محمدباقر مدرس بستان‌آبادی
مدرس بستان‌آبادی، محمدباقر؛ از شاگردان درس خارج فقه و اصول امام خمینی. محمدباقر مدرس بستان‌آبادی در سال ۱۳۰۵ ش در بستان‌آباد به دنیا آمد. پدرش ملا عبدالحسین و جدش ملا محمدباقر مدرس از روحانیان شاخص بستان‌آباد بود (الوانساز خویی، ج ۳، ۱۱۹). محمدباقر مدرس خواندن و نوشتن را در مکتب‌خانه‌ای در بستان‌آباد فراگرفت. سپس ادبیات و بخشی از مقدمات را نزد پدرش خواند. او در سال ۱۳۲۳ ش برای ادامه تحصیل، راهی تبریز شد و کتاب‌های مغنی، مطول، منطق و اصول را نزد شیخ علی‌اکبر نحوی خواند. شرح لمعه را پیش سید هادی خسروشاهی و شیخ صادق طاهباز فراگرفت (الوانساز خویی، ج ۳، ۱۱۹). مدتی هم در درس سید مهدی انگجی شرکت کرد (کاظمینی، ج ۲، ۷۴۷). وی در مهر ۱۳۲۶ ش به قم رفت و در حوزه علمیه آن شهر بخشی از کتاب‌های رسایل، مکاسب و کفایه‌الاصول را پیش شیخ صادق فراحی خویی و میرزا محمد مجاهدی تبریزی خواند (الوانساز خویی، ج ۳، ۱۱۹-۱۲۰). علاوه بر آن، در درس مسلم ملکوتی هم حضور یافت (کاظمینی، ج ۲، ۷۴۷). وی در بهمن ۱۳۲۷ به عراق رفت و بخش دیگری از رسایل و مکاسب را در مدرسه حاجی (مدرسه حاج میرزا خلیل تهرانی) پیش میرزا احمد اهری فراگرفت. در همان‌جا در درس کفایه‌الاصول شیخ صدرا بادکوبه‌ای حضور می‌یافت و در درس هیئت از شاگردان میرزا ابوالقاسم زنجانی بود (الوانساز خویی، ج ۳، ۱۱۹-۱۲۰). محسنی لنکرانی یکی دیگر از استادان درس سطح وی بود (کاظمینی، ج ۲، ۷۴۷). مدرس بستان‌آبادی پس از پایان دروس سطح در نجف اشرف، در درس‌های خارج فقه و اصول آیت‌الله سید محسن طباطبایی حکیم (همان)، خارج فقه (مکاسب) و اصول آیت‌الله سید ابوالقاسم موسوی خویی، اصول (جلد دوم کفایه‌الاصول) آیت‌الله میرزا باقر زنجانی، خارج اصول (تعادل و تراجیح) آیت‌الله سید جمال‌الدین گلپایگانی و خارج فقه آیت‌الله شیخ حسین حلی شرکت کرد (الوانساز خویی، ج ۳، ۱۱۹-۱۲۰). علاوه بر آن، از درس فلسفه آیت‌الله سید عبدالاعلی سبزواری بهره برد (کاظمینی، ج ۲، ۷۴۷). او پس از چهار سال حضور در نجف اشرف، در سال ۱۳۳۱ ش به کشور بازگشت و در حوزه علمیه قم در درس خارج فقه (صلات) آیت‌الله سید حسین طباطبایی بروجردی شرکت کرد. هم‌زمان در درس خارج اصول (برائت و استصحاب) امام خمینی و خیارات آیت‌الله عباسعلی شاهرودی شرکت می‌کرد. مدت سه سال در قم حضور داشت و در سال ۱۳۳۴ ش بار دیگر به عراق بازگشت (الوانساز خویی، ج ۳، ۱۱۹-۱۲۰)، بنابراین می‌توان گفت که از سال ۱۳۳۱-۱۳۳۴ ش در درس خارج اصول امام خمینی در مسجد محمدیه حاضر می‌شده است. او درس امام خمینی را تقریر کرد (همان، ۱۲۱)، ولی در نجف بار دیگر در درس‌های آیات خویی، زنجانی، گلپایگانی و حلی شرکت کرد و موفق به دریافت گواهی اجتهاد از آیات سید محسن طباطبایی حکیم، سید محمدتقی موسوی خوانساری، میرزا باقر زنجانی، سید صدرالدین صدر و اجازه دخالت در امور حسبیه و شرعیه از آیات خویی، بروجردی، امام خمینی، سید یونس اردبیلی و سید عبدالهادی شیرازی و اجازه نقل حدیث از آیات سید محمد حجت کوه‌کمری، سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی، سید محمدرضا موسوی گلپایگانی و شیخ آقابزرگ تهرانی شد (همان). در اجازه نامه امام خمینی خطاب به او آمده است: «مجازند در اخذ سهم مبارک امام و صرف نصف آن در موارد مقرره به هر نحو که نظر شریف شان تعلق می‌گیرد و ایصال نصف دیگر برای صرف در حوزه‌های مهمه علمیه و وکیل هستند در دست‌گردان نمودن و امهال به قدر صلاح و اخذ آن و صرف و ایصال به نحوی که ذکر شد» (صحیفه امام، ج۲، ۲۱۰). محمدباقر مدرس در سال ۱۳۳۶ ش به کشور بازگشت و با اقامت در بستان‌آباد، به فعالیت‌های دینی مشغول شد. یکی از مهم‌ترین اقدامات او در آن شهر، مبارزه با بهاییان بود؛ وی به دستور آیت‌الله بروجردی و با همکاری جمعی از اهالی بستان‌آباد، مسجد ولیعصر (عج) آنجا را بنیان نهاد و مبارزات خود را با بهاییان در آنجا ادامه داد (کاظمینی، ج ۲، ۷۴۷). با آغاز نهضت اسلامی به رهبری امام خمینی، به فعالیت علیه حکومت پهلوی پرداخت. در یکی از اسناد ساواک، از حضور فردی به نام محمدباقر بستان‌آبادی در سخنرانی‌های سید محمدعلی قاضی طباطبایی در سال ۱۳۵۱ ش در تبریز سخن رفته است (یاران امام به روایت اسناد ساواک، کتاب ۵۴، ۵۲۷). به خاطر فعالیت‌های سیاسی دو بار توسط مأموران حکومت پهلوی دستگیر و زندانی شد (کاظمینی، ۷۴۷). ازجمله در سال ۱۳۵۶ ش در قره چمن در نزدیکی بستان‌آباد دستگیر و در همان شهر زندانی شد (مدرس بستان‌آبادی، ۱۳۸۶، ۴). محمدباقر مدرس بستان‌آبادی در سال ۱۳۵۹ ش به سمت امام جمعه بستان‌آباد منصوب شد. او تا سال ۱۳۶۹ ش به‌عنوان امام جمعه، به اقامه نماز جمعه در آن شهر می‌پرداخت. سپس از مسئولیت فوق کناره گرفت. از تألیفات مدرس بستان‌آبادی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: تقریرات بحث تیمم آیت‌الله حکیم، تقریرات بحث اصول آیت‌الله خویی، تقریرات بحث برائت و احتیاط امام خمینی، تقریرات بحث خیارات آیت‌الله شاهرودی، تقریرات بحث صلات آیت‌الله بروجردی، تقریرات بحث اجتهاد و تقلید آیت‌الله حلی، العقل و الجُنده (۳ جلد)، اسلام و نظام مالی (الوانساز خویی، ج ۳، ۱۲۰-۱۲۱)، تقریر مبحث تربت و تزاحم آیت‌الله خویی، خرد و سپاه او (کتابی اخلاقی، حدیثی، تفسیری، ادبی، فنی، اجتماعی، سیاسی، عرفانی: در شرح حدیث سماعه بن مهران از امام صادق (ع) و هشام بن حکم در ۳ جلد)، ستاره‌های فضیلت (۴ جلد)، شهر حسین علیه‌السلام یا جلوه‌گاه عشق، شخصیت امام حسین قبل از عاشورا، تاریخ بستان‌آباد تا تاریخ اوجان (۲ جلد)، شرح دعای عرفه، خانه‌های ماذون در شرح‌حال چهارده معصوم (ع)، تفسیر هدایت اقوم: جزء اول از جزء سی‌ام «قرآن کریم»، توضیح الغوامض و المعانی، شرح دعای ابوحمزه ثمالی، رسالت مسجد در اسلام، خاطرات و سیاحت مدرس (کاظمینی، ۷۴۷ ـ ۷۴۸)، فراموش‌شدگان تاریخ روحانیت شهرستان بستان‌آباد و ترجمه کتاب ستیز و دشمنی بنی‌امیه و بنی‌هاشم و پیامدهای آن. او به فعالیت‌های اجتماعی هم می‌پرداخت که از آن جمله می‌توان به تأسیس ساختمان خیریه المهدی در سال ۱۳۶۱ ش، تأسیس کتابخانه الهدی، توسعه و تجدید بنای مسجد امام حسن (ع)، توسعه و تجدید بنای مسجد امام سجاد (ع)، مشارکت در احداث ساختمان اداری برخی ادارات دولتی در بستان‌آباد و... اشاره کرد (الوانساز خویی، ج ۳، ۱۲۱-۱۲۲). محمدباقر مدرس بستان‌آبادی در مهر ۱۳۹۵ از دنیا رفت («تجلی قدرشناسی مردم بستان‌آباد در مراسم ختم مرحوم آیت‌الله محمدباقر مدرس»، diyareshahriar.ir). منابع: الوانساز خویی، محمد (۱۳۹۴)، گلشن ابرار آذربایجان، ج ۲، قم، پژوهشکده باقرالعلوم؛ «تجلی قدرشناسی مردم بستان‌آباد در مراسم ختم مرحوم آیت‌الله محمدباقر مدرس»، http://diyareshahriar.ir/?p=26858؛ صحیفه امام (۱۳۷۸)، ج۲، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی؛ کاظمینی، میرزا محمد (۱۳۸۴)، دانشنامه ائمه جمعه سراسر کشور، ج ۲، بنیاد ریحانه الرسول یزد، تهران، برگ رضوان؛ مدرس بستان‌آبادی، محمدباقر (۱۳۸۶)، فراموش‌شدگان تاریخ روحانیت شهرستان بستان‌آباد، قم، دارالعلم؛ مدرس بستان‌آبادی، محمدباقر (۱۳۸۴)، تاریخ بستان‌آباد یا اوجان، قم، دارالعلم.