حوزه علمیه قم: تفاوت میان نسخه‌ها

آموزش‌های دینی پس از بعثت [[پیامبر اکرم(ص)]]، در [[مکه]]، در [[مسجدالحرام]]<ref>(ابن‌هشام، السیرة النبویه، ۱/۳۸۲–۳۸۳.</ref> یا در خانه‌های مؤمنان انجام<ref>ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۳/۸۶.</ref> می‌گرفت. پس از [[هجرت پیامبر(ص)]] به مدینه نیز در آغاز مردم در خانه‌ها با معارف اسلامی آشنا می‌شدند<ref>علی، المفصل فی تاریخ العرب، ۸/۲۹۲.</ref> تا آنکه خانه‌ای به بیت القُرّاء (سرای قاریان قرآن) معروف شد<ref>کتانی، نظام الحکومة النبویة المسمی التراتیب الاداریه، ۱/۴۰.</ref> هم‌زمان با بنای [[مسجدالنبی]] در [[مدینه]]، که نخستین اقدام ایشان بود، [[مسجد]] محور آموزش دین و تعلیم و تربیت شد<ref>ابن‌اثیر، اسد الغابه، ۵/۴۰۶؛ کتانی، نظام الحکومة النبویة المسمی التراتیب الاداریه، ۱/۴۷۶–۴۷۷.</ref> [[پیامبر(ص)]] برای هدایت مردمِ دور از مدینه نیز افراد و گروه‌هایی را می‌فرستاد. حضرت در سال سوم هجری گروهی از مبلغان را به اطراف مدینه فرستاد که در نقطه‌ای به نام رجیع، دشمنان به آنان حمله کردند<ref>واقدی، ۱/۳۵۴–۳۵۵.</ref> در سال چهارم نیز چهل تن از مبلغان و حافظان قرآن برای دعوت مردم به اسلام به‌سوی نجد رفتند<ref>واقدی، ۱/۳۴۶–۳۴۹.</ref> و در سال دهم پیامبر (ص) [[علی‌بن‌ابی‌طالب(ع)]] را برای هدایت مردم [[یمن]] فرستاد که عده بسیاری از آنان به دست ایشان مسلمان شدند<ref>ابن‌شهرآشوب، مناقب، ۲/۱۲۹؛ مجلسی، بحار الانوار، ۲۱/۳۶۰–۳۶۳.</ref>

در دوره‌های بعد روند آموزش دین و تعلیم و تربیت ادامه یافت و ازجمله [[امامان اهل بیت(ع)]] و یاران آنان در مسجدها و نیز در خانه‌های خود به بیان شرایع و احکام [[دین]] می‌پرداختند<ref>صفار، بصائر الدرجات، ۱/۵۰۸؛ صدوق، علل الشرائع، ۲/۴۵۳.</ref>؛ تا آنکه مکتبخانه‌ها در کنار مسجدها وظیفه آموزش [[قرآن]] را بر عهده گرفتند<ref>کتانی، نظام الحکومة النبویة المسمی التراتیب الاداریه، ۲/۲۹۲–۲۹۳؛ علی، المفصل فی تاریخ العرب، ۸/۲۹۲–۲۹۳؛ شلبی، تاریخ آموزش در اسلام، ۴۰.</ref> به‌تدریج مدارس ویژه برای تعلیم و [[تربیت]] و آموزش علوم دینی در نقاط گوناگون جهان اسلام و تشیع ازجمله حوزه کوفه، بغداد، نجف،<ref>بحرالعلوم، الجامعهٔ العلمیهٔ فی النجف عبر امامها الطویله، ص۱۱.</ref> ری،<ref>گروه مؤلفان، حوزه علمیه، ص۶۹–۷۶.</ref> حلّه،<ref>آقابزرگ، طبقات اعلام، ۳/۳۳۴–۳۳۵؛ صدر، تکملهٔ امل الآمال، ۴/۴۲۵.</ref> اصفهان<ref>گروه مؤلفان، حوزه علمیه، ص۱۷۱–۱۹۴.</ref> و حوزه مشهد<ref>ابن‌بطوطه، رحله‌ابن‌بطوطه، ۳/۵۶.</ref> و دیگر جاها شکل گرفت.

محدثان و راویان قبیله اشعری از عرب‌های یمانی در سال ۹۴ق، از کوفه به قم مهاجرت کردند و در آنجا سکونت گزیدند. فرزندان سعدبن‌مالک اشعری ازجمله «اَحوَص» و «عبدالله» در این سرزمین به ترویج اسلام و تشیع پرداختند<ref>قمی، تاریخ قم، ص۲۴۰–۲۴۲؛ فقیهی، تاریخ مذهبی قم، ص۱۹۲.</ref> [[خاندان اشعری]] با امامان معصوم (ع) در ارتباط بودند. وجود ده‌ها محدث و راوی حدیث در قم نشان‌دهنده فعالیت حوزه علمی قم از پایان قرن اول و در طول قرن دوم بوده‌است<ref>قمی، تاریخ قم، ص۲۴۱؛ مهاجر، رجال الاشعریین، ص۲۶.</ref> شهر قم همیشه پناهگاهی برای یاران اهل بیت (ع) بود و مردم قم نخستین کسانی بودند که برای امامان (ع) [[خمس]] فرستادند<ref>ابن‌حوقل، صورهٔ الانسان، ۳۰۸؛ قمی، الکنی و الالقاب، ۳/۸۸؛ شوشتری، مجالس المؤمنین، ۱/۸۲.</ref> گذشته از خاندان‌های دانش‌پرور قمی، مهاجرت علویان به قم بر رونق حوزه این شهر افزود. وجود شخصیت‌های علمی در میان [[علویان]] و نیز مزار آنان، این شهر را به کانون تدریس و تعلیم علوم دینی تبدیل کرد. در رأس علویان [[حضرت فاطمه معصومه(س)|فاطمه معصومه (س)]] دختر امام‌موسی‌کاظم (ع) بود که در سال ۲۰۱ق در پی [[ولایتعهدی امام‌رضا(ع)]] از مدینه عازم خراسان شد و در قم درگذشت<ref>اشتهاردی، ص۱۱۹–۱۲۰.</ref> در برخی از کتاب‌های تاریخی از عده‌ای علویِ عالم و فقیه و فاضلِ مهاجر به قم یادشده است؛ ازجمله [[موسی مبرقع|موسی مبرقع فرزند امام‌جواد (ع)]] و فرزندش احمدبن‌موسی که در زمان وی شمار علویان قم و حومه به ۲۳۱ تن می‌رسید<ref>قمی، تاریخ قم، ص۲۲۰.</ref>

در حوزه قم افزون بر دانش حدیث، دیگر شاخه‌های علوم دینی نیز تدریس می‌شد. این حوزه در علوم ادب و بلاغت، دانشمندان شاخصی چون [[ابوجعفر برقی]] را در خود پروراند<ref>نجاشی، رجال النجاشی، ص۷۶–۷۷.</ref> در علوم قرآنی عالمانی چون ابوطالب عبدالله‌بن‌صلت قمی از راویان امام‌رضا (ع)<ref>نجاشی، رجال النجاشی، ص۲۱۷.</ref> و حسن‌بن‌خالد نویسنده تفسیری بر قرآن در چندین جلد به املای [[امام‌ حسن عسکری(ع)|امام‌حسن عسکری(ع)]]<ref>ابن‌شهرآشوب، معالم العلما، ۳۴.</ref> و عالمانی در کلام و عقاید مانند عبدالله‌بن‌جعفر حمیری قمی<ref>نجاشی، رجال النجاشی، ص۲۱۹–۲۲۰.</ref> و دانشمندانی متخصص در تاریخ و جغرافیا مانند ابوعبدالله برقی نویسنده چندین اثر فاخر در تاریخ و جغرافیا<ref>نجاشی، رجال النجاشی، ص۷۶–۷۷.</ref> و عالمانی متخصص در تراجم و علم رجال، در حوزه قم به فعالیت مشغول بوده‌اند<ref>آقابزرگ، الذریعه، ۱۰/۸۳، ۹۴، ۱۲۳، ۱۲۶ و ۱۴۳.</ref> از شاخصه‌های قابل توجه حوزه قم در این دوره ارزیابی و نقد حدیث بود. با همه جایگاه علمی حوزه بغداد، حسین‌بن‌روح وکیل امام زمان(ع) کتابی از بغداد برای ارزیابی به نزد علمای قم فرستاد<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۵۱/۳۵۹.</ref> مبارزه شدید علمای این شهر با غالیان و خرافه‌پردازان و مدعیان دروغین نیابتِ امام زمان(ع)، از دیگر امتیازهای حوزه قم در آن زمان بوده‌است<ref>نجاشی، رجال النجاشی، ص۳۳۲؛ طبسی، قم عاصمهٔ الحضارهٔ الشیعیه، ص۲۳۹–۲۴۲.</ref> حوزه علمیه قم در قرن پنجم و ششم به‌ویژه در دوره سلجوقیان از رونق نسبی برخوردار بوده‌است و فقیهان و مفسران و پیشوایان دینی بزرگی در آن می‌زیسته‌اند<ref>قزوینی رازی، نقض، ۱۹۴–۱۹۵ و ۲۲۴–۲۲۵.</ref>

حوزه علمیه قم در [[قاجاریه|دوره قاجاریان]] به دست توانای [[میرزاابوالقاسم قمی]] صاحب قوانین الاصول، حیات تازه‌ای یافت<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۴/۴۴۰.</ref> میرزای قمی این حوزه را زنده کرد و با پرورش شاگردان بسیاری تفکر اصولی را از حوزه قم به حوزه‌های علمیه اصفهان، کرمانشاه و دیگر شهرها انتقال داد و با نوآوری‌های علمی، تحولی شگرف به [[حوزه علمیه]] بخشید. در این دوره، قم مدارس متعددی داشت که بیشتر آنها هنوز باقی و دایر است<ref>تبریزیان، مقدمه کتاب غنائم الأیام، ص۴۰–۴۲.</ref> پس از آن در دوره‌هایی ازجمله در دوره بحران [[نهضت مشروطه|مشروطه]] و پس از آن، حوزه علمیه شادابی خود را از دست داد و حتی مدرسه‌های مهم مثل [[مدرسه فیضیه]] به صورت خرابه درآمدند.<ref>شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۷۲.</ref>

پس از درگذشت حائری یزدی اداره حوزه علمیه قم بر عهده مراجع سه‌گانه [[سیدمحمد حجت]]، [[سیدمحمدتقی خوانساری]] و [[سیدصدرالدین صدر]] قرار گرفت<ref>حسینیان، بیست سال تکاپوی اسلام شیعی در ایران، ص۳۶۰.</ref> با رفتن رضاشاه در شهریور ۱۳۲۰ مردم به حوزه روی آوردند؛ چنان‌که تعداد طلاب به پنج هزار نفر رسید<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۴۰۷.</ref> در سال ۱۳۲۳ [[سیدحسین طباطبایی بروجردی]] به درخواست علمای حوزه به‌ویژه مراجع یادشده و امام‌خمینی به قم آمد<ref>سلطانی طباطبایی، مصاحبه، چاپ‌شده در چ‍ش‍م و چ‍راغ م‍رج‍عیت، ص۴۵.</ref> در طول مرجعیت بروجردی تعداد طلاب به هفت‌هزار نفر رسید و شرایط تحقیق و تحصیل در قم آسان شد، نُه چاپخانه و دو روزنامه محلی و دو ماهنامه منتشر شد و کتابخانه عمومی به‌وجود آمد. طلاب به تحقیق تشویق شدند و نهضت تألیف و ترجمه احیا شد<ref>دوانی، زندگانی زعیم بزرگ عالم تشیع آیت‌الله بروجردی، ص۱۲۵ و ۱۳۶–۱۳۷؛ جلالی، مطبوعات حوزه، ص۴۵۰ و ۴۶۱–۴۶۲.</ref> و نسل جدیدی از طلاب و علما به میدان آمدند که به صورت شبکه‌ای در شهرها و روستاها به ترویج و تبلیغ دین مشغول بودند و حتی حوزه توانست در اروپا و آمریکا نماینده داشته باشد<ref>دوانی، زندگانی زعیم بزرگ عالم تشیع آیت‌الله بروجردی، ص۱۳۰.</ref> امتحانات درسی حوزه منظم و رتبه‌های علمی تعیین شد.<ref>سلطانی طباطبایی، مصاحبه، چاپ‌شده در چ‍ش‍م و چ‍راغ م‍رج‍عیت، ص۵۰.</ref>

شریعتمداری نیز پس از فوت بروجردی در سال ۱۳۴۰ به مرجعیت رسید و علاوه بر تدریس فقه و اصول و تربیت شاگردان، چند مرکز دینی و فرهنگی را راه‌اندازی کرد<ref>جعفریان، جریان‌ها، ۲۸۲–۲۹۲؛ ریحان یزدی، آینه دانشوران، ۲۰۸.</ref> وی در آغاز نهضت اسلامی، همراه امام‌خمینی مواضع مناسبی در برابر [[رژیم پهلوی]] در پیش گرفت؛ چنان‌که در ماجرای [[انجمن‌های ایالتی و ولایتی|تصویب‌نامه انجمن‌های ایالتی و ولایتی]] دو تلگرام به محمدرضا پهلوی و سه تلگرام به [[اسدالله علم]] نخست‌وزیر وقت فرستاد و در آن بر غیرقانونی و غیرشرعی‌بودن بعضی مواد آن تأکید کرد<ref>مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، ۵/۱۷–۱۸ و ۲۲–۲۷.</ref> اما در ادامه و به‌ویژه پس از پیروزی انقلاب، مسائل دیگری از سوی وی بروز کرد. {{ببینید|متن=ببینید|سیدکاظم شریعتمداری}}

امام‌خمینی از [[مرتضی مطهری]] در اواخر سال ۱۳۵۶ خواست برای تقویت علمی و معنوی حوزه علمیه قم، ارتباط خود را با حوزه بیشتر کند<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۳۲۸.</ref> و وی هفته‌ای دو روز را به تبیین معارف اسلامی برای طلاب اختصاص داد<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱/۱۱.</ref> امام‌خمینی نجات تشیع در ایران را در گرو اصلاح و بازسازی حوزه علمیه قم می‌دانست و از جوانی در آرزوی ایجاد حوزه‌ای بسامان بود<ref>حسینیان، بیست سال تکاپوی اسلام شیعی در ایران، ص۳۶۳–۳۶۴.</ref> ایشان در برابر ساختارشکنی‌ها و دین‌ستیزی‌های رضاشاه پهلوی با ستاویز اصلاح حوزه، بر آن بود که اصلاح حوزه باید به دست روحانیان مهذب، خردمند و باتدبیر انجام گیرد<ref>امام‌خمینی، کشف اسرار، ۲۰۱–۲۰۲.</ref> نبود جامعیت علمی، مخالفت با تدریس برخی از رشته‌های علوم عقلی<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۲۷۸–۲۷۹.</ref> و غفلت از برخی از باب‌های مهم [[فقه]] مانند فقه حکومتی ازجمله مشکلات حوزه آن روز بود<ref>رضوانی، مصاحبه پابه‌پای آفتاب، ۲/۳۰۱.</ref>؛ همچنین به نظر ایشان نفوذ مقدس‌نمایان در حوزه از موانع تحول حوزه قم بود<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۱۴۳–۱۴۴.</ref> ایشان همواره نگران آینده حوزه بود و از نفوذ بیگانگان<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۰/۱۹۰.</ref> و متحجران در بدنه حوزه<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲۱/۲۷۹.</ref> به تلخی یاد می‌کرد.

امام‌خمینی در اقدامی عملی پس از آمدن بروجردی به قم، افزون بر تألیف و تدریس علوم مورد نیاز طلاب، در حل مشکلات حوزه به ایشان کمک می‌کرد؛ چنان‌که گروهی از فضلای حوزه با همراهی امام‌خمینی به کار تنظیم و برنامه‌ریزی برای حوزه و آزمون از [[طلاب]] مشغول شدند<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۲۷–۲۸.</ref> موضوع آزمون طلاب، رتبه‌بندی شهریه‌ها، نظارت بر گرفتن و تقسیم [[وجوهات شرعی]] و نظارت بر بیت مرجعیت از مواد این طرح بود که به دلایلی بروجردی از اجرای آن منصرف شد<ref>سلطانی طباطبایی، مصاحبه، چاپ‌شده در چ‍ش‍م و چ‍راغ م‍رج‍عیت، ص۵۰–۵۲.</ref> پس از درگذشت وی علمای تراز اول حوزه قم ازجمله امام‌خمینی دربارهٔ وضع حوزه و پرداخت شهریه طلاب به گفتگو نشستند و قرار شد به میزان شهریه بروجردی با نظارت دو تن از علما، به طلاب شهریه پرداخت شود<ref>فراتی، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، ص۱۷–۱۹.</ref> بازاریان تهران نیز وجوه شرعی خود را به قم می‌فرستادند. با [[رهنمودهای امام‌خمینی]] برای تقویت حوزه، وجوهات بسیاری از دیگر شهرها و حتی کشورها به سوی قم فرستاده شد<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۸/۱۳۰.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|شهریه امام‌خمینی}}

از سوی دیگر، امام‌خمینی حوزه علمیه قم را مرکز راستین فقاهت و کانون پیدایش [[انقلاب اسلامی ایران|نهضت اسلامی ایران]] و مرکز انتشار آن به دیگر نقاط و مراکز می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۸/۵۰.</ref>؛ از این‌رو با آشکارشدن نشانه‌های فساد و اسلام‌ستیزی در رژیم پهلوی، به مبارزه با آن پرداخت و علمای حوزه را نیز به انجام آن فرا خواند<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۸۵–۸۶.</ref> ایشان در سال ۱۳۴۱، برای مبارزه با [[لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی|لایحه ضداسلامی انجمن‌های ایالتی و ولایتی]]، افزون بر دعوت علما به نشست و گفتگو دربارهٔ این موضوع و فرستادن تلگرام اعتراض‌آمیز برای محمدرضا پهلوی، نامه‌های بسیاری به علمای شهرستان‌ها و نیز علمای خارج کشور فرستاد و آنان را از خطرهایی که پهلوی برای اسلام و استقلال ایران داشت، آگاه کرد<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۶۹–۱۷۸.</ref>

[[محمدرضا پهلوی]] که اصلاحات اجتماعی و اقتصادیِ مدنظر آمریکا را تا درگذشت [[سیدحسین بروجردی|بروجردی]] عقب انداخته بود، پس از رحلت وی، چنان‌که امام‌خمینی نیز خاطرنشان کرده‌است،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۲۰۷–۲۰۸.</ref> در صدد تضعیف [[حوزه]] و [[روحانیت]] برآمد تا بتواند اصلاحات آمریکایی را عملی کند<ref>هاشمی رفسنجانی، هاشمی رفسنجانی دوران مبارزه، ۱/۱۱۵.</ref> وی به پندار خود با تلگرامِ تسلیت درگذشت بروجردی به [[حوزه علمیه نجف]] و [[سیدمحسن حکیم]]، در سال ۱۳۴۰ می‌خواست [[مرجعیت]] را به عراق منتقل کند<ref>مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، ۱/۲۷۳–۲۷۴ و ۲۷۹.</ref>؛ ولی این کار نیز از نفوذ حوزه علمیه قم و امام‌خمینی نکاست و حکیم نیز بعدها در جریان قیام امام‌خمینی از برنامه‌های ایشان حمایت کرد.<ref>مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، ۱/۴۸۳–۴۸۴، ۵۱۷ و ۵۵۳.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|سیدمحسن حکیم}}

امام‌خمینی در ادامه فعالیت‌های مبارزاتی ازجمله مبارزه [[انقلاب سفید]] و سخنرانی عاشورای ۱۳۴۲ بازداشت شد. بازداشت ایشان، سرآغاز نهضت و نقطه عطفی در تاریخ ایران به‌شمار می‌آید. عده زیادی از مردم قم در اعتراض به بازداشت ایشان، در بند یا زخمی یا کشته شدند و قیام تاریخی ۱۵ خرداد رقم خورد ({{ببینید|متن= ببینید|پانزده خرداد}} به دنبال اعتراض‌های گسترده مردم و روحانیان، رژیم پهلوی امام‌خمینی را از حبس و حصر آزاد کرد. فضلا و طلاب قم افزون بر شرکت در اعتراض‌های گروهی علیه رژیم، با سفر به شهرها و تبلیغ راه و مکتب امام‌خمینی به رشد آگاهی مردم کمک می‌کردند که تشکر امام‌خمینی را در پی داشت.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۲۶۸–۲۶۹.</ref>

پس از درگذشت سیدمحسن حکیم در سال ۱۳۴۹ در نجف، محمدرضا پهلوی برای دورکردن مردم از امام‌خمینی، پیام تسلیتی برای [[سیداحمد خوانساری]] و [[سیدکاظم شریعتمداری]] فرستاد<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۲/۷۸۹–۸۰۲.</ref> در برابر این اقدام، دوازده تن از مدرسان برجسته حوزه علمیه قم که در سال‌های بعد با تغییراتی «[[جامعه مدرسین حوزه علمیه قم]]» نامیده شدند، در اعلامیه‌ای بر [[مرجعیت امام‌خمینی|مرجعیت و اعلمیت امام‌خمینی]] تأکید کردند که تأثیر بسزایی در جامعه گذاشت<ref>نوری، آیینه‌داران حقیقت، ۱/۴۱۷؛ مسعودی خمینی، خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی، ص۳۰۱؛ طاهری خرم‌آبادی، خاطرات آیت‌الله سیدحسن خرم‌آبادی، ۲/۷۷–۸۱.</ref> [[ساواک]] برخی از این افراد را بازداشت و تبعید کرد و برخی را تحت تعقیب قرار داد<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۲۶۴–۲۶۵.</ref> طلاب و فضلای حوزه علمیه قم در ۱۷ خرداد ۱۳۵۴ با گردهمایی در [[مدرسه فیضیه]] یاد و خاطره ۱۵ خرداد را زنده کردند که با هجوم نیروهای رژیم پهلوی عده‌ای از آنان بازداشت شدند (← مقاله هفده خرداد)؛ ولی این اقدامات خشونت‌بار نیز صدای هواداران امام‌خمینی را در حوزه خاموش نکرد. به مناسبت چهلمین روز درگذشت مشکوک [[سیدمصطفی خمینی]] در سال ۱۳۵۶ جمعی از مدرسان حوزه علمیه قم، مراسمی با حضور همه مراجع بزرگ قم برگزار کردند که [[رژیم پهلوی]]، هر سه سخنران این جلسه، [[محمدجواد حجتی کرمانی]]، [[محمدمهدی ربانی املشی]] و [[محمدصادق خلخالی]] را بازداشت و تبعید کرد<ref>موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله موسوی تبریزی، ۱/۳۸۲–۳۸۳.</ref> مدرسان حوزه همچنین در واکنش به [[مقاله توهین‌آمیز روزنامه اطلاعات به امام‌خمینی]] در ۱۷/۱۰/۱۳۵۶، با تشکیل جلسه و تعطیلی درس‌های حوزه، در شکل‌گیری [[قیام ۱۹ دی]] و حوادث پس از آن که نقطه عطف نهضت شد، نقشی تعیین‌کننده داشتند<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۴۶۴–۴۷۶.</ref> مقاله نوزده دی مدرسان حوزه پس از [[پیام‌های امام‌خمینی|پیام امام‌خمینی]] به علما دربارهٔ خلع محمدرضا پهلوی از سلطنت، در ۲۹/۹/۱۳۵۷ اعلامیه‌ای به امضای بیش از صد تن از علمای سرشناس شهرهای مختلف رساندند که در مراسم سالگرد شهدای ۱۹ دی در قم قرائت شد.<ref>موسوی تبریزی، خاطرات آیت‌الله موسوی تبریزی، ۱/۴۷۷–۴۷۸؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۵۶۲–۵۶۴؛ مسعودی خمینی، خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی، ۴۰۰–۴۰۱؛ یزدی، خاطرات آیت‌الله محمد یزدی، ص۲۶۵–۲۶۷.</ref>

ایجاد مراکز انتشاراتی و چاپ کتاب از دیگر کارهای حوزه علمیه قم بود. پس از [[انقلاب اسلامی]] چندین مؤسسه انتشاراتی مهم و وابسته به حوزه علمیه قم در زمینه نشر آثار قدیم و جدید اسلامی و شیعی آغاز به فعالیت کردند، ازجمله دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم که در سال ۱۳۵۸ با گرفتن اجازه از امام‌خمینی تأسیس شد و با کمک‌های ایشان به منظور انتشار کتاب‌های اسلامی و مقابله با افکار انحرافی، قدم‌های بنیادینی در تهیه کتاب و احیای معارف اهل بیت (ع) و احیای تراث اسلامی برداشت. مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم (بوستان کتاب) نیز از سال ۱۳۶۱ نشر کتاب‌های دینی را آغاز کرد و تاکنون هزارها اثر منتشر کرده‌است<ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم، ص ۱۶۴–۱۶۵.</ref> پس از ایجاد نهادهای رهبری در مراکز و مؤسسات آموزشی عالی و [[دانشگاه|دانشگاه‌ها]]، تأسیس کرسی تدریس معارف و [[اخلاق اسلامی]] از دیگر کارکردهای حوزه علمیه قم بوده‌است<ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم، ص ۲۲۸.</ref>

بسیج مردم و تبدیل مردم به شهروندان فعال در جهت افزایش ظرفیت سیاسی نظام در رسیدگی به مشکلات اجتماعی از دیگر فعالیت‌های حوزه علمیه قم بوده‌است. این حوزه از مهم‌ترین عوامل بسیج‌کننده و حرکت‌دهنده جامعه به سوی ارزش‌های سیاسی و مقابله با مشکلات انقلاب بوده‌است<ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم، ص ۲۳۶.</ref> حوزه علمیه با حمایت از نظام اسلامی و همکاری با نهادهای نوپای نظام چون [[سپاه پاسداران انقلاب اسلامی]]، [[جهاد سازندگی]]، [[هیئت‌های هفت‌نفره]] و کمک به برگزاری [[انتخابات]]، به پویایی و هدایت انقلاب در مسیر درست خود کمک کرد<ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم، ص ۲۳۶.</ref> در این راستا تشویق مردم به شرکت در کارهای اجتماعی و نیز شرکت حوزویان در دفاع مقدس از مهم‌ترین کارهای طلاب حوزه علمیه قم بود. بیش از چهار هزار نفر از سطوح مختلف روحانیان در جبهه به [[شهادت]] رسیدند<ref>رحمانی، مجله حریم امام، ص۸.</ref> که بیشتر آنان از طلاب اعزامی حوزه علمیه قم بودند. [[دفتر تبلیغات اسلامی|دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم]] در زمان [[دفاع مقدس]] هزاران نفر از طلاب را با هماهنگی دیگر نهادهای مربوط، به مناطق جنگی فرستاد. حوزویان افزون بر دفاع از کشور در کنار نیروهای سپاه و ارتش و نیروی انتظامی، مسائل دینی را به رزمندگان می‌آموختند.