بنیاد شهید انقلاب اسلامی، نهاد رسیدگی به خانواده‌های شهدا و ایثارگران.
پیشینه
پیشینه رسیدگی به آسیب‌دیدگان حوادث انقلاب اسلامی به سال ۱۳۴۲ بازمی‌گردد.[۱] امام‌خمینی در فروردین ۱۳۴۲ پس از حمله عوامل رژیم پهلوی به فیضیه دستور داد خانواده طلبه‌هایی که دستگیر و به سربازی اعزام شده‌اند، حمایت شوند.[۲] همچنین در ۲۲ فروردین ۱۳۴۳ پس از آزادی از زندان و بازگشت به قم یادآور شد نیازهای بازماندگان شهیدان قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ را در حد توان برطرف کنند.[۳] سازمان اطلاعات و امنیت کشور رژیم پهلوی (ساواک) میزان کمک ایشان را به این خانواده‌ها گزارش کرده‌است.[۴] امام‌خمینی در مواردی دیگر نیز از نمایندگان خود خواست به خانواده زندانیان و شهیدان انقلاب اسلامی رسیدگی کنند. ایشان در سال ۱۳۵۰ اجازه داد از یک‌سوم سهم امام در این راه استفاده شود[۵] و در جریان جنگ‌های خونین داخلی لبنان در سال ۱۳۵۵ از مردم خواست خانواده‌های مصیبت‌زده را یاری و از یک‌چهارم سهم امام در این راه استفاده کنند.[۶] ایشان در سال ۱۳۵۷ در نامه‌ای به سیدمرتضی پسندیده، برادر و وکیل خود سفارش کرد به امور زندانیان و بستگان شهیدان انقلاب اسلامی رسیدگی شود،[۷] زیرا به گفته ایشان، شهیدان و معلولان (جانبازان) در صف اول فداکاران و یاوران انقلاب بودند و باید نیازهای خانواده‌های آنان در کمال احترام برآورده شود.[۸]
تأسیس بنیاد شهید
امور شهیدان و مجروحان انقلاب اسلامی در آغاز انقلاب بر عهده کمیته امداد امام‌خمینی بود که در ۱۹ اسفند ۱۳۵۷ تشکیل شده بود (ببینید: کمیته امداد امام‌خمینی) تا اینکه در ۲۵ اسفند ۱۳۵۸ به فرمان امام‌خمینی، بنیاد شهید انقلاب اسلامی تأسیس شد و طی فرمانی ده‌ماده‌ای وظایف آن به مهدی کروبی، سرپرست بنیاد ابلاغ شد.[۹] در ۲۴ خرداد ۱۳۵۹ با تصویب شورای انقلاب، بنیاد شهید به سازمان بهزیستی ملحق شد.[۱۰] ولی با آغاز جنگ تحمیلی عراق بر ضد ایران، با تصویب مجلس شورای اسلامی در ۱۰ دی ۱۳۵۹، بنیاد شهید از سازمان بهزیستی جدا شد و به صورت نهادی مستقل، در زیرمجموعه نخست‌وزیری قرار گرفت که سرپرست آن با پیشنهاد نخست‌وزیر و تأیید رهبر انقلاب تعیین می‌شد.[۱۱]
امام‌خمینی در ۲۶ خرداد ۱۳۵۹ در بیانیه‌ای ضمن لزوم تقدیر از شهیدان انقلاب و خانواده‌های آنان و معلولان، به دستگاه‌های اجرایی فرمان داد برای رفع نیازهای خانواده شهیدان و معلولان به‌سرعت اقدام کنند و اگر در اداره‌ها و وزارتخانه‌ها، افرادی در امور مربوط به خانواده شهیدان اشکال‌تراشی می‌کنند، تحت پیگرد قرار گیرند.[۱۲]
با آغاز جنگ تحمیلی، افزون بر خانواده شهیدان، خانواده‌های مفقودان و اسیران نیز از خدمات رفاهی، معنوی و پزشکی این بنیاد برخوردار شدند.[۱۳] در طول جنگ، رسیدگی به امور جانبازان و ایثارگران بر عهده بنیاد شهید بود. با پایان جنگ سرپرست بنیاد شهید در ۳ آذر ۱۳۶۷ از امام‌خمینی درخواست کرد برای رسیدگی بیشتر به امور جانبازان و خانواده‌های شهیدان، امور جانبازان انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی به نهاد دیگری سپرده شود. امام‌خمینی پس از قدردانی و تشکر از مسئولان بنیاد شهید، امور جانبازان را به بنیاد مستضعفان واگذار کرد.[۱۴] با بازگشت آزادگان به میهن اسلامی در سال ۱۳۶۹ رسیدگی به امور آنان نیز از بنیاد شهید جدا شد[۱۵] و در ادامه در سال ۱۳۸۳ با تجمیع نهادهای ایثارگران، این بنیاد به بنیاد شهید و امور ایثارگران تغییر نام یافت و تمامی خدمات به جانبازان، آزادگان و خانواده شهیدان را بر عهده گرفت.[۱۶]
در آغاز تشکیل بنیاد شهید، اساس‌نامه‌ای برای آن تدوین نشد. در زمان جنگ نیز امکان تدوین و اجرای اساس‌نامه‌ای جامع وجود نداشت و به همان دستورهای امام‌خمینی عمل می‌شد. پس از جنگ، زمینه این امر فراهم شد و اساس‌نامه‌ای جامع تهیه و پس از طی مراحلی به دولت ارائه شد[۱۷] و در پنج فصل و شانزده ماده، در ۱۶ فروردین ۱۳۷۷ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید.[۱۸]
اهداف و وظایف
به باور امام‌خمینی، شهید از همه افراد برتر است[۱۹] و ارزش خدمت به شهید، بیشتر از همه خدمت‌هاست،[۲۰] زیرا شهیدان همه هستی خود را در راه خدا فدا کرده‌اند و خدمت به خانواده شهیدان و معلولان (جانبازان) خدمت به راه خدا، رسول اکرم(ص)، و پیامبران(ع)، است[۲۱] و خدمتی بسیار ارجمند است که خداوند، در برابر ان پاداش هر دو دنیا را عطا می‌کند[۲۲] و مسئولان باید با تمام وجود به شهیدان و خانواده آنها خدمت کنند و نه تنها بر آنان منت نگذارند، بلکه منت‌شان را نیز بکشند.[۲۳] (ببینید: شهدا)
در فرمان ده‌ماده‌ای امام‌خمینی برای تأسیس بنیاد شهید، تأمین نیازهای اقتصادی خانواده‌های شهیدان و ایثارگران از مسکن، معیشت، اشتغال و اولویت در استخدام دولتی، بیمه درمانی، حقوق رسمی برای معلولان ناتوان و نیز برای خانواده شهیدان، درمان معلولان و ساختن برنامه‌هایی در رادیو برای معلولان و خانواده شهیدان از وظایف بنیاد شهید شمرده شده‌است.[۲۴]
تبیین فلسفه شهادت و ایثار، ترویج فرهنگ شهادت و ایثار و شناسایی زمینه‌های تقویت‌کننده فرهنگ شهادت در جامعه[۲۵] تکریم شهیدان و زنده نگه‌داشتن یاد آنان با معرفی آثار، وصیت‌ها و سیره معنوی آنان و ایجاد موزه‌های شاهد و برگزاری مراسم سالگرد و بازسازی مزار شهیدان و آراستن فضای کشور به نام و تصویر و آثار شهیدان از وظایف دیگر بنیاد شهید است.[۲۶] امام‌خمینی تربت پاک شهیدان را مزار عاشقان و عارفان و دارالشفای آزادگان معرفی کرد.[۲۷] همچنین ایشان بسیج جامعه و نظام اسلامی برای گرامی‌داشتن خانواده شهیدان به عنوان الگوهای متعالی جامعه، تحکیم ارتباط معنوی خانواده‌ها با شهیدان انقلاب و پی‌گیری امور تربیتی و آموزشی فرزندان شاهد را نیز از وظایف بنیاد شهید دانسته‌است.[۲۸] بنابر فرمان امام‌خمینی، حل و فصل اختلافات احتمالی خانواده‌ها بر سر سرپرستی کودکان خردسال در میان اولیای آنان از مأموریت‌های دیگر این بنیاد است[۲۹] و نیز مصوبه مجلس در ۸ دی ۱۳۶۰ سرپرستی فرزندان خردسال یا نابالغ بر عهده مادر با صلاحیت است و هزینه‌های زندگی آنها از اموال موروثی یا از طریق بودجه دولت یا یکی از نهادهای انقلاب در اختیار مادر قرار می‌گیرد.[۳۰]
مهدی کروبی سرپرست وقت بنیاد شهید در ۴ خرداد ۱۳۶۳ طی نامه‌ای از امام‌خمینی درخواست کرد اجازه نظارت بنیاد شهید بر اموال فرزندان خردسال شهیدان و سرپرستی کودکان بی‌سرپرست واجد شرایط آنان را بدهد. امام‌خمینی نیز با توجه به مبانی فقهی در ولایت حاکم شرع بر اموال خردسالان[۳۱] در ۹ خرداد ۱۳۶۲ به سرپرست بنیاد اجازه داد با در نظر گرفتن مصالح فرزندان خردسال شاهد، اقدامات بایسته را با نظارت جد پدری آنان انجام دهد.[۳۲]
امام‌خمینی در ۶ فروردین ۱۳۶۵ به کروبی، مأموریت داد به مسائل فرهنگی و آموزشی فرزندان شهیدان، اسیران و مفقودان رسیدگی کند. بنیاد شهید موظف شد با همکاری وزیر آموزش و پرورش و فرهنگ و آموزش عالی، طرحی را دراین‌باره تنظیم و به شورای انقلاب فرهنگی ارائه کند و افزون بر دانشگاه‌ها، حوزه‌های علمیه نیز برای ورود فرزندان شاهد به حوزه همراهی کنند. صدا و سیما نیز در راستای رشد و خلاقیت فرزندان شاهد برنامه‌ریزی کند.[۳۳] بنیاد مستضعفان مأمور تأمین بودجه این طرح بزرگ شد و در صورت کمبود بودجه، دولت، بنیاد پانزده خرداد و بنیاد شهید باید به این بنیاد کمک کنند.[۳۴] امام‌خمینی در ۲۸ شهریور ۱۳۶۷ طی نامه‌ای به کروبی، از تلاش مسئولان امور فرهنگی فرزندان شاهد ابراز خرسندی و تشکر کرد و از آنان خواست بیش از گذشته به این مسئله توجه کنند.[۳۵]
برای تأمین اهداف بنیاد بر اساس پیام‌های امام‌خمینی، واحدهای گوناگونی در بنیاد شهید مرکزی ایجاد شد که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از: واحد فرهنگی، واحد روابط عمومی و روابط بین‌الملل، واحد مسکن، واحد ازدواج، مرکز پزشکی، واحد حل اختلاف، واحد اداری و مالی، واحد سازمان اقتصادی، واحد پی‌گیری و بازرسی[۳۶] سازمان اموال و املاک نیز از واحدهای دیگر این نهاد است.[۳۷]
عملکرد بنیاد
عملکرد بنیاد با توجه به وظایفی که رهبری و مجلس بر عهده آن گذاشته بود، گوناگون و متنوع است. برای ترویج فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه، واحد فرهنگی بنیاد شهید در ۱۰ دی ۱۳۶۰ با چهار بخش عقیدتی ـ سیاسی، آموزشی ـ تزکیه، پژوهشی ـ هنری و انتشارات ـ تبلیغات آغاز به کار کرد.[۳۸] این واحد با تهیه بایگانی کاملی از زندگی شهیدان، معلولان و مجروحان انقلاب می‌تواند برای نسل جوان امروز و فردا نقش‌آفرین باشد.[۳۹]
طرح «شاهد» با همکاری وزارتخانه‌های آموزش و پرورش، فرهنگ و آموزش عالی و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی شکل گرفت و «مدارس شاهد» برای ارائه خدمات مناسب پرورشی و آموزشی راه‌اندازی شد و بعدها با اختصاص سهمیه ویژه دانشگاه و تأسیس دانشگاه شاهد در سال ۱۳۶۹ تسهیلات لازم برای آموزش عالی خانواده شهیدان فراهم آمد.[۴۰] بنیاد شهید برای زنده‌داشتن یاد شهیدان به چاپ و نشر کتاب و نشریه، گردآوری و تدوین وصیت‌ها و آثار ادبی و هنری به‌جامانده از شهیدان اقدام کرده‌است.[۴۱] گروه شاهد سیمای جمهوری اسلامی نیز با تهیه فیلم و مجموعه‌های تلویزیونی، اهداف فرهنگی بنیاد را پی‌گرفته‌است.[۴۲]
مدیران بنیاد شهید در انجام سفارش امام‌خمینی بر بیمه درمانی خانواده‌های شاهد و درمان مجروحان[۴۳] مرکزی را به نام مرکز پزشکی بنیاد شهید راه‌اندازی کردند و با همه توان به درمان مجروحان انقلاب و دفاع مقدس و خانواده شهیدان پرداختند.[۴۴] امام‌خمینی ضمن تشکر از مسئولان بنیاد شهید از فاطمه کروبی، سرپرست آن مرکز پزشکی به صورت ویژه تشکر کرد.[۴۵] پرداخت هزینه زندگی به همسران، فرزندان و پدر و مادر شهیدان، مفقودان و اسیران، پرداخت کمک‌هزینه درمان، ازدواج، مراسم اولیه شهید و حوادث ناگهانی و تأمین مسکن ازجمله خدمات بنیاد در تأمین معیشت و آسایش خانواده‌های شهیدان بوده‌است.[۴۶]
خدمات برون‌مرزی
بنیاد شهید با اجازه ولیّ فقیه می‌تواند به خانواده‌های شهیدان اسلام و نهضت‌های اسلامی جهان کمک کند.[۴۷] از سال ۱۳۶۱ برای رسیدگی به خانواده‌های شهیدان جنگ با رژیم صهیونیستی و فالانژهای لبنان، شعبه‌هایی از بنیاد شهید در دمشق، بعلبک و بیروت تأسیس شد و کمک‌های مالی، پزشکی و فرهنگی از سوی بنیاد شهید و کمیته امداد امام‌خمینی در اختیار خانواده‌های نیازمند قرار گرفت.[۴۸] بنیاد شهید به خانواده شهیدان عراقی، افغانستانی و بحرینی نیز در حد توان رسیدگی می‌کرد.[۴۹] واحد امور بین‌الملل از دیگر کارهای بنیاد شهید است که برای انعکاس فعالیت‌های بنیاد و همکاری با دفاتر نمایندگی نهضت‌های آزادی‌بخش اسلامی مستقر در داخل کشور تشکیل شد و با خانواده‌های شهیدان لبنان و فلسطین در ارتباط بوده‌است.[۵۰]
بودجه بنیاد
بنیاد شهید هزینه‌های خود را از وجوه شرعی، کمک‌های مردمی و مساعدت دولت تأمین می‌کرد.[۵۱] در ۴ اسفند ۱۳۵۷ امام‌خمینی به برخی از مردم و علما اجازه داد از سهم امام برای رسیدگی به خانواده شهیدان استفاده کنند.[۵۲] نخست بودجه بنیاد شهید، سازمان بهزیستی و کمیته امداد، یکی بود؛ ولی با آغاز جنگ تحمیلی، نیاز این نهاد به بودجه بیشتر شد.[۵۳] در ۲ آبان ۱۳۶۴ با درخواست کروبی و موافقت امام‌خمینی، بخشی از اموال برجای‌مانده رژیم پهلوی، با حفظ موازین شرعی، در اختیار بنیاد قرار گرفت،[۵۴] همچنین بنیاد اجازه یافت برای تأمین هزینه‌های خود از اموال مجهول‌المالک و بی‌وارث نیز استفاده کند،[۵۵] البته طبق ماده ۷ از فصل ۳ قانون اساسنامه بنیاد شهید انقلاب اسلامی، اصلی‌ترین منبع مالی بنیاد شهید، کمک‌ها و اعتبارات مصوب در بودجه عمومی کشور است.[۵۶]
پانویس
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۱/۱۹۰.
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۱/۱۸۹–۱۹۰.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۷۹.
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۳/۲۲۶.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۹۹.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۱۹۲–۱۹۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۸۰.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۱۸۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۱۸۵–۱۸۶.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، ۳۳۲.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، ۳۳۳؛ مشروح مذاکرات، ۱۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۴۴۴.
- ↑ کروبی، مصاحبه، ۳۵.
- ↑ کروبی، مصاحبه، ۲۱/۱۹۹.
- ↑ جام جم، ۱۰.
- ↑ جام جم، ۱۰.
- ↑ رحیمیان، در حریم لاله‌ها مروری بر رسالت بنیاد شهید در نظام اسلامی، ۳۵.
- ↑ بنیاد شهید، اساسنامه، ۱.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۵۱۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۵۱۵–۵۱۶.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۵۱۵–۵۱۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۳۶۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۵۱۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۱۸۵–۱۸۶.
- ↑ رحیمیان، در حریم لاله‌ها مروری بر رسالت بنیاد شهید در نظام اسلامی، ۳۶؛ پاسدار اسلام، ۷۴.
- ↑ پاسدار اسلام، ۷۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۹۲–۹۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۱۸۵؛ رحیمیان، در حریم لاله‌ها مروری بر رسالت بنیاد شهید در نظام اسلامی، ۳۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۴۲۴.
- ↑ زاهدی اصل، مقدمه‌ای بر خدمات اجتماعی در اسلام، ۲۲۹.
- ↑ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۲/۱۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۴۶۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۲۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۲۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۳۷.
- ↑ بنیاد شهید، آشنایی با بنیاد، ۱۶–۱۷.
- ↑ روابط عمومی، ۲۶۵.
- ↑ اطلاعات، ۲۱/۱۰/۱۳۶۱، ۱۵.
- ↑ هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، ۳۳۳.
- ↑ پاسدار اسلام، ۷۶.
- ↑ پاسدار اسلام، ۷۶.
- ↑ پاسدار اسلام، ۷۵–۷۶؛ بنیاد شهید، آشنایی با بنیاد، ۱۴۵ و ۲۰۳.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۱۸۶.
- ↑ پاسدار اسلام، ۷۴–۷۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۹۹.
- ↑ بنیاد شهید، آشنایی با بنیاد، ۱۷۸–۱۷۹ و ۲۸۴.
- ↑ زاهدی اصل، مقدمه‌ای بر خدمات اجتماعی در اسلام، ۲۲۷.
- ↑ بنیاد شهید، آشنایی با بنیاد، ۴۴ و ۱۳۳.
- ↑ جمهوری اسلامی، ۸؛ اطلاعات، ۲۰/۱۰/۱۳۶۱، ۱۴.
- ↑ دبیرخانه شورای هماهنگی، کارنامه دولت جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۶۴، ۶۹۵–۶۹۶.
- ↑ زاهدی اصل، مقدمه‌ای بر خدمات اجتماعی در اسلام، ۲۱۴ و ۲۱۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۲۱۴.
- ↑ زاهدی اصل، مقدمه‌ای بر خدمات اجتماعی در اسلام، ۲۲۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۴۰۴.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۶۵.
- ↑ ایثار، ۱۳۹۶/۶/۲۸.
منابع
- اطلاعات، روزنامه، ۲۰ و ۱۳۶۱/۱۰/۲۱ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم …، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- ایثار، پایگاه اطلاع‌رسانی بنیاد شهید و امور ایثارگران، ۱۳۹۶/۶/۲۸ش.
- بنیاد شهید انقلاب اسلامی، آشنایی با بنیاد شهید انقلاب اسلامی، بهمن، ۱۳۶۴ش.
- بنیاد شهید انقلاب اسلامی، اساسنامه بنیاد شهید انقلاب اسلامی، تهران، ۱۳۷۷ش.
- پاسدار اسلام، مجله، بنیاد شهید انقلاب اسلامی با هدفی مقدس، شماره ۱۹۵–۱۹۶، ۱۳۷۶–۱۳۷۷ش.
- جام جم، روزنامه، ۱۳۹۱/۱۲/۲۱ش.
- جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۳۶۱/۱۱/۱۲ش.
- دبیرخانه شورای هماهنگی تبلیغات دولت، کارنامه دولت جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۶۴، تهران، چاپ اول، ۱۳۶۵ش.
- رحیمیان، محمدحسن، در حریم لاله‌ها مروری بر رسالت بنیاد شهید در نظام اسلامی، تهران، شاهد، چاپ سوم، ۱۳۸۱ش.
- روابط عمومی بنیاد شهید انقلاب اسلامی، بنیاد شهید حسنه جاریه امام.
- تهران، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
- زاهدی اصل، محمد، مقدمه‌ای بر خدمات اجتماعی در اسلام، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.
- کروبی، مهدی، مصاحبه، مجله پاسدار اسلام، شماره ۳۲، ۱۳۶۳ش.
- مشروح مذاکرات مجلس شورای اسلامی، دوره اول، ۱۰دی ۱۳۵۹، مندرج در روزنامه رسمی مذاکرات، شماره ۱۱۸۲۴جلسه ۹۲.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال ۱۳۵۹، انقلاب در بحران، به اهتمام عباس بشیری، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
پیوند به بیرون
ابراهیم صالحی حاجی‌آبادی، «بنیاد شهید انقلاب اسلامی»، دانشنامه امام خمینی، ج۲، ص۶۶۵–۶۶۸.