امام‌کاظم(ع)

امام‌کاظم(ع)

نقش	امام هفتم(ع)
نام	امام‌کاظم(ع)
کنیه	ابوالحسن
زادروز	۷ صفر ۱۲۸ق
زادگاه	مدینه
مدت امامت	۳۵ سال
مدفن	کاظمین
محل زندگی	مدینه
لقب(ها)	کاظم • عبد صالح • صابر
پدر	امام‌صادق(ع)
مادر	حمیده
فرزند(ان)	امام‌رضا(ع) • حضرت معصومه(س)
طول عمر	۵۴ سال
امامان شیعه
امام علی(ع) • امام حسن مجتبی(ع) • امام حسین(ع) • امام سجاد(ع) • امام محمد باقر(ع) • امام صادق • امام کاظم(ع) • امام رضا(ع) • امام جواد(ع) • امام هادی(ع) • امام حسن عسکری(ع) • امام زمان(ع)

موسی‌بن‌جعفر یا امام‌کاظم(ع)، زندگی، جایگاه و نقش امام هفتم(ع).

امام‌کاظم(ع)، امام هفتم شیعیان و فرزند امام‌صادق(ع) و حمیده در هفتم صفر ۱۲۸ق در اطراف مدینه به دنیا آمد و در ۲۴ رجب ۱۸۳ق در ۵۴سالگی، در زندان بغداد به شهادت رسید.

امام‌کاظم(ع) در علم و دانش سرآمد مردم روزگار خود بود؛ چنان‌که از ایشان به فقیه‌ترین، عابدترین، پارساترین و حافظ‌ترین مردم در مورد قرآن، گشاده‌دست‌ترین و بزرگوارترین مردم یادشده است.

امام‌خمینی یادآور شده؛ ابهت و جایگاه امام‌کاظم(ع) در دل‌های حاکمان عباسی جای انکار نداشت و آنان به جایگاه معنوی ایشان در میان مردم اعتراف می‌کردند.

امام‌کاظم(ع) امامت و رهبری جامعه اسلامی را متعلق به اهل‌بیت پیامبر(ص) می‌دانست و در راه احیای حقوق آنان و گسترش عدالت در جامعه تلاش می‌کرد، از این‌رو برخی از نهضت‌های علویان مورد حمایت ایشان بودند.

امام‌خمینی خاطرنشان ساخته که هارون به جهت اقبال مردم به امام‌کاظم(ع) و ترس از به‌خطرافتادن حکومت خود، با حضرت بسیار دشمنی می‌کرد. در تحلیل ایشان زندانی‌شدن ائمه(ع) به دست دشمنان به سبب نماز و روزه نبود و حاکمان عباسی نیز نماز می‌خواندند و امام‌کاظم(ع) و دیگر ائمه(ع) اگر در برابر ظلم‌های ستمگران سکوت می‌کردند، نه تنها به آنان آسیبی نمی‌رسید که مورد احترام حاکمان نیز قرار می‌گرفتند. بلکه دشمنی آنان با امامان(ع) به سبب مبارزه آنان با خلافت طاغوت‌ها بود. ایشان همچنین خاطرنشان کرده که امام‌کاظم(ع) وقتی زمینه مبارزه آشکار و مسلحانه با ستمکاران را فراهم نمی‌دید، پنهانی مردم را دعوت به مبارزه علیه ستم می‌کرد.

زندگی‌نامه

امام ابوالحسن، موسی‌بن‌جعفر(ع) ملقب به کاظم، صابر، عبد صالح، سید در هفتم صفر ۱۲۸ق در ابواء از توابع مدینه به دنیا آمد. پدر ایشان امام‌صادق(ع) و مادر ایشان حمیده، از بانوان، ستوده و پاکیزه بود.

مقصود از ابوالحسن، ابوالحسن الماضی و ابوالحسن اول در روایات امام‌کاظم(ع) است؛ چنان‌که امام‌خمینی نیز اشاره کرده است. امام‌کاظم بیست سال با پدر خود زندگی کرد و در بیست‌سالگی به امامت رسید. دوره امامت آن حضرت ۳۵ سال بود.

جایگاه و ویژگی‌ها

به تصریح پیامبر اکرم(ص) و وصیت امام‌صادق(ع)، موسی‌بن‌جعفر(ع) از سوی خداوند به امامت برگزیده شد. حضرت از کودکی بسیار مورد علاقه و توجه امام‌صادق(ع) بود و ایشان را دری از درهای خدا و دارنده علم، قضاوت، فهم و سخاوت و معرفت به چیزهایی خواند که مردم در وقت اختلاف بدان نیاز دارند؛ نیز ایشان را مرجع علمی مردم معرفی کرد. عبدالله افطح از فرزندان امام‌صادق(ع) مدعی جانشینی پدر بود اما شیعیان و یاران خاص امام‌صادق(ع) مانند هشام‌بن‌سالم و مؤمن طاق با آزمودن وی و درماندن او از پاسخ به مسائل دینی و یافتن پاسخ‌های خود از موسی‌بن‌جعفر(ع) به تثبیت امامت موسی‌بن‌جعفر(ع) در نزد توده مردم کمک کردند.

امام‌کاظم(ع) مورد احترام بزرگان اهل سنت بود و آنان گاه برای پاسخ پرسش‌های علمی خود به حضرت مراجعه می‌کردند. قاضی‌ابویوسف و محمدحسن شیبانی از فقیهان مذاهب اسلامی به قصد آزمودن جایگاه علمی امام‌کاظم(ع) به دیدار ایشان در زندان رفتند و با اعتراف به آگاهی ایشان، از علم حلال و حرام و علم غیب، از حضرت دربارهٔ منابع دانش ایشان پرسیدند که ایشان علم پیامبر(ص) و علی(ع) را منبع دانش خود شمرد. جایگاه معنوی و اجتماعی حضرت چنان بود که طبق نقل، هارون عباسی خطاب به فرزندش مأمون، ایشان را برای خلافت سزاوارتر از خود شمرد و به‌صراحت علاقه به حکومت را از موجبات اصرار خود بر واگذارنکردن این حق الهی به حضرت دانست.

تذکره‌نویسان افزون بر جایگاه علمی، کرامات بسیاری را برای امام‌کاظم(ع) نقل کرده‌اند. حضرت در میان توده مردم نیز از جایگاه ممتازی برخوردار بود. امام‌خمینی به استناد منابع، یادآور شده است ابهت و جایگاه امام‌کاظم(ع) در دل‌های حاکمان عباسی نیز جای انکار نداشت و آنان به جایگاه عظمت معنوی ایشان در میان مردم اعتراف می‌کردند؛ چنان‌که از مأمون عباسی نقل شده است تشیع را از پدرش هارون فرا گرفته است. ایشان از موسی‌بن‌جعفر(ع) و دیگر امامان(ع) به عنوان ائِمَّةُ الْمُؤمِنینَ و حجت خداوند بر مردم و امامانِ هدایت یاد کرده است و نیز با استناد به روایات، روز چهارشنبه را متعلق به آن حضرت شمرده و مناسب دانسته است در تعقیب نماز صبح برای نجات از دریای ظلمانی و دامگاه شیطانی، متوسل به آن امام همام، که مقرب بارگاه قدس و محرم سراپرده انس است، شوند و برای کامل‌شدن عمل و قبول عبادات ناقص و مناسک غیر لایق، آن بزرگان را واسطه قرار دهند.

امام‌موسی‌بن‌جعفر(ع) اهل کرامت و اطلاع از علوم غیبی و در علم و دانش سرآمد مردم روزگار خود بود؛ چنان‌که در کودکی نیز به پرسش‌های شرعی مردم پاسخ می‌داد. از ایشان به فقیه‌ترین، عابدترین، پارساترین و حافظ‌ترین مردم در مورد قرآن، گشاده‌دست‌ترین و بزرگوارترین مردم یادشده است. آن حضرت بسیار حلیم و باگذشت و صبور بود و از این‌رو به «کاظم» شهره شده بود. و با متانت و گذشت، مخالفان خود را به موافق تبدیل می‌کرد. ایشان(ع) اهل عبادت و خشوع و خضوع در برابر خدا بود. نماز شب را به نماز صبح وصل و تا طلوع آفتاب با خداوند مناجات می‌کرد. ایشان در صله رحم موفق‌ترینِ مردم بود، در پنهانی به فقرا کمک می‌رساند، با صدای خوش قرآن تلاوت می‌کرد و خود می‌گریست و مردم نیز از صدای حضرت می‌گریستند و در میان مردم مدینه به «زین‌المتهجدین» شهره بود.

امام‌خمینی به استناد روایات تصریح کرده است سجده‌های طولانی امام‌کاظم(ع) شهرت داشت و حضرت به فرزند خود سفارش کرد در عبادت خدا بکوشد و هیچ‌گاه خود را از تقصیر و کوتاهی در عبادت و طاعت خدا مبری نداند؛ همچنین به استناد روایات، یادآور شده است آن حضرت بخشی از اموال خود را در راه خدا وقف کرد ایشان حضرت امام‌کاظم(ع) را در سروده‌ای به دارنده قدرت و حلم ستوده است.

دوران امامت

امام‌کاظم(ع) پس از شهادت امام‌صادق(ع) درسال ۱۴۸ق، به امامت رسید. راویان حدیث و شیعیان برای استفاده از ایشان گرد آمدند و با وجود شرایط دشوار سیاسی، راویان، سخنان ایشان را می‌نوشتند. شیخ طوسی ۲۵۰ تن و برخی دیگر ۶۳۸ تن از راویان آن حضرت را در کتاب‌های خود ثبت کرده‌اند. در نوشته‌های امام‌خمینی نام برخی از آنان آمده است ازجمله: یونس‌بن‌عبدالرحمن، صفوان‌بن‌یحیی، محمدبن‌ابی‌عمیر، عبدالله‌بن‌مغیره، حسن‌بن‌محبوب از اصحاب اجماع هشام‌بن‌حکم، محمدبن‌حصین، عبدالرحمن‌بن‌حجاج، محمدبن‌حکیم، منصوربن‌یونس برزج اسحاق‌بن‌عمار علی‌بن‌سوید سماعةبن‌مهران و ابوبصیر بخش قابل توجهی از مسائل فقهی در باب‌های گوناگون فقه از طهارت تا دیات و فلسفه احکام به وسیله علی‌بن‌جعفر از برادرش موسی‌بن‌جعفر(ع) به مردم منتقل شده است و امام‌خمینی در مسائل گوناگون به آن استناد کرده است.

بیان جایگاه عقل و خرد در قرآن و نقش خرد در هدایت انسان، شرح مسائل اعتقادی ازجمله توحید، نبوت و انبیا بیان سیره و معجزات پیامبر(ص) و امامت و بیان حقانیت اهل بیت پیامبر(ص) ازجمله امامت خود ایشان مسائل اخلاقی و بیان ارزش‌های دینی، مسائل فقهی و بیان احکام شرعی از مسائل مطرح در سخنان حضرت بود و مردم برای حل معضلات تاریخی نیز از حضرت کمک می‌گرفتند.

امام‌خمینی در نوشته‌های خود برخی از سخنان امام‌کاظم(ع) را دربارهٔ تفسیر قرآن و ظاهر و باطن آن، سیره و حالات رسول خدا(ص)، حالات معنوی و سیر و سلوک پیامبر(ص) وقایعی از زندگی پیامبر(ص) و دلایل امامت اهل بیت(ع) در قرآن و سنت نبوی آورده است و نیز به مبارزه امام‌کاظم(ع) با افراد منحرف و سران فرقه‌های بدعت‌گذار مانند علی‌بن‌حمزه بطائنی از سران جریان واقفیه اشاره کرده است. ایشان در آثار خود نمونه‌هایی از سخنان امام‌کاظم(ع) در موضوعات ارزش‌ها و تعالیم اخلاقی اسلام و راه‌های خودسازی و تزکیه نفس، تشویق به خدمت به مؤمن و کمک به تشویق خانواده برای آنان و رازداری و نیز تشویق به کار و تلاش برای تأمین رزق حلال برای خانواده احکام و شرایع در ابواب مختلف آن، ازجمله حرمت ربا، خرید و فروش میته، تذکیه حیوانات حرام‌گوشت، خرید و فروش آلات قمار تصویرگری، شرط طلاق برای زن، فلسفه احکام و نیز مسائل اهم و مهم در احکام، را بازگو کرده است. مجموعه مسند الامام‌الکاظم(ع) تألیف عزیزالله عطاردی و نیز موسوعة الامام‌الکاظم(ع) تألیف سیدمحمد حسینی قزوینی بخشی از میراث علمی امام‌کاظم(ع) را ثبت کرده‌اند.

موضع‌گیری‌های سیاسی

دوره امامت موسی‌بن‌جعفر(ع) از دوره‌های پرخفقان تاریخ اسلام است. امام‌کاظم(ع) با حاکمان بنی‌عباس، منصور دوانیقی، مهدی، موسی و هارون معاصر بود. این گروه، مقتدر و ستمکار بودند. منصور بغداد را در سال ۱۴۵–۱۴۹ق تأسیس کرد و مرکز خلافت عباسیان را از کوفه به بغداد منتقل ساخت. وی با گماردن جاسوس، مخالفان خود را بازداشت می‌کرد و از میان می‌برد. و علویان بسیاری به دست وی تبعید یا کشته شدند. منصور افزون بر به‌شهادت‌رساندن امام‌صادق(ع) در صدد بود امام‌کاظم(ع) را نیز بکشد که موفق نشد. کارگزاران موسی نیز ستمکار بودند. در دوره وی حسین‌بن‌علی معروف به شهید فخ از نوادگان امام‌حسن مجتبی(ع) با عده‌ای از علویان برای احیای سنت پیامبر اکرم(ص) و اجرای عدالت قیام کردند و در مکه به دست نیروهای موسی کشته شدند. هارون نیز برای حفظ قدرت خود به هر کاری دست می‌زد.

موسی‌بن‌جعفر(ع) همانند دیگر ائمه امامت و رهبری جامعه اسلامی را متعلق به اهل بیت پیامبر(ص) می‌دانست و در راه احیای حقوق غصب‌شده آنان و نیز گسترش عدالت در جامعه تلاش می‌کرد. یاران ایشان نیز در همین راستا فعالیت می‌کردند و واجبات مالی خود ازجمله خمس را به ایشان تحویل می‌دادند. نیز شواهدی در دست است که برخی از نهضت‌های علویان مانند نهضت حسین‌بن‌علی معروف به شهید فخ مورد حمایت ایشان بودند. از سوی دیگر، خلفای عباسی همه راه‌های تطمیع و تهدید را برای به سکوت واداشتن امام‌کاظم(ع) تجربه کردند و پس از بی‌نتیجه‌بودن آن، به زندان و شکنجه و کشتن روی آوردند. موسی‌بن‌جعفر(ع) در زمان هادی، مهدی و هارون چند بار در بصره و بغداد زندانی شد. دربارهٔ مدت زندانی‌بودن ایشان گفته‌های مختلفی وجود دارد. برخی مدت آن را چهار سال و برخی ده سال و برخی چهارده سال نوشته‌اند.

در برابر خشونت خلفای عباسی به‌ویژه هارون، تنها چیزی که می‌توانست خط فکری و سیاسی اهل بیت(ع) را تداوم بخشد، توسل به شیوه تقیه در مبارزه و جهاد بود. امام‌کاظم(ع) به برخی از یاران زیرک و توانمند خود اجازه داده بود که به دستگاه خلافت نزدیک شوند و از این راه به پیروان اهل بیت(ع) کمک کنند ایشان با شیعیان ارتباط حضوری و مکاتبه‌ای داشت. و افزون بر مدینه با دیگر نقاط ازجمله مکه و شام نیز ارتباط داشت و پیام‌های خود را مستقیم یا به وسیله تشکیلات وکالت به پیروان خود منتقل می‌ساخت. ایشان در فرصت‌های به دست‌آمده در زندان به نامه‌های یاران دربارهٔ مسائل شرعی نیز پاسخ می‌داد و نیز در زندان با برخی از رهبران دیگر مذاهب چون هندبن‌حجاج ارتباط داشت. ایشان علاقه‌مندی به اهل بیت(ع) را حتی در میان بعضی از خانواده زندانبان خود ازجمله نزدیکان سندی‌بن‌شاهک گسترش داد؛ نیز موسی‌بن‌ابراهیم مروزی، مربی فرزندان سندی را از مریدان خود ساخت.

امام‌خمینی یادآور شده است امام‌کاظم(ع) در راه اسلام مانند دیگر اولیای خدا، چه افراد پیش از اسلام و چه پس از اسلام، رنج و محنت کشید. ایشان که به دست خلفای عباسی سال‌ها زندانی شد به دلیل نمازخواندن خود یا فرزند پیامبر(ص) بودن نبود؛ آنان خود نه تنها نماز می‌خواندند بلکه امام جماعت هم بودند. حضرت حاکمان عباسی را لایق خلافت نمی‌دانست و آنان را طاغوت می‌شمرد. امام‌خمینی خاطرنشان ساخته که هارون به جهت اقبال مردم به امام‌کاظم(ع) و ترس از به‌خطرافتادن حکومت خود، با حضرت بسیار دشمنی می‌کرد در تحلیل ایشان زندانی‌شدن ائمه(ع) به دست دشمنان به سبب نماز و روزه نبود و حاکمان عباسی نیز نماز می‌خواندند و امام‌کاظم(ع) و دیگر ائمه(ع) اگر در برابر ظلم‌های ستمگران سکوت می‌کردند، نه تنها به آنان آسیبی نمی‌رسید که مورد احترام حاکمان نیز قرار می‌گرفتند و نیز مخالفت زمامداران با ائمه(ع) به جهت انتساب آنان به پیامبر اکرم(ص) یا صرف امامت نیز نبود، بلکه دشمنی آنان با امامان(ع) به سبب مبارزه آنان با خلافت شاهان و طاغوت‌ها بود. ایشان همچنین خاطرنشان کرده است که ائمه اهل البیت(ع) ازجمله موسی‌بن‌جعفر(ع) وقتی زمینه مبارزه آشکار و مسلحانه با ستمکاران را فراهم نمی‌دیدند، پنهانی مردم را دعوت به مبارزه علیه ستم می‌کردند و بدین سبب رژیم‌های ستمکاری مانند هارون، آنان را بازداشت می‌کردند. و مخالفت هارون با آن حضرت به سبب آن بود که هارون را خلیفه پیامبر(ص) نمی‌دانست.

در خبری آمده است که هارون به موسی‌بن‌جعفر(ع) پیشنهاد کرد حدود مزرعه فدک را برای برگرداندن آن به بنی‌هاشم تعیین کند و حضرت در پاسخ یک حد مزرعه فدک را عدن و مرز دیگر آن را سمرقند و حد سوم آن را آفریقا و مرز چهارم آن را ارمنستان شمرد که هارون بسیار ناراحت شد و گفت در این صورت چیزی برای خود او باقی نخواهد ماند. تفسیر و تحلیل امام‌خمینی از این گفتگو آن است که حکومت بر همه سرزمین اسلام، حق ائمه(ع) است و حاکمان عباسی غاصب خلافت‌اند؛ بر همین اساس حاکمان ستمگر عباسی رهابودن موسی‌بن‌جعفر(ع) را زمینه‌ساز قیام و سرنگون‌کردن سلطنت نامشروع خود می‌دیدند؛ از این جهت به امام هفتم(ع) مهلت ندادند، وگرنه بدون تردید ایشان با پیداشدن فرصت، قیام می‌کرد و اساس دستگاه حاکمان غاصب را واژگون می‌ساخت.

امام‌خمینی در گزارشی دیگر یادآور شده است هارون پس از واردشدن امام‌کاظم(ع) بر وی، دستور داد حضرت را تا نزدیک مسند سواره آوردند و به شایستگی به وی احترام کرد؛ ولی با رسیدن نوبت به بنی‌هاشم برای گرفتن سهمیه بیت‌المال، مبلغ اندکی بدانان اختصاص داد و در پاسخ پرسش فرزندش مأمون از علت آن همه ستایش و اندکی سهمیه، ابراز داشت فرزندش دلیل این کار را نمی‌تواند درک کند. ضرورت دارد بنی‌هاشم برای پیشگیری از قیام علیه حکومت عباسیان در حالت فقر به‌سر ببرند و بازداشت و مسموم و کشته شوند. امام‌کاظم(ع) هر گونه همکاری با ستمکاران حتی به اندازه دوختن کیسه و تیزکردن قلمی برای آنان را ناروا می‌شمرد و به یاران خود دربارهٔ همکاری با دستگاه ستمکار بنی‌عباس هشدار می‌داد. امام‌خمینی به استناد روایات یادآور شده است امام‌کاظم(ص) صفوان جمال را از کرایه‌دادن شترهای خود به هارون منع کرد و تأکید کرد اندک علاقه به زنده‌ماندنِ ستمکار به هدف گرفتن طلب نیز حشر با آنان را در پی دارد و سرانجام آن، آتش دوزخ است.

از سوی دیگر، امام‌موسی‌بن‌جعفر(ع) به برخی از خواص خود اجازه داد در دستگاه هارون وارد شوند؛ برای نمونه امام‌خمینی ورود افرادی چون علی‌بن‌یقطین به دستگاه هارون را برای کمک به اولیای خدا دانسته و افزوده است خداوند در کنار ستمکاران، کسانی از اولیای خود برای کمک به دوستان و دفع ستم از آنان را ذخیره دارد. ایشان به استناد منابع تاریخی یادآور شده است امام‌کاظم(ع) برای در امان‌ماندن ابن‌یقطین از فشار هارون به وی اجازه داده بود به شیوه دیگر مذاهب وضو بگیرد و نیز با استناد منابع روایی یادآور شده است امام‌کاظم(ع) در حبس نیز دست از هدایت مردم و مقابله با دشمن نکشید. ایشان در آغاز نهضت اسلامی ایران به مسئولان رژیم پهلوی توصیه کرد همانند زمامداران گذشته که از امثال علی‌بن‌یقطین برای مشورت استفاده می‌کردند، از کارگزاران شایسته استفاده کنند. گفته شده در وقت تبعید امام‌خمینی از ایران، شاگردان و یاران ایشان جلسات دعای توسل در حرم فاطمه معصومه(س) برگزار می‌کردند و با رسیدن نوبت توسل به موسی‌بن‌جعفر(ع) و ذکر مصائب و زندان‌ها و هجران‌های آن حضرت، یاد امام‌خمینی و مظلومیت ایشان در اذهان تداعی و ناله مردم بلندتر می‌شد و همین زائران فاطمه معصومه(س) را به خود جذب می‌کرد.

امام‌خمینی در شهریور ۱۳۶۵ در پاسخ نامه محمد رنجبر از اسیران ایرانی جنگ تحمیلی در عراق، ضمن دعای خیر برای اسیران، آنان را به الگوگرفتن از حضرت موسی‌بن‌جعفر(ع) سفارش کرد و تأکید کرد آن حضرت بیش از همه اسیران در رنج و گوشه زندان به سر برد و اسیران در زندان‌های بعث عراق باید برای اسلام عزیز صبر پیشه کنند. ایشان خود نیز در سال ۱۳۴۲، در پاسخ یکی از دوستان خود که از وضع نخستین شب زندان پرسیده بود، اظهار داشته که «به یاد جد خود موسی‌بن‌جعفر(ع) افتاده و فهمیده است که بر ایشان چه گذشته است».

شهادت

بنابر مشهور امام‌کاظم(ع) در۲۴ رجب ۱۸۳ق، در ۵۴سالگی، در زندان بغداد به دستور هارون، به دست زندانبان ایشان، سندی‌بن‌شاهک به شهادت رسید. سندی برای فریب مردم و تظاهر به اینکه امام(ع) را نکشته است، عده‌ای از فقها و مردم سرشناس را گرد آورد تا گواهی دهند که موسی‌بن‌جعفر(ع)، با مرگ طبیعی درگذشته است. امام‌خمینی به استناد منابع تاریخی، یادآور شده است امام‌کاظم(ع) پیش از درگذشت، پیشنهاد سندی‌بن‌شاهک را که گفت از اموال خودش برای کفن‌کردن حضرت استفاده می‌کند نپذیرفت و یادآور شد کفن، مَهر زنان و جامه احرام اهل بیت(ع) باید از اموال حلال فراهم شود و ایشان نیز کفنی برای خود آماده دارد. ایشان خاطرنشان کرده است حضرت را در کفنی که بر آن همه قرآن نوشته شده بود، دفن کردند. امام‌کاظم(ع) در مقبره معروف به مقابر قریش بغداد به خاک سپرده شد. ایشان فرزند خود علی‌بن‌موسی‌الرضا(ع) را امام پس از خود به مردم معرفی کرد.

فرزندان

دربارهٔ تعداد فرزندان موسی‌بن‌جعفر(ع)، در منابع تاریخی گزارش‌های متفاوتی آمده است. به گزارش شیخ مفید ایشان دارای ۳۷ فرزند (۱۸ پسر و ۱۹ دختر) بوده است. امام‌رضا(ع)، ابراهیم، شاهچراغ، حمزه و اسحاق ازجمله پسران و فاطمه و حکیمه ازجمله دختران ایشان‌اند. امام‌خمینی نیز از امام‌رضا(ع)، احمدبن‌موسی مدفون در شیراز و فاطمه معصومه(س) مدفون در قم یاد کرده است. نسب امام‌خمینی نیز با حدود سی واسطه به امام‌موسی‌بن‌جعفر(ع) می‌رسد. (ببینید: اجداد امام‌خمینی) ایشان در جریان تبعید به عراق در سال ۱۳۴۳ به همراه سیدمصطفی خمینی به زیارت حضرت موسی‌بن‌جعفر(ع) و حضرت امام‌جواد(ع) در کاظمین مشرف شد ایشان پیش از هجرت به پاریس نیز به زیارت کاظمین رفت و با ابراز احساسات زائرانِ حرم روبه‌رو شد. (ببینید: حضرت معصومه(س)، تبعید امام‌خمینی، و اقامتگاه‌ها)

پیوند به بیرون

• سیدعباس رضوی، موسی‌بن‌جعفر، امام‌کاظم(ع)، دانشنامه امام‌خمینی، ج۹، ص۶۱۷–۶۲۴.