جسم: تفاوت میان نسخه‌ها

جسم آن چیزی است که بر تجمع شیء دلالت کند<ref>ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغه، ۱/۴۵۷؛ مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ۲/۸۷.</ref> و طول و عرض و عمق داشته باشد؛<ref>دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۵/۶۸۰۸.</ref> و در اصطلاح [[فلسفه|فلسفی]]، جوهر ممتدی است که پذیرای ابعاد سه‌گانه طول، عرض و عمق است.<ref>ابن‌سینا، رسائل، ۹۸؛ ابن‌سینا، الشفاء، الالهیات، ۶۳؛ ابن‌سینا، النجاة، ۴۹۹؛ جرجانی، التعریفات، ۳۴؛ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۵/۱۶.</ref> و در اصطلاح خاص اشراقی‌ها، جسم، مقداری است که طول، عرض و عمق می‌پذیرد.<ref>شیخ اشراق، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ۲/۷۶–۷۷.</ref>{{سخ}}

[[متکلمان]] آن را به امر طویل، عریض و عمیق تعریف کرده‌اند.<ref>قاضی‌عبدالجبار، شرح الاصول الخمسه، ۱۴۳؛ جرجانی، شرح المواقف، ۶/۲۹۲.</ref> [[امام‌خمینی]] همانند دیگر حکما جسم را جوهری ممتد می‌داند که پذیرای ابعاد سه‌گانه است.<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۱/۱۹۱ و ۲/۴۲۳.</ref>

بحث از جسم، از دیرباز مورد توجه [[فیلسوفان]] بوده‌است؛ به گونه‌ای که اختلاف مبانی و مبادی فلسفی در آرای فیلسوفان دربارهٔ امکان شناخت، تحلیل، تعریف و حقیقت آن تأثیر گذاشته‌است.<ref>محمدزاده، چشم‌اندازی به آراء فیلسوفان پیرامون طبیعت، ۹۷–۱۱۵.</ref> اهمیت این بحث، از آن جهت است که بسیاری از مباحث فلسفی و گزاره‌های مربوط به اجسام و حقایق مادی و تصدیق آنها، در گرو فهم حقیقت جسم است.<ref>محمدزاده، چشم‌اندازی به آراء فیلسوفان پیرامون طبیعت، ۹۷–۱۱۵.</ref>{{سخ}}

در [[فلسفه یونان]] فیلسوفانی چون [[ذیمقراطیس]]،<ref>هال، تاریخ و فلسفه علم، ۶۰–۶۱.</ref> [[افلاطون]] و [[ارسطو]]،<ref>شهیدی، ماهیت جسم از دیدگاه فلاسفه یونانی و مسلمان، ۲۸–۲۹.</ref> از جسم بحث کرده‌اند. [[فیلسوفان اسلامی]] نیز به این مسئله توجه داشته‌اند. [[ابن‌سینا]] در بیشتر آثار خویش دربارهٔ حقیقت جسم، مرتبه وجودی و احکام و خصوصیات جسم، از قبیل [[زمان]]، [[حرکت]]، [[انقسام]]، و ابعادداشتن بحث کرده‌است.<ref>ابن‌سینا، التعلیقات، ۵۴–۵۸؛ ابن‌سینا، الاشارات، ۵۵؛ ابن‌سینا، الشفاء، الالهیات، ۶۱–۸۹.</ref>{{سخ}}

[[شیخ اشراق]] علاوه بر آنکه در [[حکمت اشراقی]] خود حقیقت اجسام را در عالم محسوسات بررسی و ارزیابی کرده‌است و آن را ترکیبی از جواهر غاسق و هیئت نوری معرفی می‌کند، در مواردی جسم را سایه و ظلی از موجودات عالم مثال می‌داند.<ref>شیخ اشراق، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ۲/۷۴–۸۰ و ۱۱۷؛ عاطفی، ۱۵۶.</ref> ملاصدرا نیز همسو با حکمای مشهور به طرح بحث جسم پرداخته‌است.<ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۴/۱۰؛ ۵/۲ و ۷/۲۸۹.</ref> نظر اختصاصی وی دربارهٔ جسم با مبانی وجودشناختی او تبیین می‌شود؛<ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۳/۴۰.</ref> و از جسم، ماده و صورت تبیینی وجودی ارائه می‌دهد و آن را در سلسله گسترده طولی وجود ملاحظه می‌کند.<ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۳/۴۰؛ شهیدی، ماهیت جسم از دیدگاه فلاسفه یونانی و مسلمان، ۶۶.</ref>{{سخ}}

امام‌خمینی نیز در مقام تدریس و تقریر مباحث مشائی و از باب [[تاریخ علم]]، به بحث جسم، حقیقت و [[ماهیت]] آن،<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۲/۴۱۳–۴۲۳.</ref> همچنین ویژگی‌ها و لواحق جسم<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۲/۵۱۹ و ۵۳۳.</ref> پرداخته، در این زمینه آرای متکلمان را بررسی و نقد کرده‌است.<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۲/۴۳۶.</ref>

# گروهی دیگر، ماهیت جسم را بحثی [[مابعدالطبیعه|مابعدالطبیعی]] و از مباحث فلسفی دانسته‌اند.<ref>برن، ارسطو و حکمت مشاء، ۱۴۲؛ شهیدی، ماهیت جسم از دیدگاه فلاسفه یونانی و مسلمان، ۵۷–۶۲.</ref>{{سخ}}

ابن‌سینا مباحث جسم را هم در طبیعیات و هم در الهیات آورده‌است و معتقد است جسم از آن حیث که جسم است، از مسائل [[علم الهی]] و مابعدالطبیعی و از حیث حرکت و سکون از مباحث علم طبیعی است.<ref>ابن‌سینا، التعلیقات، ۱۷۱–۱۷۳؛ شهیدی، ماهیت جسم از دیدگاه فلاسفه یونانی و مسلمان، ۶۴.</ref> وی با ارائه معانی مختلف از جسم، به تعیین ماهیت جسم می‌پردازد<ref>ابن‌سینا، الشفاء، الالهیات، ۷۲–۷۵.</ref> و معتقد است جسم حقیقتی ترکیبی دارد که یک جزء آن امتداد و اتصال جوهری است که آن را [[صورت جسمیه]] می‌نامند و جزء دیگرش بُعدی است که این صورت جسمیه را می‌پذیرد که از آن به [[هیولی اولی]] و ماده نخستین یاد می‌شود.<ref>ابن‌سینا، الشفاء، الالهیات، ۶۶–۶۷؛ خواجه‌نصیر، شرح الاشارات، ۲/۳۹–۴۴؛ یزدان‌پناه، حکمت اشراق، ۲/۳۳۲.</ref>{{سخ}}

از نظر ابن‌سینا، همان‌طور که صورت، علت اتصال جسم است، ماده پذیرای انفصال جسم محسوب می‌شود و به همین جهت، جسم هم قابلیت پیوستگی و اتصال دارد و هم قابلیت گسستگی و انفصال.<ref>نصر، نظر متفکران اسلامی دربارهٔ طبیعت، ۳۴۱.</ref> در مقابل، شیخ اشراق تمایز ماده و صورت را انکار می‌کند و کلام [[مشاء]] را در این زمینه ناتمام می‌داند.<ref>شیخ اشراق، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ۲/۷۴–۸۰؛ شهیدی، ماهیت جسم از دیدگاه فلاسفه یونانی و مسلمان، ۶۷.</ref> وی با ردّ ترکیب جسم از [[ماده]] و [[صورت]]، جسم را همان صورت جسمیه و همان [[امتداد جوهری]] می‌داند و در بیان ماهیت جسم قائل است در جسم امتداد طولی، عرضی و عمقی وجود دارد و جسم چیزی جز خود مقدار نیست.<ref>شیخ اشراق، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ۲/۷۵.</ref>{{سخ}}

در [[کتاب تلویحات]] عباراتی دارد که با مدعای خود در [[کتاب حکمت اشراق]] در تعارض است و تمام حقیقت جسم را هیولای اولی مشائی به همراه مقدار عرضی می‌داند و چیزی به نام صورت جسمیه و امتداد جوهری را در حقیقت جسم دخیل نمی‌داند.<ref>یزدان‌پناه، حکمت اشراق، ۲/۳۴۸.</ref> وی در این کتاب، تلاش فراوان دارد ثابت کند امتداد جوهری، واقعیت خارجی ندارد و هیولی اولای مشاء در حقیقت جسم داخل است<ref>یزدان‌پناه، حکمت اشراق، ۱/۱۴؛ یزدان‌پناه، حکمت اشراق، ۲/۳۴۸.</ref>

از نظر شارحان دیدگاه شیخ اشراق، آنچه موجب تعارض ظاهری در عبارات شیخ اشراق در دو [[کتاب تلویحات]] و حکمت اشراق شده، اشتراک لفظی در مسئله جسم است؛ زیرا مراد از جسم در حکمت اشراق، یک حقیقت بسیط و امتداد جوهری، و در تلویحات مجموعه امتداد جوهری ثابت و امتداد عرضی از جسم است. از این‌رو تفاوت تنها در اصطلاح و نام‌گذاری است<ref>قطب‌الدین شیرازی، شرح حکمة الاشراق، ۲۲۰؛ یزدان‌پناه، حکمت اشراق، ۲/۳۵۳–۳۵۴.</ref> البته می‌توان گفت آنچه در تلویحات آمده، نخستین تلاش‌های وی در ردّ دیدگاه مشائیان دربارهٔ حقیقت جسم است که در این کار، صورت جسمیه و امتداد جوهری را خدشه‌دار کرده، جسم را مرکب از هیولا و مقدار عرضی می‌داند و در حکمت اشراق، نهایی‌ترین تلاش علمی خود دربارهٔ تبیین حقیقت جسم را ارائه داده‌است<ref>یزدان‌پناه، حکمت اشراق، ۲/۳۵۵–۳۵۶.</ref>{{سخ}}

امام‌خمینی نیز بحث از جسم، هیولی و صورت را از مسائل علم الهی و مابعدالطبیعی می‌داند و معتقد است آنها احوالی هستند که بر موجود عارض می‌شوند، بدون اینکه برای عروض آنها تخصیصی لازم باشد.<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۲/۴۱۷–۴۲۰.</ref> ایشان در بیان ماهیت جسم، در آغاز به تحلیل ماده و هیولی پرداخته، قائل است برای ماده اعتباراتی است که به جهت آن اعتبارات، دارای اسامی بسیاری از قبیل عنصر، [[اسطقس]]، موضوع، هیولی و [[طینت]] است.<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۲/۴۶۴–۴۶۵.</ref>{{سخ}}

امام‌خمینی قائل است حکما اتفاق نظر دارند جسم در ذات خود متصل واحد است و تا بی‌نهایت قابل قسمت است، اما در بساطت و ترکب جسم، اختلاف نظر دارند.<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۲/۴۴۳.</ref> رواقیان به بساطت جسم اعتقاد دارند؛ یعنی جوهر متصل را به اعتبار ذات، جسم و به اعتبار پذیرفتن صورت نوعیه، هیولی می‌دانند؛ اما مشائیان جسم را از صورت و ماده مرکب می‌دانند؛ یعنی چهار چیز قائل‌اند:

# قول به جزء لایتجزای غیر متناهی: این گفته متعلق به نظّام و اتباع آن است. وی به ترکّب جسم از اجزای لایتجزای غیر متناهی قائل شده‌است. طبق این نظر، محذوری که بر ادله نفی جزء لایتجزی برای متکلمان ایجاد شد، برای این گفته ایجاد نمی‌شود.<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۲/۴۳۷.</ref> اما نظّام میان قوه و فعل فرق نگذاشته، صریحاً حکم کرده‌است جسم دارای اجزای غیر متناهی بالفعل است.<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۲/۴۳۷.</ref> اگرچه مشهور گفته نظّام را چنین تقریرکرده‌اند، اما ممکن است گفته وی توجیه دیگری نیز داشته باشد؛ به اینکه جسم نزد وی از لون و طعم و رایحه مرکب باشد.<ref>تفتازانی، شرح المقاصد، ۳/۳۷–۳۸.</ref>{{سخ}}

طبق این گفته، جسم از مجموعه‌ای از اجزای به هم پیوسته تشکیل می‌شود. میان قائلان اتصال اختلاف است: برخی قائل‌اند جسم تا بی‌نهایت قابل انقسام است و این انقسام بالفعل است.<ref>شهرستانی، نهایة الاقدام، ۲۸۲–۲۸۶؛ جرجابی، شرح المواقف، ۷/۵–۶.</ref> این گفته نیز منجر به جزء لایتجزی می‌شود.<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۲/۴۳۸.</ref> امّا بنابر نظر حکما،<ref>خواجه‌نصیر، شرح الاشارات، ۲/۱۰–۳۲؛ سبزواری، شرح المنظومه، ۴/۱۲۹.</ref> انقسام جسم بالقوه بوده، در حدی توقف ندارد و زمانی که از قطع خارجی به سبب عجز ابزار قطع ممکن نباشد، نوبت به [[قطع وهمی]] و [[قطع عقلی|عقلی]] می‌رسد، و این همان معنای عدم وقوف انقسام است.<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۲/۴۳۸.</ref>

فلاسفه مشاء جسم را ترکیب‌یافته از ماده و صورت می‌دانند و در مقام اثبات هیولی، براهینی از جمله برهان فصل و وصل و برهان قوه و فعل اقامه کرده‌اند. امام‌خمینی براهین اثبات هیولی را بنابر مسلک مشاء تقریر می‌کند:

(قوه و فعل): برای جسم [[صورت اتصالیه]] است و آن معنای بالفعل‌بودن جسم است؛ چون جسم بالفعل وجود دارد. همچنین برای جسم استعداد قبول حرکت و [[صورت نوعیه|صور نوعیه]] از قبیل [[صورت معدنی]] و [[صورت نباتی|نباتی]] و [[صورت حیوانی|حیوانی]] نیز هست، پس در جسم دو جهت وجود دارد:{{سخ}}

شیخ اشراق این دیدگاه مشاء را قبول ندارد و براهین مشائی را نقد می‌کند.<ref>شیخ اشراق، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ۲/۷۵–۷۶؛ زارعی، بررسی انتقادات ملاصدرا بر سهروردی، ۸۸.</ref> وی در مقام نقد برهان مشاء معتقد است واژه (اتصال) به صورت [[اشتراک لفظی]]، بر دو معنا گفته می‌شود:{{سخ}}

از این‌رو، اگرچه امتداد جوهری در برابر انفصال نیست، با روی‌دادن انفصال، این امتداد هم باقی نمی‌ماند؛ به همین جهت، قابل و پذیرای انفصال، چیزی غیر از اتصال و امتداد جوهری است که همان هیولی است.<ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۵/۷۸؛ یزدان‌پناه، حکمت اشراق، ۲/۳۳۵.</ref> البته هیولی در کلام ملاصدرا با هیولی که در مشاء بحث می‌شود، متفاوت است؛ زیرا در فلسفه صدرایی ماده اولی و هیولی، به جوهریت صورت، جوهر است و در واقع، یکی از حیثیات صورت محسوب می‌شود.<ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۵/۳۰۰ و ۳۰۷؛ یزدان‌پناه، حکمت اشراق، ۲/۳۳۵.</ref>{{سخ}}

امام‌خمینی نیز جسم را مرکب از ماده و صورت می‌داند و خاطرنشان می‌کند میان مشائی‌ها و اشراقی‌ها دربارهٔ وجود هیولی، اختلاف است: مشائی‌ها به قوه‌ای که آن را مبدأ صور نوعیه می‌دانند، قائل‌اند.<ref>خواجه‌نصیر، شرح الاشارات، ۲/۳۶–۴۷.</ref> و تبدیلات صور نوعیه را مراحل ترقیات آن می‌دانند؛ اما اشراقی‌ها به چیزی غیر از صورت نوعیه قائل نیستند.<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۱/۵۸.</ref> ایشان همسو با ملاصدرا،<ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۳/۴۳۴ و ۵/۷۷–۷۹، ۱۰۹–۱۱۰.</ref> بر خلاف شیخ اشراق، هیولی را با عنوان جزء بالقوه جسم پذیرفته‌است.

حکما بر اساس طبیعیات قدیم برای جسم اقسامی قائل بودند؛ ازجمله بسیط و مرکب، عنصری و فلکی.<ref>خواجه‌نصیر، شرح الاشارات، ۲/۱۵۴–۱۶۰ و ۱۹۸؛ شهرزوری، شرح حکمة الاشراق، ۴۵۲–۴۵۳؛ ملاصدرا، شرح الهدایه، ۱۸.</ref> امام‌خمینی نیز بر اساس طبیعیات قدیم، برای جسم اقسامی ذکر کرده‌است؛ ازجمله:

# عنصری و اثیری: بنابر نظر امام‌خمینی، جسم عنصری، عناصر و آن چیزی است که برآمده از عناصر باشد.<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۲/۵۴۴.</ref> که خود، دو قسم می‌شود: الف) بسیط: که همان [[آب]]، [[هوا]]، [[خاک]] و [[آتش]] است. ب) مرکب: که همان [[معدن]]، [[نبات]]، [[حیوان]] و [[انسان]] است.<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۲/۵۶۸.</ref> در مقابل، جسم اثیری است که همان [[جرم فلکی]] است.<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۲/۵۴۴.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|فلک}}

# طبیعی و تعلیمی: جسم مشترک لفظی میان جسم طبیعی و جسم تعلیمی است. جسم طبیعی، آن بُعد ثخینِ جوهری و آن امتداد جوهری است که جسم تعلیمی و ریاضی بر آن عارض می‌شود.<ref>ابن‌سینا، الشفاء، الالهیات، ۶۳–۶۵؛ خواجه‌نصیر، شرح الاشارات، ۲/۵–۶؛ یزدان‌پناه، حکمت اشراق، ۲/۳۳۱.</ref> اما جسم تعلیمی همان قابلیت سه بُعد طول، عرض و ارتفاع است که از مقوله کمّ به‌شمار می‌رود.<ref>یزدان‌پناه، حکمت اشراق، ۲/۳۳۱.</ref> امام‌خمینی نیز جسم طبیعی را جوهری می‌داند که در آن خطوط ثلاثه متقاطعه بر زوایای قائمه فرض شود.<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۲/۴۲۳.</ref> ایشان جسم تعلیمی را کمیّت ساری در جهات سه‌گانه (عرض و عمق) می‌داند.<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۱/۳۶۷.</ref> امام‌خمینی همسو با حکمت متعالیه برای جسم تعلیمی اقوالی برمی‌شمارد: '''الف.''' کمّ متصلی است که دارای ابعاد ثلاثه است و اتصال آن غیر از اتصال جوهر ممتد است و در جسم دو متصل بالذات، یکی جوهر و دیگر عرض می‌باشد و هر دو در وضع متحدند؛ '''ب.''' جسم تعلیمی متصل بالذات است و صورت جسمیه به تبعیت اتصال جسم تعلیمی، متصل بالعرض است؛ '''ج.''' جسم تعلیمی همان مجموع طول و عرض و عمق است؛ '''د.''' جسم تعلیمی صورت جوهری با تعین امتداد جسمی است؛ امّا این اتصال به واسطه امری خارج از آن نیست، بلکه به سبب اشتمال آن بر صورت جسمیه است؛ یعنی همان صورت جسمیه با تعین و تحدد امتداد، جسم تعلیمی خواهد بود.<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۲/۴۵۲–۴۵۳.</ref> ایشان سه قول اول را ردّ می‌کند و قول چهارم را قول مختار محققان می‌داند.<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۲/۴۵۲–۴۵۳.</ref> ایشان فرق جسم طبیعی با جسم تعلیمی را به ابهام (اطلاق) و تعین می‌داند؛ یعنی مقادیر در جسم طبیعی به صورت ابهام و در جسم تعلیمی به صورت تعین است.<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۲/۴۹۵ و ۵۱۳.</ref>

# مادی و مثالی: آنچه گفته شد دربارهٔ جسم مادی بود اما برای جسم، درجه کمالی در عالم آخرت و [[قیامت]] نسبت به جسمیت مادی و طبیعی وجود دارد که همین جسم طبیعی در جسمیتش ترقی کرده، به نشئه برزخی وارد می‌شود؛ در حالی‌که لطیف‌تر، قوی‌تر و کامل‌تر از جسم طبیعی است و بعضی احکام جسم طبیعی را ندارد.<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۳/۲۳۷.</ref> امام‌خمینی در بیان چگونگی تبدیل به [[بدن مثالی]] و [[بدن اخروی]]، قائل است جسم طبیعی هر انسانی به حرکت جوهری، رو به تجرد و [[کمال برزخی]] دارد.<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۳/۲۱۰–۴۰۴.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|برزخ}}

فلاسفه برای جسم ویژگی‌هایی برشمرده‌اند؛ ازجمله تغییرپذیری،<ref>ابن‌سینا، الحدود، ۲۴۸.</ref> تناهی،<ref>ابن‌سینا، الشفاء، الالهیات، ۶۲؛ حلی، کشف المراد، ۱۶۷.</ref> قبول قسمت،<ref>ابن‌سینا، الاشارات، ۵۶؛ حلی، کشف المراد، ۱۴۳–۱۵۰.</ref> و [[حدوث]]،<ref>حلی، کشف المراد، ۱۷۱.</ref> امام‌خمینی نیز مانند دیگر حکما برای جسم ویژگی‌هایی قائل است؛ ازجمله:

# عدم شأنیت جسم برای علیت: بنابر نظر ایشان، جسم شأنیت آن را ندارد که علت باشد و محال است از جسم معلولی صادر شود<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۱/۴۰–۴۱.</ref> از این جهت جسم نمی‌تواند فاعل حقیقی باشد و شیء را از عدم به وجود آورده و معطی الوجود باشد؛ زیرا جسم دارای وضع است، و اگر بخواهد تأثیر کند، باید میان آن و آنچه می‌خواهد در آن تأثیر بگذارد، محاذات و مقابله حاصل شود؛ در حالی‌که فاعل حقیقی که وجود عطا می‌کند، اگر جسم باشد، باید با معلول خود، وضع و محاذات داشته باشد، ولی چیزی هنوز اعطا نشده تا محاذاتی برقرار شود.<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۲/۲۵–۲۶.</ref>

دربارهٔ چگونگی حدوث اجسام، آرای مختلفی بیان شده‌است.<ref>خواجه‌نصیر، تلخیص المحصل، ۱۸۹؛ سبزواری، شرح المنظومه، ۴/۳۶۰.</ref> امام‌خمینی نیز در خصوص [[حدوث و قدم جسم]]، چهار احتمال بیان می‌کند:

بنابر نظر ایشان، احتمال اخیر غیر معقول است و احتمال دوم رأی موحدان در این مسئله است. ایشان و قائل است اجسام از حیث [[ذات]]، [[صفات]]، صورت و هیولی حادث‌اند؛ زیرا اجسام از حیث جوهر متجددند و از این جهت اعراض به طریق اولی حادث و متجددند حکمای متأخر از راه حرکت جوهری به این قول، ملتزم شده‌اند.<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۲/۵۳۵.</ref>{{سخ}}

ایشان قول اول و سوم را به ارسطو و فلاسفه پیش از او نسبت می‌دهد؛<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۲/۵۳۶–۵۳۷.</ref> و معتقد است در اینکه آن [[ذات قدیم]] چیست، اختلاف شده‌است: گروهی آن ذات قدیم را جسم و گروهی دیگر، غیر جسم می‌دانند.<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۲/۵۳۶–۵۳۷.</ref>{{سخ}}

گروه اول نیز در تعیین جسم اختلاف کرده‌اند: [[ثالیس]] آن جسم را آب که پذیرای هر صورتی است، می‌داند. برخی<ref>خواجه‌نصیر، تلخیص المحصل، ۱۹۰–۱۹۲؛ جرجانی، شرح المواقف، ۷/۲۲۱–۲۲۲.</ref> این گفته ثالیس را برگرفته از [[تورات]] می‌دانند.<ref>امام‌خمینی، ۲/۵۳۷.</ref> [[صاحب ملل]] و نحل<ref>شهرستانی، الملل و النحل، ۲/۳۷۷.</ref> از ثالیس ملطی نقل کرده که او معتقد است: مبدأ اول، عنصری است که در آن صور تمام موجودات و معدومات ابداع‌شده، صورت هر موجودی در عالم، از آن برگرفته شده‌است.<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۲/۵۳۸.</ref>{{سخ}}

به باور امام‌خمینی این مذهب به علم [[واجب‌تعالی]] اشاره دارد و معتقد است مراد از آب با توجه به آیات الهی<ref>انبیاء، ۳۰.</ref> وجود منبسط است.<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۲/۵۳۸.</ref> برخی معتقدند زمین، هوا یا آتش اصل‌اند.<ref>خواجه‌نصیر، تلخیص المحصل، ۱۹۰؛ جرجانی، شرح المواقف، ۷/۲۲۱.</ref> امام‌خمینی به پیروی از [[ملاهادی سبزواری]] هیچ‌یک از این گفته‌ها را نمی‌پسندد؛ چنان‌که اصل این قول که جسم، قدیم بالذات است را باطل می‌داند.<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۲/۵۴۰.</ref>{{سخ}}

گروه دوم که اصل و مبدأ عالم را غیر جسم می‌دانند، دو فرقه‌اند: [[حرنانیون]] که قائل‌اند اصول عالم، قدمای پنج‌گانه است که دو تای آنها حیّ و فاعل (باری‌تعالی و نفس) و دو تای دیگر غیر حی و غیر فاعل‌اند (زمان و مکان) و یکی از آنها که نه حیّ است و نه فاعل، بلکه منفعل است، هیولی است.<ref>خواجه‌نصیر، تلخیص المحصل، ۱۹۲؛ جرجانی، شرح المواقف، ۷/۲۲۱؛ حلی، کشف المراد، ۸۲.</ref> امام‌خمینی این قول را باطل و شرک می‌داند.<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۲/۵۴۱.</ref> ایشان کلام فیثاغورس را که قائل است اصول و مبادی عالم بر اساس اعداد است<ref>خواجه‌نصیر، تلخیص المحصل، ۱۹۴؛ امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۲/۵۴۱.</ref> رمزی می‌داند و قائل است باید آن را بر سخن صحیحی حمل کرد<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۲/۵۴۲.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|حدوث قدم}}

# مکان: بحث از مکان از دیرینه‌ترین تأملات فلسفی است. حکمای مسلمان نیز دربارهٔ مکان بحث‌های فراوانی کرده‌اند.<ref>ابن‌سینا، الشفاء، الطبیعیات، ۱/۱۱۴؛ فخر رازی، المباحث المشرقیه، ۱/۲۱۷؛ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۴/۳۹.</ref> دربارهٔ وجود مکان آرای مختلفی وجود دارد: گروهی منکر وجود مکان‌اند<ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۴/۴۰–۴۲؛ عبودیت، ماهیت مکان در تاریخ فلسفه اسلامی، ۱۰.</ref> و گروهی دیگر قائل به وجود مکان<ref>عبودیت، ماهیت مکان در تاریخ فلسفه اسلامی، ۱۰.</ref> امام‌خمینی نیز همسو با حکما دربارهٔ حقیقت مکان قائل است مکان بُعد موجود است و دلیل آن حکم فطرت بین عقلاست.<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۲/۵۲۰–۵۲۱.</ref> ایشان کلام متکلمان<ref>جرجانی، شرح المواقف، ۵/۱۲۱؛ تفتازانی، شرح المقاصد، ۲/۱۹۹.</ref> دربارهٔ حقیقت مکان مبنی بر اینکه مکان بُعد موهومی است و در خارج تحقق ندارد را نقد می‌کند؛<ref>تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۲/۵۱۸.</ref> ایشان نظر حکمای مشاء،<ref>ابن‌سینا، الشفاء، الطبیعیات، ۱/۱۳۷؛ بهمنیار، ۳۷۸؛ ملاصدرا، شرح الهدایه، ۹۲.</ref> را که حقیقت مکان را سطح باطن جسم حاوی که با سطح ظاهری جسم محوی متصل می‌باشد، نقد کرده‌است.<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۲/۵۱۹–۵۲۱.</ref> همچنین گفته کسانی که منکر وجود مکان هستند را با توجه به اینکه مکان دارای وضع و قابل اشاره حسیه است، ردّ می‌کند.<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۲/۵۱۸.</ref> بنابر نظر ایشان، مجموعه عالم طبیعت، مکان ندارد؛ زیرا مکان با مقایسه حاصل می‌شود؛ در حالی‌که تمام عالم طبیعت در خارج از خود، یک شیء هم‌عرض ندارد.<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۳/۵۹۶.</ref> همچنین عالم آخرت نیز مکان ندارد؛ از این جهت در آن [[تزاحم]] وجود ندارد تا جهتی و مکانی تصور شود<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۳/۵۹۶.</ref>

# جهت: امام‌خمینی همسو با حکما بر این باور است که طرف هر امتدادی که قابل اشاره حسیه باشد، را جهت می‌گویند.<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۲/۵۳۰.</ref> ایشان در بیان حقیقت جهت، قائل است جهت از حیث طرف اشاره و طرف امتداد قابل قسمت نیست؛ زیرا در این صورت نهایت امتداد ملاحظه شده‌است و نهایت قابل انقسام نیست؛ ولی جهت از حیث دیگر قابل تقسیم است.<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۲/۵۳۱.</ref> ایشان یکی از ویژگی‌های جهت را نامتناهی‌بودن می‌داند و قائل است جهت شش گونه است؛ اگرچه منحصر در آن نیست؛ زیرا جهت طرف امتداد است و در هر جسمی ممکن است امتداد غیر متناهیه فرض شود.<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۲/۵۳۱.</ref> ایشان علت حصر جهات در جهات شش‌گانه را به این می‌داند که در هر جسمی، ممکن است ابعاد ثلاثه متقاطعه بر زوایای قائمه فرض شود و برای هر بُعدی دو طرف، بنابراین برای هر جسمی شش جهت خواهد بود.<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۲/۵۳۲–۵۳۳.</ref>

# شکل: امام‌خمینی در تقریر و بیان مطالب فلاسفه مشاء، قائل است برای هر جسم بسیط فلکی یا عنصری، یک شکل طبیعی وجود دارد و آن شکل کروی است؛ زیرا طبع و طبیعت (صورت نوعیه) در جسم بسیط، واحد است و تنها کره است که دارای بساطت و وحدت است؛ اما سایر اشکال غیر از کروی‌بودن، دارای اضلاع می‌باشند که چون دارای خط و سطح و نقطه هستند، واحد نیستند، و چون واحد نیستند، از فاعل واحد صادر نمی‌شوند؛ زیرا از فاعل واحد در قابل واحد که ماده باشد، جز فعل واحد صادر نمی‌شود.<ref>امام‌خمینی، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، ۲/۵۲۶.</ref>