امام‌علی(ع)

امام‌علی(ع)

نام	علی بن ابی‌طالب(ع)
نقش	نخستین امام شیعیان • خلیفه چهارم اهل سنت
کنیه	«ابوالحسن»، «امیرالمؤمنین»، «مرتضی»، ابوالسبطین، ابوالریحانتین، ابوتراب، ابوالائمه،...
زادروز	روز جمعه ۱۳ رجب، سی سال پس از عام‌الفیل(۶۰۰ م)
زادگاه	درون کعبه در مکه
درگذشت	شب ۲۱ رمضان به شهادت رسیدند و در
مدفن	نزدیکی کوفه در وادی غریّ (نجف)
محل زندگی	مکه، مدینه و کوفه
لقب(ها)	امیرالمؤمنین، یعسوب الدین، حیدر، مرتضی، فاروق، صدیق اکبر
پدر	ابوطالب عموی پیامبر اکرم(ص)
مادر	فاطمه بنت اسد
همسر(ان)	حضرت فاطمه زهرا(س)، ام البنین، امامه، خوله، ام حبیب، لیلا، اسماء، ام سعید
فرزند(ان)	حسن، حسین، زینب، ام کلثوم، محسن، محمد حنفیه، عباس، عمر، رقیه، جعفر، عثمان، عبدالله، محمد اصغر، عبیدالله، یحیی، ام الحسن، رمله، نفیسه، ام هانئ،...
طول عمر	۶۳ سال
امامزادگان مشهور
حضرت عباس، زینب کبری، حضرت معصومه(س))، سید محمد، شاهچراغ

امیرالمؤمنین(ع) علی‌بن‌ابی‌طالب، جانشین بلافصل پیامبر اکرم(ص) و نخستین امام شیعیان و الگوی جامع انسان کامل و حاکم اسلامی.

امام علی(ع) با کنیه ابوالحسن، فرزند ابوطالب و فاطمه بنت اسد در ۱۳ رجب سی سال پس از عام الفیل در کعبه به دنیا آمد و در ۲۱ ماه رمضان سال ۴۰ قمری به شهادت رسید. او از کودکی همراه و تحت تعلیم پیامبر اسلام(ص) بود و اولین مرد ایمان آوردنده به پیامبر بود. امام علی(ع) در دوران پیامبری حضرت محمد(ص)، در راه بسط اسلام بسیار کوشید و در تمام جنگ‌های زمان پیامبر شرکت کرد. پیامبر(ص) او را برادر خود نامید و در روز غدیر خم او را به جانشینی خود برگزید.

امام‌خمینی با استناد به آیات و روایات معتقد بود که وحی و بعثت با امامت امیرالمؤمنین(ع) پشتوانه پیدا کرد و دین با ولایت وی تداوم یافت و کامل شد. در نگاه امام‌خمینی، امیرالمؤمنین علی(ع) برترین شخصیت اسلام پس از پیامبر(ص) و مظهر اسم جمع الهی است که همه اسما و صفات الهی با واسطه رسول اکرم(ص) در ایشان ظهور کرده است. به اعتقاد ایشان، امام علی(ع) مفسر قرآن کریم و سنت پیامبر(ص) است و با او اسلام قوت گرفت.

امام‌خمینی علی(ع) را حامل علم فعلی حق و ولایت کبری شمرده و با اشاره به دانش بیکران ایشان، از مهلت‌نیافتن حضرت برای عرضه علوم اسلامی به امت پیامبر(ص)، اظهار تأسف شدید کرده است. به باور او، بزرگ‌ترین شاخصه امیرالمؤمنین(ع)، عبودیت وی برای خدا و انجام همه کارهایش برای خدا بود. امام‌خمینی با اشاره به زندگی امام علی در دوره حکومت مانند طبقات پایین جامعه، آن را نشانه زهد و ساده‌زیستی آن حضرت می‌داند.

به گفته امام‌خمینی، امام علی(ع) در زمان خلفای سه‌گانه برای مصلحت اسلام و وحدت امت اسلامی با آنان همکاری و در نماز جماعت آنان شرکت می‌کرد. مهم‌ترین ویژگی‌های حکومتداری امیرالمؤمنین علی(ع) از نظر امام‌خمینی عبارت‌اند از: ترویج ارزش‌های معنوی و پایبندی به شرع، عدالت‌گستری و توجه به محرومان. امام‌خمینی سیره فردی و اجتماعی امام‌علی(ع) را الگوی امت اسلامی می‌شمرد و از رهبران انقلاب و علمای دین می‌خواهد که با استفاده از امکانات موجود خود، آن حضرت را به دنیا معرفی کنند.

معرفی

امیرالمؤمنین علی(ع) چهارمین فرزند ابوطالب عموی پیامبر اکرم(ص) و مادر ایشان فاطمه دختر اسدبن‌هاشم است که دختر عموی ابوطالب بود. ابوطالب معروف به مؤمن قریش، از گروندگان به پیامبر اکرم(ص) و پشتیبان آن حضرت بود و با همه وجود در برابر هجمه‌های جسمی و روانیِ مشرکان قریش، از پیامبر(ص) دفاع می‌کرد. وی در ۲۶ رجب یا ۱۳ رمضان سال دهم بعثت درگذشت. فاطمه‌بنت‌اسد نیز پیش از هجرت، مسلمان شد و یازدهمین مسلمان بود. او همراه با مهاجران مکه به مدینه هجرت کرد و رفتارش با پیامبر(ص) بسیار مهربانانه و نیک بود. پیامبر(ص) او را همانند مادر خود می‌شمرد و با قدردانی از زحمات او در حق خود، برای وی طلب رحمت و مغفرت کرد. فاطمه در حدود سال پنجم هجری در مدینه از دنیا رفت و در بقیع با حضور پیامبر(ص) به خاک سپرده شد.

حضرت علی(ع) بنابر گفته مشهور در روز جمعه ۱۳ رجب، سی سال پس از عام‌الفیل (۶۰۰ م)، در درون کعبه به دنیا آمد. کنیه مشهور ایشان «ابوالحسن» است و «امیرالمؤمنین» و «مرتضی» از معروف‌ترین القاب ایشان می‌باشد. امام‌صادق(ع) به مردم سفارش کرده است پس از شهادت به وحدانیت خدا و نبوت پیامبر(ص)، از علی(ع) با لقب «امیرالمؤمنین» یاد کنند.

علی(ع) چنان‌که خود ایشان نیز خاطرنشان کرده، از کودکی در دامان پیامبر اکرم(ص) پرورش یافت و همواره در کنار آن حضرت بود. در هنگام نزول وحی بر پیامبر(ص) آنچه را آن حضرت می‌دید و می‌شنید، او نیز می‌دید و می‌شنید. بر اساس نقل‌ها و روایات فراوان ایشان نخستین شخصی بود که به پیامبر(ص) ایمان آورد و ایمان ایشان پیش از خدیجه(س) و ابوبکر و عمر بوده است. برخی ایشان را نخستین مردی شمرده‌اند که به پیامبر(ص) ایمان آورد و با پیامبر(ص) نماز گزارد. در سال ۱۳ بعثت پس از هم‌پیمان‌شدنِ مشرکان قریش بر کشتن پیامبر(ص) با وجود خطر جانی، علی(ع) برای حفظ جان پیامبر(ص) در بستر ایشان خوابید و ایشان شبانه مکه را به قصد هجرت به مدینه ترک کرد. پیامبر(ص) پس از هجرت به مدینه، در میان مهاجران و انصار پیمان برادری بست و علی(ع) را برادر خود قرار داد و در سال دوم هجرت، دختر خود فاطمه (س) را به ازدواج علی(ع) درآورد.

علی(ع) در همه جنگ‌های پیامبر(ص) جز غزوه تبوک که به دستور پیامبر(ص) در مدینه ماند، حضور داشت و پرچم‌داری سپاه اسلام بر عهده ایشان بود. پیامبر(ص) که از اوائل بعثت خود بارها به موضوع جانشینی علی(ع) پس از خود اشاره یا تصریح کرده بود، در سال دهم هجری، دوباره ایشان را در محل غدیر خُم به جانشینی از خود معرّفی کرد؛ ولی پس از رحلت پیامبر(ص)، او از حق خود محروم شد، تا اینکه در سال ۳۵ هجری پس از قتل خلیفه سوم، با اصرار مردم خلافت را به دست گرفت و سرانجام در ۱۹ رمضان سال ۴۰ هجری هنگام نماز صبح در مسجد کوفه به دست عبدالرحمن پسر ملجم مرادی مجروح و در شب ۲۱ رمضان به شهادت رسید و در نزدیکی کوفه در وادی غریّ که بعدها به نجف معروف شد دفن گردید.

امامت و ولایت

امیرالمؤمنین علی(ع) شایسته‌ترین فرد امت برای جانشینی پیامبر اکرم(ص) بود. پیامبر(ص) بارها به جانشینی ایشان تصریح و ایشان را برای امامت پس از خود به مردم معرفی کرد؛ ازجمله پس از نزول آیه «وَ أَنْذِرْ عَشیرَتَکَ الْأَقْرَبینَ» و دستور به دعوت خویشاوندان نزدیک به سوی اسلام، پیامبر(ص) در میان چهل تن از خویشاوندان خود به جانشینی علی(ع) تصریح کرد. ایشان همچنین هنگام رفتن به غزوه تبوک، علی(ع) را جانشین خود ساخت و جانشینی علی(ع) را جز در امر نبوت، همچون جانشینی هارون(ع) از برادرش موسی(ع) شمرد؛ چنان‌که در ۱۸ ذی‌الحجه سال دهم هجرت پس از حجةالوداع و پس از نزول آیه «یا أَیهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیک مِنْ رَبِّک»، معروف به آیه تبلیغ، در محل غدیر خم و در حضور ده‌ها هزار تن از مسلمانان، ایشان را با جمله «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» ولیّ و خلیفه پس از خود بر مسلمانان قرار داد و آیه «الْیوْمَ أَکمَلْتُ لَکمْ دینَکمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیکمْ نِعْمَتی» دراین‌باره نازل شد و دین با ولایت علی(ع) کامل و نعمت تمام شد.

امام‌خمینی نیز با اشاره به آیات و روایات یادشده تأکید کرده‌ است که وحی و بعثت با امامت امیرالمؤمنین(ع) پشتوانه پیدا کرد و دین با ولایت وی تداوم یافت و کامل شد. به اعتقاد شیعیان امام‌علی(ع) افزون بر ولایت تشریعی دارای ولایت تکوینی نیز بوده است و این مقام معنوی چنان‌که امام‌خمینی یادآور شده، مقام خلافت کلی الهی و تکوینی و مقرب‌تر از جایگاه فرشتگان است و به موجب آن، همه ذرات در برابر «ولی امر» خاضع‌اند و او می‌تواند به اذن خدا در طبیعت تصرف کند. ایشان خاطرنشان کرده که اعلام ولایت امیرالمؤمنین(ع) در غدیر خم افزون بر اعلام مقام معنوی وی، به معنای نصب و حکومت و اداره جامعه نیز بود (ببینید: امامت). افزون بر مقام امامت و ولایت، در اینجا تنها به گوشه‌هایی از زندگی و شخصیت امیرالمؤمنین علی(ع) که در آثار مختلف امام‌خمینی و به صورت پراکنده بیشتر بازتاب داشته اشاره می‌گردد.

ویژگی‌های شخصیتی

در نگاهی کلی امام‌علی(ع) بزرگ‌ترین شخصیت دنیای اسلام پس از پیامبر اکرم(ص) است. اسلام ایشان از همه پیش‌تر و عمل ایشان از همه فزون‌تر و شرف ایشان از همگان والاتر و زهد ایشان از دیگران برتر است و با وجود پنهان‌کردن فضایل ایشان از ترس یا از حسد، شرق و غرب عالم پر از فضایل اوست. چنان‌که امام‌خمینی نیز خاطرنشان کرده است، همه گرایش‌ها و فرقه‌های اسلامی از عارفان و فیلسوفان و ادیبان، خود را وابسته به ایشان می‌شمرند. به گواهی مفسران بزرگی چون ابن‌عباس، سیصد آیه قرآن در منزلت ایشان نازل شده است. امام‌خمینی نیز به‌شماری از این آیات اشاره کرده است. رسول خدا(ص)، علی(ع) را شریک همه مناقب و فضایل خود به جز نبوت شمرده است؛ همچنین پیامبر(ص) ایشان را نخستین مؤمن و وفادارترین مردم به پیمان‌های خدا و استوارترینِ آنان در دین خدا و بیناترین داور و دادگرترینِ مردم، صدیق اکبر و جداکننده حق از باطل و نخستین همراه خود در قیامت، عضو اهل بیت(ع) و مشمول آیه تطهیر خوانده است.

در نگاه امام‌خمینی نیز امیرالمؤمنین علی(ع) برترین شخصیت اسلام پس از پیامبر(ص) و مظهر اسم جمع الهی است که همه اسما و صفات الهی با واسطه رسول اکرم(ص) در ایشان ظهور کرده است و از آغاز آفرینش تا ابد به جز رسول اکرم(ص) فضیلت هیچ‌کس به اندازه ایشان نیست. به اعتقاد ایشان، قرآن کریم و سنت پیامبر(ص) با ولادت امام‌علی(ع) مفسر پیدا کرد، اسلام قوت گرفت و بعثت پیامبر(ص) با وجود ایشان ریشه یافت. علی(ع) باب وحی، تفسیر وحی و پشتوانه اسلام و حقیقت ناشناخته است؛ شخصیتی که پس از اسلام و پیش از آن و بعدها نیز کسی مانند او نیست. علی(ع) انسانی است که صفات متضاد را از عبادت، زهد، شجاعت و عاطفه در خود گرد آورده بود. ایشان معجزه اسلام و دلیل حقانیت راه پیامبر(ص) بود. امام‌خمینی یادآورشده است که پیامبر اسلام(ص) اگر تنها علی(ع) را به جامعه تحویل داده بود، برای درستی راه پیامبر(ص) کافی بود و اگر تنها فلسفه بعثت ایشان تربیت شخصی مانند علی(ع) بود، برای حضرت(ص) بس بود. برخی از ابعاد شخصیت و کمالات امیرالمؤمنین علی(ع) عبارت‌اند از:

علم و حکمت

امیرالمؤمنین(ع) چنان‌که امام‌خمینی نیز بدان اشاره کرده است، در همه حال همراه پیامبر(ص) بود و همه گفته‌های ایشان را به یاد داشت و شأن نزول آیات قرآن و شرایط نزول آنها را می‌دانست و لیاقت یافت دروازه ورود به شهر علمِ پیامبر اکرم(ص) معرفی شود. پیامبر هزار باب دانش برای امام‌علی(ع) گشود که از هر کدام آنها هزار باب گشوده شد. امام‌علی(ع) بارها از مردم خواست تا هنگامی که در میان آنان است، از هر علم و دانشی که می‌خواهند بپرسند. ابن‌عباس دانش خویش و علم تمام اصحاب پیامبر(ص) را در برابر علم علی(ع) قطره‌ای در برابر هفت دریا شمرده است و امام‌صادق(ع) آن حضرت را مصداق بارز کتاب مبین در آیه «لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ إِلاَّ فی کتابٍ مُبینٍ» نامیده است. علی(ع) باب و امانتدار وحی و مفسر قرآن و سنت پیامبر(ص) بود و در همه علوم اسلامی از قرآن، کلام، عرفان، فقه و قضاوت ممتاز و از بنیان‌گذاران آن بود. امام‌خمینی نیز علی(ع) را حامل علم فعلی حق و ولایت کبری شمرده و با اشاره به دانش بیکران ایشان، از مهلت‌نیافتن حضرت برای عرضه علوم اسلامی به امت پیامبر(ص)، اظهار تأسف شدید کرده است.

عبادت و عرفان

بزرگ‌ترین شاخصه امیرالمؤمنین(ع) چنان‌که امام‌خمینی تأکید کرده عبودیت وی برای خدا بود. آن حضرت خدا را نه با اندیشه که با چشم دل و شهود درونی شناخت و خدا را هفت سال پیش از دیگران پرستید. به تعبیر خود آن حضرت هیچ‌کس از امت اسلامی پس از پیامبر خدا(ص) به اندازه وی خدا را عبادت نکرده است و بدین جهت از آن حضرت به حقیقت «صراط مستقیم» و «راه خدا» تعبیر شده است. عبادت علی(ع) عبادت آزادگان بود؛ زیرا خدا را شایسته پرستش دید، پس پرستش کرد، نه برای ترس از دوزخ و طمع در بهشت.

از نگاه امام‌خمینی مناجات‌های امام‌علی(ع) همچون «صبرتُ علی عذابکَ فَکیفَ اَصبِرُ علی فِراقِک» که در دعای کمیل آمده است، گویای عشق او به عبادت بود. آن حضرت روزها روزه و شب‌ها به عبادت مشغول بود. شبی هزار رکعت نماز به جای می‌آورد. ایشان در بحبوحه نبرد با دشمن نیز به نماز اهمیت می‌داد و به تمام معنا عارف و واصل به حق و پاکباز بود و حقایق هستی برایش آشکار بود؛ به گونه‌ای که به گفته خود ایشان کناررفتن پرده‌های غیب نیز بر یقین وی نمی‌افزود. ایشان شیفته دیدار خدا بود و از مرگ هراسی نداشت و اشتیاق ایشان به مرگ بیش از شوق کودک به پستان مادرش بود. در برابر خداوند، خود را بنده‌ای کوچک می‌شمرد و هنگامی که وقت نماز فرا می‌رسید، به خود می‌پیچید. ایشان در حال عبادت چنان غرق در عبادت خدا می‌شد که در حال نماز بدون آنکه متوجه شود، تیر از پای ایشان کشیدند. امام‌خمینی نیز خاطرنشان کرده است که امتیاز نماز حضرت علی(ع) نه به قرائت، طول رکوع و سجود و بیشتری اذکار که به حضور قلب او بود. هیچ‌کس توان درک او را نداشته و همه بشر و فرشتگان مقرب و پیامبران الهی ـ به جز رسول خاتم(ص) ـ توان گفتن یک «لا اله الا الله» امام‌علی(ع) را نداشتند.

اخلاص

امیرالمؤمنین(ع) بنده خالص خدا بود و همه کارهایش برای خدا انجام می‌گرفت. امام‌خمینی ایشان را سرباز گمنام و فداکار خدا شمرده است و ستایش خداوند از ایشان در جریان نزول آیه «وَ یطْعِمُونَ الطَّعامَ» را نه برای دادن غذای اندک به بینوایان بلکه برای اخلاص ایشان دانسته است. ایشان با اشاره به سخن پیامبر(ص) «ضربة علی یوم الخندق افضل من عبادة الثقلین»، در شأن علی(ع) در روز جنگ خندق، یادآور شده است اهمیت این ضربت به جهت اخلاص و قلب الهی و موحد علی(ع) و سیر این حرکت به سوی خدا بود؛ چنان‌که عمروبن‌عبدود پس از شکست از حضرت در نبرد خندق به طرف ایشان آب دهن افکند و حضرت از ترس اینکه مبادا در آن وقت، کشتنِ او برای خدا نباشد، در جداکردن سر وی تأخیر کرد.

زهد و ساده‌زیستی

امیرالمؤمنین(ع) زاهدترین انسان بود، زندگی ایشان در نهایت سادگی می‌گذشت و غذای او از نان و سرکه یا زیتون و نمک فراتر نمی‌رفت. ایشان چنان‌که امام‌خمینی خاطرنشان کرده، در دوره حکومت نیز مانند طبقات پایین جامعه می‌زیست، خوراک ایشان نان جو بود و آن را در کیسه‌ای مهر کرده بود تا دختران ایشان از روی عطوفت آن را با خورشت نیامیزند، یک لباس بیشتر نداشت؛ چنان‌که در وقت نماز جمعه پیراهن خود را شست و خیس پوشید و وقتی دو پیراهن کرباس خرید، لباس بهتر را به غلامش قنبر بخشید. زیرانداز ایشان پوست گوسفندی بود که شب‌ها روی آن استراحت می‌کرد و مردم و به‌ویژه کارگزاران خود را به زهد و ساده‌زیستی سفارش می‌کرد. آن حضرت در نامه‌ای به عثمان‌بن‌حنیف، والی خود در بصره، وی را به سبب شرکت در مهمانی اشرافی نکوهش کرد و به پیروی از خود در ساده‌زیستی فرا خواند و تأکید کرد که با وجود افراد گرسنه نباید سیر و راحت خوابید. امام‌خمینی با اشاره به سیره حکومتی حضرت یادآور شده است کارگزاران جمهوری اسلامی هر چند نمی‌توانند همانند علی(ع) باشند، باید نزدیک به او و در راه او باشند.

شجاعت

امیرالمؤمنین(ع) در شجاعت و شهامت ضرب‌المثل بود. پهلوانان عرب در عرصه‌های نبرد از هماوردی با ایشان ناتوان بودند. ایشان چنان‌که خود گفته است همانند درختِ کوهسار سخت، مقاوم و باصلابت بود. شجاعت ایشان در میان اصحاب پیامبر(ص) مانند نداشت. در جنگ‌ها پشت به دشمن نمی‌کرد. ایشان پرچمدار سپاه اسلام بود و پهلوانان مشرکِ بسیاری در این غزوه‌ها با شمشیر حضرت(ع) از پای درآمدند. در جنگ احد پس از گریز بسیاری از اصحاب از صحنه نبرد، ایشان در نهایتِ رشادت، خود را سپر پیامبر(ص) کرد که جبرئیل در حق آن حضرت ندای «لَا سَیفَ إِلَّا ذُو الْفَقَارِ وَ لَا فَتَی إِلَّا عَلِی» سر داد. امام‌علی(ع) درِ بزرگ قلعه خیبر را که چندین نفر از برداشتن آن ناتوان بودند، از جا کند و به یک‌سو افکند. در غزوه خندق عمرو بن‌عبدود، شجاعِ معروف عرب و در جنگ خیبر مرحب خیبری به دست ایشان از پای درآمدند و امام‌خمینی نیز به این نمونه‌های شجاعت ایشان اشاره کرده است.

حکومت پس از پیامبر(ص)

پس از درگذشت پیامبر(ص) جامعه اسلامی چنان‌که علی(ع) اشاره کرده است از مسیر اصلی خود منحرف شد و مردم از رهبری آن حضرت(ع) محروم شدند و امام‌خمینی به این انحراف اشاره کرده است. امام‌علی(ع) همانند کسی که تیر یا خاری در چشم و استخوان در گلو داشته باشد، برای حفظ اسلام و وحدت امت اسلامی صبر و سکوت کرد و نگذاشت تا نظام نوپای اسلامی با اختلاف‌های داخلی مسلمانان از میان برود. ایشان چنان‌که امام‌خمینی خاطرنشان کرده، در زمان خلفای سه‌گانه برای مصلحت اسلام و وحدت امت اسلامی با آنان همکاری و در نماز جماعت آنان شرکت می‌کرد و به آنان در جنگ با مشرکان مشورت می‌داد؛ حتی فرزندان خود را نیز برای دفاع از سرزمین اسلام همراه آنان به جنگ روانه می‌کرد. پس از کشته شدن عثمان انبوه مردم برای بیعت، به سوی علی(ع) آمدند. حضرت با اتمام حجت به همداستانی مردم با خلافت خود، آن را پذیرفت و پس از بیعت مردم به سامان‌دادن کارها پرداخت وکارگزارانی برای اداره امور نصب کرد. یاران باوفایی چون عثمان‌بن‌حنیف، سهل‌بن‌حنیف، قیس‌بن‌سعد، عماربن‌یاسر، میثم تمار و مالک اشتر حضرت را در این راه کمک کردند. امام‌خمینی بارها از حمایتِ بی‌دریغ یاران حضرت از ایشان و راه ایشان یاد کرده است.

امام‌علی(ع) دشمنان سرسختی نیز داشته که سه جنگ بزرگ را بر وی تحمیل کردند. در آغاز خلافت، ناراضیان از سیره عادلانه آن حضرت و در رأس آنان طلحه و زبیر، بیعت خود را شکستند و با جمع‌آوری نیرو به قصد مبارزه با ایشان به بصره رفتند. آنان که به ناکثین شهره شدند، جنگ خونین جمل را بر حضرت تحمیل کردند و امام‌علی(ع) در بصره فتنه آنان را خاموش کرد و پس از شکست آنان، در کوفه مستقر شد. امام‌خمینی نیز به تحمیل جنگ بر حضرت و فتنه ناکثین اشاره کرده است.

از سوی دیگر، معاویةبن‌ابی‌سفیان از دوره خلافت خلیفه دوم، بر شام حکومت می‌کرد. امام‌علی(ع) چنان‌که امام‌خمینی یادآور شده، پس از رسیدن به خلافت چون ماندن معاویه را بر خلاف موازین شرع و عقل و موجب انهدام اسلام می‌دید، حتی یک روز هم اجازه ماندن به او نداد و او را عزل کرد. ایشان اشاره کرده است که معاویه هرچند به ظواهر اسلام عمل و نماز جماعت و جمعه برگزار می‌کرد، فردی ستمگر و حیله‌گر بود و مردم را استثمار و اموال بیت‌المال را چپاول می‌کرد. معاویه که به بهانه خونخواهی عثمان از دستور امام‌علی(ع) سرپیچی کرد و جنگ صفین را بر حکومت نوپای حضرت تحمیل کرد، با نشانه‌های پیروزی حضرت برای فریب مردم قرآن‌ها را بر نیزه کرد و گروهی از سپاهیان حضرت که بعداً به نام خوارج نامیده شدند، فریب خوردند و صلح ناخواسته‌ای را بر حضرت تحمیل کردند. خوارج پس از آن در منطقه نهروان با امام‌علی(ع) وارد جنگ شدند که شکست خوردند.

شیوه حکومت‌داری

شیوه حکومت امیرالمؤمنین علی(ع) همانند حکومت پیامبر اکرم(ص) بود. امام‌خمینی با تأکید بر تداوم خط رسالت پیامبر(ص) از سوی امام‌علی(ع) توضیح داده است آن حضرت(ع)، مانند پیامبر(ص)، هم به مسائل فردی مردم توجه داشت و هم به مسائل اجتماعی، هم احکام شرعی را برای مردم می‌گفت و هم در برابر دشمنان، جهاد و مبارزه می‌کرد، از یک سو نماز جماعت اقامه می‌کرد و از سوی دیگر، میان مردم داوری و قضاوت می‌کرد. مسجد مرکز حکومت آن حضرت بود و ایشان همانند پیامبر عامل و کارگزار برای اداره امور به اطراف می‌فرستاد و رئوس برنامه‌های حکومت حضرت در دستورالعمل ایشان به مالک اشتر والی مصر منعکس است.

مهم‌ترین ویژگی‌های حکومتداری امیرالمؤمنین علی(ع) عبارت‌اند از:

ترویج ارزش‌های معنوی و پایبندی به شرع

حکومت علی(ع) بر بنیان قرآن و سنت پیامبر استوار بود و چنان‌که خود آن حضرت فرموده، در صورت تعارض دنیا و آخرت، ارزش‌های معنوی را بر ارزش‌های مادی مقدم می‌کرد. آن حضرت سعی می‌کرد جهت‌گیری حکومت و کارگزارانش به سوی ترویج شعائر و ارزش‌های دینی باشد. به کارگزاران توصیه می‌کرد نماز را در وقت خود اقامه کنند و مردم را به احکام دین آشنا سازند و شعائر حج را موبه‌مو به اجرا درآورند و در امور دین سهل‌انگاری نکنند. ایشان حدود خدا را در حق نزدیکان و دوستداران خود نیز جاری می‌ساخت؛ ازجمله نجاشی شاعر خود را به سبب شرابخواری تازیانه زد و دست یکی از دوست‌داران خود را به جرم دزدی قطع کرد.

از نظر امام‌خمینی نیز ترویج فرهنگ اسلامی و ارزش‌های متعالی و برتر، اولویت اول امام‌علی(ع) در زمامداری بود؛ چنان‌که در بحبوحه جنگ به مسائل دینی مردم پاسخ می‌گفت و تأکید می‌کرد جهاد ایشان برای توحید و گسترش فقه و شرایع دین است. برنامه‌ها طبق قانون پیش می‌رفت و حاکم ذره‌ای از قانون تخلف نمی‌کرد و در صورت تجاوز کارگزار یا مجریِ حدود شرعی از قانون، مجازات می‌شد؛ از این‌رو مردم از دولت حضرت(ع) ترسی نداشتند و در آرامش خاطر زندگی می‌کردند. دولت و ملت به هم اطمینان داشتند؛ نه کارگزاران افزون از حق بیت‌المال از مردم چیزی می‌گرفتند و نه مردم از ادای واجبات مالی از زکات و خمس سر باز می‌زدند. بنابراین، گسترش اسلام در جهان و مکتب اهل بیت(ع) و میلیون‌ها شیعه در جهان مدیون مجاهدت‌های حضرت امیر(ع) است.

عدالت‌گستری

حکومت امیرالمؤمنین علی(ع) چنان‌که امام‌خمینی خاطرنشان کرده است، نماد عدالت و وسیله‌ای برای برقراری عدل و داد بود. آن حضرت بهترین سیاست‌ها را عدالت‌ورزی و عدالت در فرمانروایی را جمال سیاست می‌دانست. از نگاه ایشان حکومت بر مردم جز برای اقامه عدالت بی‌ارزش بود. از این‌رو، همان گونه که امام‌خمینی اشاره کرده است، در آغاز خلافت برای برداشتن فاصله طبقاتی و اقتصادیِ ایجادشده در حکومت‌های گذشته، دست به کار شد و با اعلان اینکه خداوند از عالمان پیمان گرفته که گرسنگی گرسنگان و طغیان اغنیا را تحمل نکنند، بیت‌المال را به مساوات میان همه مسلمانان بدون درنظرگرفتن سابقه مسلمانی و برتری نژادی تقسیم می‌کرد و با برادر خود عقیل چنان رفتار کرد که دوباره درخواست امتیاز و تبعیض اقتصادی و اضافه کمک از بیت‌المال نکند. امام‌خمینی نیز تأکید کرده است که امام‌علی(ع) به همه ابعاد عدالت (قضایی، اقتصادی و اجتماعی) توجه داشت و همه افراد جامعه در پیشگاه قانون از نگاه او مساوی بودند؛ چنان‌که خود حضرت(ع) یک‌بار به دلیل شکایت فردی یهودی، نزد قاضیِ منصوبِ خود حاضر شد.

غیر مسلمانان نیز در سایه حکومت علی(ع) از حقوق انسانی برخوردار بودند و همان گونه که امام‌خمینی اشاره کرده است، حضرت(ع) از تعدی سپاهیان معاویه به زنی معاهد و غیر مسلمان در قلمرو حکومتش، ابراز تأسف شدید کرد و خاطرنشان کرد اگر مسلمانی از شنیدن این خبر از شدت تأسف بمیرد جا دارد. امام‌خمینی روز تولد علی(ع) را روز تولد عدالت و مظهر همه عدالت‌ها نامیده است.

توجه به محرومان

حمایت از طبقات فرودست از اولویت‌های برنامه‌های حکومت امیرالمؤمنین علی(ع) بود و آن حضرت پس از خلافت بر محرومیت‌زدایی در برنامه‌های خود تأکید و تلاش کرد تا می‌تواند امکانات اولیه زندگی از قبیل خوراک و آب آشامیدنی و آرامش را برای مردم حوزه حکومتش فراهم کند. حضرت به زندگی فقیران رسیدگی می‌کرد و گاه ناشناس به دیدار خانواده‌های محروم می‌رفت و نیازمندی‌های آنان را برطرف می‌ساخت. امام‌خمینی با تصریح به اینکه امیرالمؤمنین علی(ع) برای حمایت از محرومان و مظلومان حکومت را پذیرفته و در طول حکومت و گاه ناشناس به وضع محرومان رسیدگی می‌کرده است، از کارگزاران نظام اسلامی می‌خواست خود را با سیره پیامبران(ع) و امیرالمؤمنین(ع) هماهنگ سازند و از مستضعفان و پابرهنگان حمایت کنند.

الگوی انقلاب اسلامی

امام‌خمینی سیره فردی و اجتماعی امام‌علی(ع) را الگوی امت اسلامی می‌شمرد و در عمل نیز از راه و روش آن حضرت در آغاز و تداوم انقلاب اسلامی بهره گرفت. ازجمله ایشان در سال ۱۳۵۰ در نجف به مناسبت جشن‌های ۲۵۰۰ساله شاهنشاهی، از سیره و زندگی ساده و حکومت امیرالمؤمنین(ع) سخن به میان آورد و راه خود را حرکت به سوی جامعه آرمانی علی(ع) شمرد و نیز در ۱۶ بهمن ۱۳۵۷ به هنگام معرفی دولت موقت با یادکرد از نظام عادلانه قضایی و اقتصادی امام‌علی(ع) و ساده‌زیستی آن حضرت در مقام حاکم سرزمین وسیع اسلام، راه انقلاب را رسیدن به حکومت عادلانه علی(ع) اعلام کرد. ایشان که حکومت امام‌علی(ع) را الگو و درس برای همه بشریت می‌دانست، یادآور شده است هرچند نمی‌توان مانند آن حضرت بود، اما باید به قدر امکان خود را به سیره آن حضرت نزدیک ساخت. برخی از محورهای مورد نظر امام‌خمینی اینها است:

قیام برای احیای اسلام

در نگاه امام‌خمینی امام‌علی(ع) در وقت در خطر قرارگرفتنِ اساس دین از طرف معاویه و تبدیل خلافت به سلطنت، با او به مقابله پرداخت و وجود وی را لحظه‌ای تحمل نکرد. قیام علما نیز در جریان انجمن‌های ایالتی و ولایتی برگرفته از راه اهل بیت(ع) و امیرالمؤمنین(ع) بود. ایشان در سالگرد ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ در اطلاعیه‌ای سکوت در برابر ستم را استقبال از مرگ سیاه دانست و با استناد به سیره امام‌علی(ع) سکوت در مقابل ستمکار را جایز نشمرد و از ملت خواست که دولت را امر به معروف کنند و سکوت در برابر رژیم ستمکار پهلوی مصداق کمک به ستمکاران می‌باشد.

دشمن‌شناسی و شیوه برخورد با آن

به عقیده امام‌خمینی یکی از شیوه‌های دشمن برای مقابله با اسلام که در زمان حضرت علی(ع) نیز اتفاق افتاد، حربه دین علیه دین است که معاویه برای فریب مردم در جنگ صفین قرآن را بر نیزه کرده و با فریب عده‌ای از مقدس‌نمایانِ احمق در سپاه امیرالمؤمنین(ع)، جنگ در آستانه پیروزی را به شکست کشاند. از نظر ایشان رژیم پهلوی نیز برای فریب افکار عمومی از این شیوه استفاده می‌کرد. ازجمله این رژیم برای شکست اسلام و به سلطه درآوردن مسلمانان و علمای اسلام، در صدد تشکیل دانشگاه اسلامی در مقابل حوزه‌های علمیه برآمد که امام‌خمینی اعلام کرد تا وقتی ایشان زنده است نمی‌گذارد این توطئه پا بگیرد. ایشان در بیان مصداقی دیگر به شهادت عمار یاسر در جنگ صفین به دست سپاهیان معاویه و توجیه معاویه که عمار به دستور علی(ع) به جنگ آمد، پس علی(ع) در کشته‌شدن وی شرکت داشت؛ اشاره کرده و یادآور شده است گفته‌های جیمی کارتر رئیس‌جمهور وقت آمریکا در مقصردانستن انقلابیان در کشاندن مردم به صحنه‌های تظاهرات و کشته‌شدن آنان به دست مأموران پهلوی، شبیه منطق معاویه بود. سازمان مجاهدین خلق ایران نیز از نگاه امام‌خمینی از سازمان‌های فریبکار بود و در پوشش سخنان امام‌علی(ع) به‌ویژه نهج البلاغه، سعی در فریب دیگران داشت.

از سوی دیگر، از نگاه امام‌خمینی، امیرالمؤمنین علی(ع) با آن همه رحمت و عطوفت در حق مؤمنان و مستضعفان و نیز سفارش به بخشیدن دشمنان، ناچار شد در برابر افراد مفسد و غیرقابل اصلاح شدت عمل به خرج دهد و همه خوارج مفسد جز شمار اندکی را از دم تیغ بگذراند. از نظر ایشان انقلاب اسلامی نیز با مخالفان خود، بسیار مدارا کرد، مطبوعات و احزاب مخالف را در کار خود آزاد گذاشت و با رحمت با مخالفان نظام اسلامی برخورد کرد؛ ولی برخی از آنان به اخلال و شرارت مشغول شدند (ببینید: مطبوعات و آزادی) و از تجزیه‌طلبان و مفسدان کشور حمایت کردند. امام‌خمینی با آنان اتمام حجت کرد که در صورت ادامه توطئه و شرارت چه بسا باب انتقام الهی باز شود و تأکید کرد جناح‌های سیاسی فاسد مانند حزب دموکرات کردستان سرکوب شوند (ببینید: کردستان).

محافظت از بیت‌المال

مراقبت از حیف و میل بیت‌المال و سعی در گسترش و زیادکردن ثروت عمومی مسلمانان، از اولویت‌های حکومت حضرت بود. امام‌علی(ع)، چنان‌که امام‌خمینی نیز خاطرنشان کرده است، برای کارهای شخصی از بیت‌المال استفاده نمی‌کرد و از دختر خود که از بیت‌المال گردنبندی را به امانت گرفته بود، بازخواست کرد. آن حضرت برای صرفه‌جویی در بیت‌المال به کارگزاران سفارش می‌کرد در وقت نوشتن قلم‌ها را نازک و سطرها را نزدیک بگیرند و از نوشتن چیزهای بی‌فایده دوری کنند. امام‌خمینی نیز با توجه به سیره امام‌علی(ع) مراقبت از بیت‌المال را برای همه حاکمان لازم دانسته و یادآور شده است همه آنان باید بیت‌المال مسلمانان را بزرگ شمارند و در آن تصرفات بی‌جا نکنند و از مسئولان جمهوری اسلامی نیز خواسته است در بیت‌المال صرفه‌جویی کنند که کوچک‌ترین درهم آن حساب و کتاب دارد، به‌ویژه کارمندان دولت که حقوق‌بگیر بیت‌المال‌اند در وقت و کارهای خود دقت کنند و روزنامه‌ها نیز بیش از مورد نیاز کاغذ مصرف نکنند.

ضرورت معرفی امام‌علی(ع)

امام‌خمینی از رهبران انقلاب و علمای دین می‌خواهد که با استفاده از امکانات موجود خود، امام‌علی(ع) را به دنیا معرفی کنند و از دانشمندان و متفکران متعهد و افراد گردآمده در کنگره هزاره نهج البلاغه در ایران خواست ابعاد عرفانی، فلسفی، اخلاقی، تربیتی، اجتماعی، نظامی، فرهنگی و دیگر ابعاد را به مقدار ممکن بیان کنند و این کتاب بزرگ را به جوامع بشری و مغزهای نورانی معرفی کنند.

از نگاه امام‌خمینی ایران پس از انقلاب اسلامی مرکز دنیای اسلام است و چشم همه عالم به این مرکز دوخته شده است و همگان اوضاع و احوال این کشور و این ملت را نظاره‌گرند؛ بنابراین خدمت به مردم، قانون‌گرایی برای تأمین امنیت جامعه، جلوگیری از ظلم و گرفتن حقوق ضعیفان بدون ترس از قدرتمندان از وظایف دولت است. به باور ایشان یاد و نام امیرالمؤمنین علی(ع)، عهدنامه مالک اشتر و شیوه حکومتی ایشان باید الگوی همه حاکمان باشد.

پیوند به بیرون

• فاطمه‌سادات باقی‌پور ـ سیداحمد حسینی، امیرالمؤمنین(ع)، دانشنامه امام‌خمینی، ج۷، ص۴۲۴–۴۳۵.