شیطان

شیطان، موجودی رانده‌شده از درگاه الهی و دعوت‌کننده به گناه و فساد.

اعتقاد به وجود شیطان و نیروهای شرور، در میان ادیان و مذاهب از دیرباز وجود داشته و پیروان ادیان ابتدایی و اقوام باستانی، برای دفع ارواح شیطانی، به کاهنان و افسونگران پناه می‌برده‌اند. قرآن کریم شیطان را موجودی متکبر معرفی می‌کند که از درگاه الهی رانده شده است.

متکلمان اسلامی کوشیدند شیطان و ماهیت او را که در آیات و روایات مطرح شده، با معیارهای خود بررسی کنند. فلاسفه و عرفا نیز در مباحثی چون جبر و اختیار بین خیر و شر، سعادت و شقاوت، از شیطان بحث کرده‌اند.

امام‌خمینی معتقدند شیطان امری واقعی است و تجرد مثالی و صورت برزخی ظلمانی دارد. ایشان حقیقت شیطان را همان جهل و وهم کل عالم هستی می‌داند که به حسب فطرت، مایل به شر و فساد و دعوت‌کننده به افترا و کذب است. امام‌خمینی شیطان را مظهر اسم مضل می‌داند که مرتبه آن پایین‌تر از ملائکه است و جوهر شیطانی دارد و حکمت آفرینش شیطان تمایز بندگان مخلص و غیره مخلص است.

امام یکی از راهکارهای مقابله با نفوذ شیطان را استعاذه و پناه بردن به خداوند متعال می‌داند، زیرا تا زمانی که انسان در پناه حق نباشد، از خدعه و فریب شیطان در امان نخواهد بود.

معنی

شیطان از ماده «شطن» به معنای دورشدن و تمرد یا از ماده «شَیط» به معنای سوختن و هلاک‌شدن گرفته شده‌است و به هر متمردی از جن، انس و حیوان، شیطان گفته می‌شود. در فرهنگ اسلامی به موجود شریر، پلید، نافرمان و فریبکار، شیطان گفته می‌شود. طبق این معنا، شیطان اسم عامی است که شامل هر موجود شریری می‌شود، لکن به دلیل غلبه کاربرد آن در ابلیس که از درگاه خداوند طرد شد، در این معنا رایج گردید. برخی صاحب‌نظران شیطان را به شیطان جنّی و انسی تقسیم می‌کنند. گاهی از شیطان جنّی، به ابلیس تعبیر می‌شود که اسم خاص برای موجودی است که بر اثر تکبر و سجده‌نکردن بر آدم، از درگاه الهی رانده شد. امام‌خمینی شیطان را معنای عامی می‌داند که شامل هر آنچه انسان را از حق بازدارد و او را غافل کند و هر موجود شریری، اعم از جن و انس، می‌شود.

پیشینه

اعتقاد به وجود شیطان و نیروهای شرور، در میان ادیان و مذاهب از دیرباز وجود داشته‌است و پیروان ادیان ابتدایی و اقوام باستانی، برای دفع ارواح شیطانی، به کاهنان و افسون‌گران پناه می‌برده‌اند. در متون مقدس ادیان، از شیطان، ماهیت آن و راه‌های مقابله با او سخن به میان آمده‌است.

در دین زرتشت، جایگاه شیطان و اهرمن برجسته است. در این دین، اهرمن و ابلیس مبدأ و خالق شرور در عالم و آفریدگار دیوها و ضرررساننده دانسته شده‌است.

در ادیان ابراهیمی نیز بحث از شیطان وجود داشته‌است. شیطان به معنای فرشته‌ای است که از مقام خود سقوط کرده‌است و کار اغوا و فریب انسان‌های نیکوکار را بر عهده دارد.

قرآن کریم، ابلیس را موجودی متکبر معرفی می‌کند که از درگاه الهی رانده شده و مبدأ فریب‌دادن و وسوسه است و سابقه عداوت او (ابلیس) با انسان را استکبار از فرمان الهی و سجده‌نکردن بر آدم(ع) می‌شمارد. در روایات نیز به حقیقت و جایگاه شیطان پرداخته شده‌است.

بحث دربارهٔ شیطان یا ابلیس، بیشتر به صورت مسئله کلامی مطرح بوده و متکلمان اسلامی کوشیده‌اند شیطان و ماهیت او را که در آیات و روایات مطرح شده، با معیارهای خود بررسی کنند. فلاسفه و عرفا نیز در مباحثی چون: جبر و اختیار، خیر و شر و سعادت و شقاوت، از شیطان بحث کرده‌اند.

امام‌خمینی نیز در آثار خود به بررسی ماهیت و حقیقت شیطان، علت انحراف و راه‌های نفوذ او پرداخته، در این زمینه، عقیده بعضی از اندیشمندان را بررسی و نقد کرده‌است.

حقیقی‌بودن شیطان و ماهیت آن

برخی شیطان را امری نمادین می‌دانند و حقیقت شیطان را قوه‌ای در انسان می‌دانند که به شرور دعوت می‌کند. اندیشمندان اسلامی با استناد به قرآن، شیطان را موجودی حقیقی می‌دانند که آدمیان را به شرّ و گناه فرا می‌خواند و به جهت تمرد و استکبار از سجده بر آدم (ع) از درگاه الهی طرد شد. او دارای نسل و ذریه است که یاران و سربازان او بوده، انواع مختلفی دارند و هر کدام وظیفه خاصی بر عهده داشته، به امر شیطان انسان‌ها را فریب می‌دهند. در نهج البلاغه به عبادت شش‌هزارساله شیطان اشاره شده‌است و برخی مفسران نیز به سخن‌گفتن ابلیس با پیامبرانی چون آدم(ع)، نوح(ع) و ابراهیم(ع) و تمثل او به شکل‌های مختلف اشاره کرده‌اند که همگی دلیلی بر تحقق و عینیت‌داشتن شیطان است.

امام‌خمینی معتقد است شیطان امری واقعی است و تجردی مثالی به صورت تجرد برزخی ظلمانی دارد، نه تجرد عقلانی نورانی، مانند ملائکه. ایشان حقیقت ابلیس را همان جهل کل و وهم کل در عالم هستی می‌داند که به حسب فطرت، مایل به شرّ و فساد و دعوت‌کننده به اغلاط، افترا و کذب است و سایر شیاطین از مظاهر آن شیطان بزرگ محسوب می‌شوند و در برابر آن، عقل کل است که عقل عالم هستی محسوب شده، نخستین خلق از روحانیون است که حقیقت عقول جزئیه است.

در قرآن اموری همچون تصرفات شیطان، وسوسه و اغواگری انسان‌ها، زمان گمراه‌کردن انسان‌ها تا روز قیامت و نامرئی‌بودن آمده‌است. اندیشمندان اسلامی دربارهٔ حقیقت شیطان اختلاف نظر دارند. بعضی متکلمان با استناد به قرآن او را از جنس جن دانسته‌اند و بعضی دیگر، او را از جنس ملائکه می‌دانند و این گفته را به بیشتر صحابه و تابعین استناد می‌دهند.

عارفان، شیطان را مظهر اسم «مضلّ» می‌دانند و مضلّ همانند دیگر اسما، تحت اسم‌الله است و بر خلاف انسان کامل که مظهر اسمای جلالی و جمالی است و جامع همه اسما و حقایق است، شیطان فاقد این جامعیت به حقایق است. از نظر آنان، ابلیس برای گمراهان کفار و مشرکان نیز به صورت اسم مضل ظاهر شده، آنها را به انحراف می‌کشاند. امام‌خمینی هم شیطان را مظهر اسم مضلّ می‌داند که مرتبه آن پایین‌تر از ملائکه است و جوهری شیطانی دارد و اسم آن عزازئیل (عزیز خدا) است. حکمت آفرینش شیطان، تمایز بین بندگان مخلص و غیر مخلص و رساندن آنها به کمال شایسته خود است و این خود رحمتی از ناحیه خداوند است.

علت انحراف شیطان

قرآن کریم علت انحراف شیطان را استکبار و غرور می‌داند. اندیشمندان نیز علت انحراف شیطان را علاوه بر استکبار، حسد دانسته‌اند. امام‌خمینی مبدأ طردشدن شیطان از بارگاه قدس الهی را خودبینی و عجب او می‌داند که سبب استکبار او شد و خودرأی بودن او سبب استقلال و سرپیچی از فرمان الهی گشت. به اعتقاد ایشان، چنان‌که در قرآن هم آمده‌است، سجده‌نکردن شیطان بر انسان به سبب آن بود که شیطان طینت آدم را دید و اعتراض کرد که خود از آتش است و سزاوار نیست بر آدم (ع) که از خاک آفریده شده، سجده کند و این از عدم معرفت او به روحانیت آدم سرچشمه می‌گیرد؛ زیرا او به ظاهر آدم توجه کرد و باطن و روحانیت او را ملاحظه نکرد؛ از این‌رو از راه برهان خارج گشت و به قیاس و مغالطه روی آورد؛ در حالی‌که اگر نور و روحانیت آدم را می‌دید، متوجه می‌شد که آدم بر او برتری دارد؛ زیرا حقیقت انسان همان روح اوست که مظهر الوهیت است و از صقع ربوبی و نشان حق است و خداوند این روح را در قرآن به خود نسبت می‌دهد.

راه‌های نفوذ و سلطه شیطان

قرآن کریم، شیطان را دشمن انسان معرفی می‌کند که سوگند یاد کرده‌است انسان را گمراه کند؛ البته شیطان انسان‌ها را تنها به بدی دعوت می‌کند و خداوند برای او در برابر همه انسان‌ها سلطنتی قرار نداده‌است و تنها سلطنت او بر دو گروه از انسان‌ها را ثابت دانسته‌است: کسانی که سرپرستی و ولایت شیطان را می‌پذیرند و کسانی که به خدا شرک می‌ورزند.

شیطان از راه‌های مختلفی انسان‌ها را گمراه می‌کند و به هلاکت می‌کشاند؛ مانند زینت‌دادن اعمال، تسویل نفس (نیکو وانمود کردن اعمال زشت) و غفلت و نسیان. برخی روایات راه نفوذ و وسوسه شیطان را روی‌گردانی انسان از ذکر الهی، سبک‌شمردن امر و ارتکاب نواهی الهی ذکر کرده‌اند. علمای اخلاق راه‌های نفوذ شیطان را زینت‌دادن، مغرورکردن و آرزوهای طولانی شمرده‌اند که از راه وسوسه در قلب‌های آلوده به اخلاق زشت و هوای نفس، افراد را به گمراهی می‌کشاند.

امام‌خمینی در آثار اخلاقی خود به راه‌های مختلف نفوذ شیطان اشاره کرده‌است. ایشان تأکید بر ضرورت شناخت و راه‌های نفوذ شیطان را ازآن‌رو می‌داند که انسان، با عدم آگاهی از شیطان و نقشه‌های او، در دام وی می‌افتد و از سعادت ابدی محروم می‌ماند و در نهایت به شقاوت ابدی گرفتار می‌شود. ایشان با دقیق و پیچیده‌دانستن راه‌های نفوذ شیطان، دوستی دنیا، ظواهر آن و حب نفس را از اموری می‌شمارد که موجب سیطره شیطان بر انسان و ازبین‌رفتن ایمان او می‌شود. همچنین ابتلای انسان به آلودگی‌های روحی، مانند حب دنیا و شئون آن، انانیت و خودخواهی، موجب سقوط از مقام قرب پروردگار و سلطه شیطان بر اعضا و جوارح او می‌شود.

به اعتقاد امام‌خمینی القای شیطانی که از راه‌های نفوذ شیطان است، منشأ تخیلات باطله و اوهام خبیثه است؛ به گونه‌ای که عزم و اراده انسان تابع آنها می‌شود و تمام اعمال قلبی و جوارحی او از سنخ اعمال شیطانی می‌گردد و در نهایت سبب شقاوت و بدبختی انسان می‌شود. همچنین ایشان، غوطه‌ورشدن در دنیا و هوس‌های دنیوی و توجه به عالم طبیعت را سبب القائات شیطانی بر نفس آدمی می‌داند.

ایشان یأس و ناامیدی را از جنود شیطان و غرور را نیز از دام‌های او معرفی می‌کند. به اعتقاد ایشان نفوذ و سلطه شیطان، دفعی و یکباره نیست؛ بلکه شیطان به‌تدریج انسان را به گمراهی می‌کشاند و با آمیختن حق و باطل و حق جلوه‌دادن باطل، افراد را با عنوان اطاعت الهی، فریب می‌دهد. از آنجاکه گستره وسوسه‌های شیطان تا آخر عمر ادامه دارد، لازم است همیشه انسان مراقب وسوسه‌ها و حیله‌های او باشد.

راهکارهای مقابله با نفوذ شیطان

قرآن کریم و بعضی روایات منسوب راه مقابله با شیطان را استعاذه و پناه‌بردن به خداوند شمرده‌اند. علمای اخلاق راه مقابله با نفوذ شیطان را تمسک به ذکر الهی و ریشه‌کن‌کردن شهوات می‌دانند. امام‌خمینی نیز راه‌های مقابله با نفوذ شیطان را تصفیه باطن از خودخواهی و خودپرستی و مراعات تقوای الهی می‌داند؛ زیرا تقوا موجب دورماندن از سلطه شیطان است؛ بنابراین انسان سالک باید از اعمال و حرکات خود غافل نگردد تا گرفتار دام‌های شیطان نشود.

امام‌خمینی پناه‌بردن و استعاذه را نیز یکی از راه‌های دوری از شیطان می‌داند؛ زیرا تا زمانی که انسان در پناه حق نباشد، از خدعه و فریب شیطان در امان نخواهد بود. به اعتقاد ایشان، استعاذه کیفیتی نفسانی است و همراه با اضطرار و احتیاج است، و اگر از روی حقیقت نباشد، صرف لقلقه زبان است و در این صورت، شیطان به‌راحتی در قلب تصرف می‌کند؛ از این‌رو استعاذه حقیقی با حالت انقطاع و توکل در قلب به دست می‌آید.

نخستین مرتبه استعاذه از دیدگاه ایشان، خلوص است و آنچه موجب خروج از سلطنت شیطان می‌شود، همین خالص‌شدن روح و باطن قلب است؛ تا انسان از غیر خدا منقطع شود و شیطان در وجود او راه پیدا نکند. پس از این مرتبه، نوبت به تصفیه باطن و توجه قلب به توحید فعلی حق می‌رسد که باید مؤثری غیر از حق‌تعالی در عالم مشاهده نکند و حقیقت مالکیت حق‌تعالی را درک کند تا دل از تصرف دیگران بردارد و قلب را آماده تجلیات فعلی حق نماید که در آن حق‌تعالی به صفتی از صفات (فعلی) خود تجلی کند (ببینید: نماز).

شیاطین انسی

قرآن کریم از شیاطین انس نام می‌برد که دشمن انبیا(ع) بوده‌اند. در روایتی از امام‌صادق(ع)، افرادی که اهل صفت حق نباشند، از شیاطین انس شمرده شده‌اند. مفسران، هر انسان شروری را شیطان انسی می‌دانند.

به اعتقاد امام‌خمینی شیطان با وسوسه و اغوای انسان‌ها به گناه و تبهکاری، آنها را گمراه کرده به‌تدریج به یک شیطان انسی تبدیل می‌کند. ایشان شیاطین انسی را گمراه‌تر از حیوانات و پست‌تر از شیاطین جنّی می‌داند؛ چنان‌که به همین دلیل حکومت‌های مستبد عالم و دست‌نشانده‌های آنها را، مصداق کامل شیطان و توابع آن می‌داند و آمریکا را شیطان بزرگ معرفی کرده‌است.

ایشان در موارد پرشماری، توطئه‌های این شیاطین را یادآور می‌شود که از هر راه و حربه‌ای برای تضعیف روحیه مردم و از بین‌بردن نظام اسلامی استفاده می‌کنند و تأکید می‌کند که ملت باید با هوشیاری این توطئه‌ها را خنثی کند (ببینید: امریکا و ابرقدرت‌ها).

پیوند به بیرون

• احمد فکور افشاگر ـ احمدعلی محسنی، شیطان، دانشنامه امام‌خمینی، ج۶، ص۵۷۴–۵۷۹.