشار حکم در میان مردم جلوگیری کنند. در برابر، مردم به‌ویژه علما و روحانیان در نشر و پخش آن کوشش فراوان کردند و همین باعث تظاهرات و راهپیمایی‌های مردمی علیه حکومت و شاه شد. جنبش اعتراضی به دربار شاه هم نفوذ پیدا کرد. درباریان قلیان‌ها و چُپُق‌ها را شکستند و بازاریان و کاسبان دکان‌های خود را بستند و افراد متدین و غیر متدین با توجه به حکم میرزا که آن را جنگ با امام‌ زمان(ع)  می‌دانست، از استفاده دخانیات اجتناب کردند<ref> تیموری، قرارداد 1890، 104؛ آدمیت، شورش، 75.</ref>. این جنبش اعتراضی به گفته فووریه پزشک فرانسوی، به طور کل در اختیار روحانیت قرار گرفت<ref> تیموری، قرارداد 1890، 104 ـ 105.</ref>. ناصرالدین‌شاه در برابر این اعتراض‌ها، به شایعه جعلی‌بودن حکم میرزای شیرازی دست زد؛ ولی این اقدام نیز نتوانست از ادامه اعتراض‌ها جلوگیری کند<ref> همان، 112.</ref>.
@@ خط ۳۵: / خط ۳۵: @@
 یک هفته پس از صدور حکم تحریم، به دستور ناصرالدین‌شاه مجلسی از علمای بزرگ تهران و امین‌السلطان و مردان حکومتی تشکیل شد تا راه حلی برای پایان ماجرا پیدا کنند. میرزاحسن آشتیانی حاضر به شرکت در این جلسه نشد<ref> تیموری، قرارداد 1890، 121.</ref> اما علمای حاضر در جلسه سخت در برابر دولت ایستادند و به امین‌السلطان و ‌کسانی که از انگلیسی‌ها رشوه گرفته بودند، حمله کردند. سرانجام مقرر شد امین‌السلطان برای لغو قرارداد بکوشد و علما نیز پس از لغو قرارداد جواز استفاده از دخانیات را صادر کنند<ref> کدی، تحریم تنباکو، 128؛ تیموری، قرارداد 1890، 121 ـ 125؛ صفایی، 37.</ref>.
-حکم تحریم تنباکو، به انقلابی علیه دولت و شخص ناصرالدین‌شاه تبدیل شد<ref> اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 140 ـ 146.</ref>. همین امر شاه را بر آن داشت تا پس از دو هفته از صدور حکم تحریم تنباکو، به لغو انحصاری داخلی قرارداد تنباکو، رأی صادر کند؛ ولی علما و مردم با مقاومت خویش خواستار لغو کامل امتیاز تنباکو و فسخ قرارداد شدند<ref> آقابزرگ، هدایة الرازی، 261 ـ 262.</ref>. شاه خواستار تشکیل جلسه‌ای دیگر با حضور علمای بزرگ و برخی از دولتیان شد؛ ولی علمای حاضر در جلسه ازجمله میرزاحسن آشتیانی، سیدعلی‌اکبر تفرشی، شیخ‌فضل‌الله نوری، میرسیدزین‌العابدین امام‌جمعه، سیدمحمدرضا طباطبایی، سیدعبدالله بهبهانی و ملامحمدتقی کاشانی<ref> تیموری، قرارداد 1890، 125 ـ 127؛ اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 155.</ref>، بر فسخ کامل قرارداد پافشاری کردند<ref> ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، 1/37 ـ 38؛ آقابزرگ، هدایة الرازی، 262.</ref>. دولت که از عقب‌نشینی‌های خود نتیجه نگرفته بود به آشتیانی اعلام کرد یا در انظار مردم قلیان بکشد یا شهر را ترک کند<ref> اعتمادالسلطنه، 785.</ref>.
+حکم تحریم تنباکو، به انقلابی علیه دولت و شخص ناصرالدین‌شاه تبدیل شد<ref> اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 140 ـ 146.</ref>. همین امر شاه را بر آن داشت تا پس از دو هفته از صدور حکم تحریم تنباکو، به لغو انحصاری داخلی قرارداد تنباکو، رأی صادر کند؛ ولی علما و مردم با مقاومت خویش خواستار لغو کامل امتیاز تنباکو و فسخ قرارداد شدند<ref> آقابزرگ، هدایة الرازی، 261 ـ 262.</ref>. شاه خواستار تشکیل جلسه‌ای دیگر با حضور علمای بزرگ و برخی از دولتیان شد؛ ولی علمای حاضر در جلسه ازجمله میرزاحسن آشتیانی، سیدعلی‌اکبر تفرشی، شیخ‌فضل‌الله نوری، میرسیدزین‌العابدین امام‌جمعه، سیدمحمدرضا طباطبایی، سیدعبدالله بهبهانی و ملامحمدتقی کاشانی<ref> تیموری، قرارداد 1890، 125 ـ 127؛ اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 155.</ref>، بر فسخ کامل قرارداد پافشاری کردند<ref> ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، 1/37 ـ 38؛ آقابزرگ، هدایة الرازی، 262.</ref>. دولت که از عقب‌نشینی‌های خود نتیجه نگرفته بود به آشتیانی اعلام کرد یا در انظار مردم قلیان بکشد یا شهر را ترک کند<ref> اعتمادالسلطنه، روزنامه خاطرات، 785.</ref>.
 پس از تصمیم میرزای آشتیانی برای ترک شهر، مردم و علما با تجمع و حمایت از میرزای آشتیانی ناصرالدین‌شاه را بر آن داشتند تا تبعید ایشان را لغو و در پنجم جمادی‌الثانی 1309ق<ref> شانزده دی 1270.</ref> لغو کامل قرارداد امتیاز توتون و تنباکو را امضا و ابلاغ کند<ref> همان، 786 ـ 787؛ فووریه، سه سال در دربار ایران، 236 ـ 239؛ آدمیت، شورش، 120؛ تیموری، قرارداد 1890، 150؛ اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 195 ـ 196.</ref>. پس از لغو قرار داد و اطمینان میرزای شیرازی از لغو کامل آن، وی در 25 جمادی‌الثانی 1309ق/ 6 بهمن 1270 حکم به حلال‌بودن استفاده از توتون و تنباکو داد<ref> آدمیت، شورش، 125؛ زنجانی، تحریم تنباکو، 130 ـ 131؛ تیموری، قرارداد 1890، 192.</ref>.