کاربر:H.Ahmadi/صفحه تمرین: تفاوت میان نسخهها
imported>H.Ahmadi اصلاح ارقام، اصلاح نویسههای عربی، اصلاح فاصلهٔ مجازی |
imported>H.Ahmadi |
||
| خط ۲۰: | خط ۲۰: | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
قرآن کریم. | قرآن کریم. | ||
آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۲۳، پرونده ۱۱۲. | |||
احمدعمر، عمر، منهج التربیه فی القرآن و السنة، دمشق، دارالمعرفة، چاپ اول، ۱۴۱۶ق. | * آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۲۳، پرونده ۱۱۲. | ||
استمپل، جاندی، درون انقلاب اسلامی، ترجمه منوچهر شجاعی، تهران، رسا، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش. | * احمدعمر، عمر، منهج التربیه فی القرآن و السنة، دمشق، دارالمعرفة، چاپ اول، ۱۴۱۶ق. | ||
الگار، حامد، ایران و انقلاب اسلامی، ترجمه مرتضی اسعدی و حسن چیذری، تهران، قلم، چاپ اول، ۱۳۶۰ش. | * استمپل، جاندی، درون انقلاب اسلامی، ترجمه منوچهر شجاعی، تهران، رسا، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش. | ||
امامخمینی، سیدروحالله، رساله توضیح المسائل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، چاپ هفتم، ۱۳۸۷ش. | * الگار، حامد، ایران و انقلاب اسلامی، ترجمه مرتضی اسعدی و حسن چیذری، تهران، قلم، چاپ اول، ۱۳۶۰ش. | ||
همو، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش. | * امامخمینی، سیدروحالله، رساله توضیح المسائل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، چاپ هفتم، ۱۳۸۷ش. | ||
بازرگان، مهدی، مجموعه آثار مهندس بازرگان، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ اول، ۱۳۸۵ش. | * همو، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش. | ||
برومند اعلم، عباس، درآمدی بر جایگاه مسجد در تمدن اسلامی، تهران، ستاد اقامه نماز، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش. | * بازرگان، مهدی، مجموعه آثار مهندس بازرگان، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ اول، ۱۳۸۵ش. | ||
جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، تهران، مشعر، چاپ ششم، ۱۳۸۲ش. | * برومند اعلم، عباس، درآمدی بر جایگاه مسجد در تمدن اسلامی، تهران، ستاد اقامه نماز، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش. | ||
دهخدا، علیاکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش. | * جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، تهران، مشعر، چاپ ششم، ۱۳۸۲ش. | ||
ذکرگو، امیرحسین، سیر هنر در تاریخ، تهران، سازمان پژوهشی فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش. | * دهخدا، علیاکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش. | ||
رستگار، مرتضی، مسجد در صدر اسلام و نقش آن در پیروزی انقلاب اسلامی، مجله مسجد، شماره ۹۳، ۱۳۸۴ش. | * ذکرگو، امیرحسین، سیر هنر در تاریخ، تهران، سازمان پژوهشی فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش. | ||
سباعی، محمدمکی، نقش کتابخانههای مساجد در فرهنگ و تمدن اسلامی، ترجمه علی شکوئی، تهران، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۳ش. | * رستگار، مرتضی، مسجد در صدر اسلام و نقش آن در پیروزی انقلاب اسلامی، مجله مسجد، شماره ۹۳، ۱۳۸۴ش. | ||
شریفپور، رضا، مسجد و انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش. | * سباعی، محمدمکی، نقش کتابخانههای مساجد در فرهنگ و تمدن اسلامی، ترجمه علی شکوئی، تهران، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۳ش. | ||
طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق. | * شریفپور، رضا، مسجد و انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش. | ||
طه الولی، محمد، المسجد فی الاسلام، دارالعلم للملایین، بیروت، چاپ اول، ۱۴۰۹ق. | * طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق. | ||
غنیمه، عبدالرحیم، تاریخ دانشگاههای بزرگ اسلامی، ترجمه نورالله کسایی، دانشگاه تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۷ش. | * طه الولی، محمد، المسجد فی الاسلام، دارالعلم للملایین، بیروت، چاپ اول، ۱۴۰۹ق. | ||
فراهتی، عباسعلی، مسجد در قرآن و حدیث، مجله مسجد، شماره ۱۷، ۱۳۷۳ش. | * غنیمه، عبدالرحیم، تاریخ دانشگاههای بزرگ اسلامی، ترجمه نورالله کسایی، دانشگاه تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۷ش. | ||
قرشی، سیدعلیاکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ ششم، ۱۳۷۱ش. | * فراهتی، عباسعلی، مسجد در قرآن و حدیث، مجله مسجد، شماره ۱۷، ۱۳۷۳ش. | ||
کتانی، عبدالحی، التراتیب الاداریه، بیروت، دارالکتاب العربی، بیتا. | * قرشی، سیدعلیاکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ ششم، ۱۳۷۱ش. | ||
مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق. | * کتانی، عبدالحی، التراتیب الاداریه، بیروت، دارالکتاب العربی، بیتا. | ||
مسجد، مجله، نقش مساجد در پیروزی انقلاب اسلامی، شماره ۸۰، ۱۳۸۳ش. | * مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق. | ||
همو، نقش مساجد در دفاع مقدس، شماره ۸۴، ۱۳۸۳ش. | * مسجد، مجله، نقش مساجد در پیروزی انقلاب اسلامی، شماره ۸۰، ۱۳۸۳ش. | ||
مقریزی، احمدبنعلی، امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، تحقیق محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۲۰ق. | * همو، نقش مساجد در دفاع مقدس، شماره ۸۴، ۱۳۸۳ش. | ||
موظف رستمی، محمدعلی، آیین مسجد، تهران، گویه، چاپ اول، ۱۳۸۱ش. | * مقریزی، احمدبنعلی، امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، تحقیق محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۲۰ق. | ||
نجفی، سیدمحمدباقر، مدینهشناسی، تهران، مشعر، چاپ اول، ۱۳۸۶ش. | * موظف رستمی، محمدعلی، آیین مسجد، تهران، گویه، چاپ اول، ۱۳۸۱ش. | ||
نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق. | * نجفی، سیدمحمدباقر، مدینهشناسی، تهران، مشعر، چاپ اول، ۱۳۸۶ش. | ||
نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آلالبیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق. | * نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق. | ||
هادیان رسنانی، حمیده، امامخمینی و احیاء مساجد و مراسم عبادی، چاپشده در مجموعه مقالات دومین کنگره بینالمللی امامخمینی، و احیاء تفکر دینی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۷۸ش. | * نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آلالبیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق. | ||
یزدی طباطبایی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، تحقیق احمد محسنی سبزواری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۰ق. | * هادیان رسنانی، حمیده، امامخمینی و احیاء مساجد و مراسم عبادی، چاپشده در مجموعه مقالات دومین کنگره بینالمللی امامخمینی، و احیاء تفکر دینی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۷۸ش. | ||
* یزدی طباطبایی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، تحقیق احمد محسنی سبزواری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۰ق. | |||
* | |||
نسخهٔ ۲۳ دسامبر ۲۰۲۲، ساعت ۰۰:۳۰
مسجد، عبادتگاه مسلمانان، اهمیت، کارکردهای آن و مسئولیت مسلمانان. مسجد واژهای عربی و اسم مکان از ماده «سجد» به معنای جایگاه و محل عبادت است (قرشی، ۳/۲۲۵ ـ ۲۲۶)؛ همچنین به خانه خدا و محل سجود گفته میشود (دهخدا، ۱۲/۱۸۴۱۶). این واژه در اصطلاح برای عبادتگاه عمومی مسلمانان به کار میرود (همان). در متون فقهی مسجد مکان معین و وقفشده برای نماز است (نجفی، محمدحسن، ۱۴/۶۹). مسجد علاوه بر اینکه محلی برای عبادت مسلمانان است، میتواند مکانی برای فعالیتهای عمومی دیگر نیز باشد (← ادامه مقاله). پیشینه: در قرآن کریم نخستین مکان ایجادشده برای پرستش خداوند متعال کعبه معرفی شدهاست (آل عمران، ۹۶) که به دست ابراهیم(ع) بنا شد (بقره، ۱۲۷)؛ بنابراین کعبه و مسجدالحرام، قدیمیترین محل عبادت یکتاپرستان است (جعفریان، ۲۰۱). قرآن همچنین از مسجدالاقصی که قبله نخست مسلمانان بود، یاد کردهاست (اسراء، ۱). در قرآن کریم ۲۸ بار واژه مسجد ذکر شده که در ۲۲ مورد به صورت مفرد (مسجد) و ۶ مورد به صورت جمع (مساجد) آمدهاست (فراهتی، ۲۹). نخستین مسجد دوره اسلام، مسجد قباست که پس از هجرت پیامبر(ص) و توقف در محله قبا ساخته شد (جعفریان، ۲۰۱). پس از آن، پیامبر(ص) و مهاجران، راهی مدینه شدند و در محل فعلی مسجدالنبی(ص)، نخستین مسجد مدینه را بنا کردند (نجفی، سیدمحمدباقر، ۱/۷۴ ـ ۷۷). مسجدالنبی(ص) مسجدی ساده و بیپیرایه بود (مقریزی، ۱/۷۹ ـ ۸۹) و پیامبر(ص) هنگام صحبت برای مردم بر یکی از ستونهای مسجد تکیه میزد و سخن میگفت (کتانی، ۱/۶۷). با گسترش اسلام در مناطق عربستان هر یک از طایفههای عرب در ناحیه خود مسجدی ساختند (جعفریان، ۲۰۱)؛ قرآن کریم در برابر مسجدی که بر مبنای تقوا ساخته شده مثل مسجد قبا به مسجدی که بر مبنای نفاق بنا نهاده شد مثل مسجد ضرار (توبه، ۱۰۷ ـ ۱۰۸) اشاره میکند که برای ضربهزدن و تفرقهافکنی میان مسلمین بنا نهاده شده بود؛ همچنین مساجد دیگری که در شهرهای اسلامی، پس از مسجدالحرام و مساجد نبوی، ساخته شدند از این جملهاند: مسجد جامع کوفه (۱۷ق)، قبۀالصخره در بیتالمقدس (۲۳ق)، مسجد جامع بصره (۴۱ق)، مسجد جامع فسطاط (دمشق) (۴۲ق)، مسجد قیروان (۵۰ق) و مسجد منصور بغداد (۱۴۶ق) جامع اعظم قرطبه (اندلس) (۱۷۰ق)، مسجد جامع قرویین (فاس مراکش) (۲۴۵ق)، و جامعالازهر در مصر (۳۴۱ ـ ۳۶۵ق) (غنیمه، ۶۲ ـ ۷۳). پس از فروپاشی ساسانیان و ورود و گسترش اسلام در ایران، بهتدریج ساخت مساجد در ایران نیز آغاز شد و نخستین مسجد را سعدبنابیوقاص در «کهندژ تیسفون» بین سالهای ۱۳ تا ۱۵ق بنا نهاد. مسجد جامع اسیر، مسجد جامع بخارا، مسجد آدینه، مسجد فهرج، مسجد شوش، مسجد تاریخانه دامغان، مسجد درهشهر ایلام، مسجد یزدخواست و مسجد جامع اصفهان، همچنین مسجد جامع گرگان، مسجد جامع نیشابور، قم، ری و شیراز از نخستین مساجد ایران بودند (شریفپور، ۳۶). مساجد از نظر سبک معماری اسلامی، تا قرن چهارم، به شیوهای بسیار ساده ساخته میشدند و زادگاه نخستین نمونههای معماری اسلامی ایران را در خراسان دانستهاند (ذکرگو، ۲/۴۶). در ایران ساخت و بنای مساجد پس از قرون اولیه ورود اسلام، روند تدریجی و معمول خود را داشت و معمولاً با تغییر حاکمان و سیاستها دچار افول و قوت میشد، تا اینکه در دوران صفویه مسجدسازی به لحاظ کیفیت و کمیت به اوج خود رسید (بازرگان، ۱۱/۱۲۲ ـ ۱۲۳)؛ اما دوره قاجار، دوران رکود ساخت و ساز مساجد بود (همان، ۱۱/۱۲۳). در عصر پهلوی اول نیز به دنبال سیاست ضددینی حکومت، وضع مساجد رو به خاموشی و کسادی رفت؛ اما پس از شهریور ۱۳۲۰، روند مسجدسازی در ایران بهتر شد و مساجد زیادی در نقاط مختلف کشور بنا شد (شریفپور، ۳۸). در دوران انقلاب اسلامی و پس از شکلگیری جمهوری اسلامی افزون بر گسترش ساخت مساجد در مناطق مختلف کشور، مساجد پایگاه اصلی گسترش و تحکیم مبارزه علیه رژیم پهلوی بودهاند؛ چنانکه در همراهی با انقلاب و نظام جمهوری اسلامی و هدایت جامعه و نیز مشارکت فعال در دفاع از کشور و دستاوردهای انقلاب، بهویژه مقابله با تجاوز رژیم بعثی عراق در هشتسال جنگ تحمیلی و شرارت گروههای تروریستی همواره نقش مهمی داشتهاند (← ادامه مقاله). جایگاه مسجد: مسجد جایگاه توحیدی و محلی برای ابراز وحدانیت و یگانگی خداوند است (اعراف، ۲۹؛ مجلسی، ۸۰/۳۴۱ ـ ۳۴۸). قرآن کریم که اعمال مشرکان را باطل و آنان را از اهل آتش خوانده، آنها را از آباد کردن مساجد محروم دانستهاست و ساختن و آبادکردن مساجد را مختص کسانی میداند که به خدا و آخرت ایمان دارند، نماز به پاداشته و زکات میپردازند (توبه، ۱۷ ـ ۱۸). در برخی روایات اسلامی نیز مساجد به باغهای بهشتی، انوار الهی، محل جلوس پیامبران(ص) و محبوبترین مکان بر روی زمین شمرده شدهاند و به ساخت و آبادانی مسجد، سفارش شدهاست (نوری، ۳/۳۶۲ ـ ۳۶۳)؛ همچنین در این روایات، آنان که به مسجد میروند، اطاعتکنندگان از خدا و پیامبر(ص) نامیده و به بهشت مژده داده شدهاند (همان، ۳/۳۶۵). مسجد در عصر پیامبر اکرم(ص) افزون بر اینکه محل عبادت، اعتکاف، اقامه نماز جماعت، تعلیم و تعلم و سخنرانی بود، کانون تجمع و فعالیتهای مردم (موظف رستمی، ۲/۱۰) و پایگاه و مقر فعالیتهای سیاسی و محل ملاقات با نمایندگان خارجی نیز قلمداد میشد (رستگار، ۹۲). مسجد همچنین محل اعلان و آمادگی برای جنگ و مکانی برای رسیدگی به امور مسلمانان محسوب میشد (هادیان رسنانی، ۴/۵۱۰) و محل گردهمایی و عامل وحدت مسلمانان بود؛ از همینرو در ماجرای مسجد ضرار که برای تفرقه و زیانرساندن به اسلام بنا شده بود، پیامبر اکرم(ص) این مسجد را ویران ساخت (توبه، ۱۰۷؛ طباطبایی، ۹/۳۸۹ ـ ۳۹۰). در زمان امیرالمؤمنین علی(ع) نیز مسجد جامع کوفه مرکز اجتماعات و هدایتهای امیرالمؤمنین(ع) بود. این جایگاه در زمانهای بعدی در جنبش علمی جهان اسلام نیز مؤثر واقع شد و در دوران عباسی از مراکز مهم علوم اسلامی بود (غنیمه، ۶۴). در تحلیل جامعهشناختی نیز مساجد و تجمعات مذهبی در تغییر و تبدیل و توسعه جوامع اسلامی اثری کلیدی دارند. این مطلب را میتوان در عناصر و نمادهای مسجد بهخوبی دریافت؛ ازجمله این عناصر میتوان به محراب که در واقع نمادی از دفاع و ستیزه با دشمن درون و برون، منبر که وسیله و ابزاری است برای اعلام مواضع و نیز امام جماعت و صفوف نمازگزاران که نشانه وحدت و انسجام است، اشاره کرد (شریفپور، ۳۹ ـ ۴۰). در نظر امامخمینی هم مساجد، بهترین سنگرها و مناسبترین میدان تشکل و بیان مصالح جامعه اسلامیاند (صحیفه، ۲۰/۳۳۸)؛ مسجد سنگر اسلامی است که اگر از مسلمانان گرفته شود، صرف نمازخواندن در آن فایدهای ندارد (همان، ۱۳/۳۶۱). ایشان معتقد بود نزد جامعه و نهضتی که جوانان و اعضای آن، الهی و برآمده از مسجد هستند، شکست و ترس معنا ندارد (همان، ۹/۸۹). کارکردهای مسجد: آنچه از بررسی نقش مساجد در صدر اسلام به دست میآید، جامعیت مسجد در همه زمینههای عبادی، سیاسی، فرهنگی، آموزشی و غیره است. سادگی مساجد مانع از برگزاری مجالس علمی و دینی نمیشد؛ بهنحویکه این امر موجب شد کتابخانههای بزرگی در مساجد ساخته شود (احمدعمر، ۲۸۳ ـ ۲۸۸). درخشانترین بخش حیات مسجدها در طول تاریخ تمدن اسلامی، دوران صدر اسلام بود؛ چراکه در این دوران، مساجد جایگاه و همه کارکردهای اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی خود را به کاملترین شکل دارا بودند و در همه عرصههای زندگی مردم نقشی برجسته و مطلوب داشتند (برومند اعلم، ۶۶ ـ ۶۵). بر همیناساس میتوان علاوه بر عبادتگاهبودن، کارکردهای دیگری برای مسجد در نظر گرفت: ۱. تبلیغی ـ فرهنگی: مساجد در درجه نخست نهادهای دینی جامعه اسلامی محسوب میشوند که باید در آنها شعائر دینی و آداب مذهبی اقامه شود. در صدر اسلام مسجد بهترین فرصت را برای کارهای تبلیغی پیامبر(ص) فراهم میکرد و آن حضرت از این فرصت بهخوبی بهره میگرفت و پس از برگزاری نمازها برای مردم سخن میگفت (موظف رستمی، ۲/۳۴). در آموزههای روایی، همچنین آموختن و نشر علوم مفید، یکی از وظایف و کارکردهای مهم مسجد در هر دوره، شمرده شدهاست (مجلسی، ۸۰/۳۵۱)؛ تا آنجاکه جایگاه جلسات علمی و آموزشی مساجد از نگاه پیامبر(ص)، بهمراتب والاتر و ارجمندتر از جلسات دعا بودهاست (همان، ۱/۲۰۶) و پیامبر(ص)، زمانی که عتّاببناسید را استاندار مکه و امام جماعت کرد، بر ضرورت کارکردهای فرهنگی و تربیتی مسجد، تأکیدِ بسیار کرد (کتانی، ۱/۲۴۰ ـ ۲۴۱). امروزه هم در بسیاری از کشورهای اسلامی، مساجد با تعلیم و تربیت در مسائل اجتماعی و آموزش قرآن و اخلاق، پایگاههای انسانسازی به شمار میروند (موظف رستمی، ۲/۱۸ ـ ۲۵ و ۴۷ ـ ۵۰). امامخمینی نیز با تأکید بر نقش تبلیغی و تعلیمی مساجد، مسئله تبلیغ را یکی از امور بسیار مهم و مسجد را مرکز تبلیغ احکام اسلام (صحیفه، ۱/۳۱۰؛ ۷/۶۵ و ۱۰/۱۶ ـ ۱۷) میدانست. ایشان با سفارش به علما و روحانیون برای توجه به کارکرد تبلیغی مسجد (همان، ۷/۶۵)، دعوت از جوانان و بیان آموزههای اسلام به آنها را در جذب آنان به دین و مبارزه با دشمنان اسلام، بسیار مؤثر میشمرد (همان، ۱/۳۱۰). ایشان همچنین با تأکید بر نقش تعلیم و تعلم، آن را عبادتی میدانست که خداوند به آن دعوت کردهاست و به ائمه جماعات هم سفارش میکرد در مساجد از آموزش به عموم ملت غافل نشوند (همان، ۱۱/۴۴۷). از نظر ایشان، مسجد در جامعه، نقش اصلاحی دارد و مساجد باید مرکز تربیت صحیح باشند (همان، ۴/۳۴ و ۱۲/۵۰۰)؛ تلاش و رنج فراوان پیامبر اکرم(ص) برای تربیت مسلمانان در مساجد، نمونهای بارز برای برنامههای تربیتی مسجد است (همان، ۱۷/۲۳۳). ۲. سیاسی ـ اجتماعی: یکی دیگر از کارکردهای مهم مساجد در صدر اسلام کارکرد سیاسی ـ اجتماعی است؛ به گونهای که مسجد نهادی سیاسی و حکومتی به شمار میرفت (برومند اعلم، ۸۱) و امور سیاسی مانند معرفی خلیفه و مراسم بیعت با وی، عزل و نصب استانداران و دیگر کارگزاران و نشستهای مشورتی برای جهاد با کفار در مسجد انجام میشد (بازرگان، ۱۱/۱۲۲). در قرون گذشته نیز تلاش برای بناکردن مساجد در مرکز شهر و در نزدیکی دارالاماره، بیانگر خصلت ذاتی اسلام در پیوستگی میان سیاست و مذهب بود (سباعی، ۲۸ ـ ۳۸). امامخمینی معتقد بود سیاست اسلامی با عبادت در هم آمیختهاند (صحیفه، ۴/۴۴۷) (← مقاله دین و سیاست) و دین اسلام، همه ابعاد زندگی بشر از سیاست تا اجتماع را دربر میگیرد (همان، ۴/۴۴۹ ـ ۴۵۰). در زمان رسول خدا(ص) و خلفا، مسجد مرکز سیاست اسلام و محلی برای بیان تکلیف سیاسی بوده و تدبیر مملکت اسلامی، از سیاست مدن گرفته تا تدبیر جنگ، از آنجا طراحی میشدهاست (همان، ۲/۳۱ ـ ۳۲)؛ چنانکه مسجدالنبی(ص) مرکز سیاست اسلامی و ثقل قدرت اسلام بود (همان، ۱۶/۳۸۸). امامخمینی با تأسی از پیامبر(ص) و مساجد صدر اسلام، معتقد بود اکنون نیز میتوان، کارکرد مساجد را مانند مساجد دوران پیامبر(ص) تعریف کرد و آن را مرکز حلوعقد تمام امور مسلمین قرار داد (همان، ۷/۶۵؛ ۱۵/۱۴ و ۱۷/۲۳۳)؛ از اینرو بر اجتماع و حضور فعال در مساجد تأکید میکرد و مساجد را مراکز اجتماع سیاسی میدانست (همان، ۱۰/۱۶ ـ ۱۷) و این اجتماع را حلکننده مسائل سیاسی و گرفتاریهای مردم ارزیابی میکرد (همان، ۱۳/۳۲۵ ـ ۳۲۶). از نظر ایشان، گستردهترین این اجتماعات سیاسی، اجتماع نمازجمعه است (همان، ۱۰/۱۷) و خطبه نمازجمعه، ابزاری برای بیان مقدرات مملکت و مسائل سیاسی و گرفتاریهای اجتماعی مسلمانان است (همان، ۴/۴۴۷) (← مقاله نمازجمعه). ایشان بر این باور بود مسلمین در سراسر دنیا وظیفه دارند با ظلم و حرکت حکومتها برخلاف اسلام، مبارزه کنند و اگر این امر به صراحت ممکن نیست، باید از مسجد و منبر وعظ و خطبهها، بهره بگیرند؛ این در حالی است که امروز با توطئه دشمنان اسلام و به دست خود ما، مساجد به کلی از مصالح مسلمین دور شدهاند (همان، ۱۸/۴۲۵). نقش مسجد در انقلاب اسلامی: از دیرباز در تاریخ مبارزات ملتهای مسلمان، مساجد نقش حساس و مهمی در قیام علیه نظامهای جابر حاکم و نفوذ بیگانگان ایفا کردهاند؛ به گونهای که مسجد مکانی برای گردهمایی، تبادل افکار و اطلاعات و تصمیمگیریهای اجتماعی و سیاسی بودهاست (شریفپور، ۸۳ ـ ۸۵). در طول تاریخ سیاسی ایران نیز مساجد همواره عامل مهمی در مبارزات سیاسی مردم و نیز یکی از نهادهای تأثیرگذار در پیروزی انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ بودند؛ به همین دلیل پس از واقعه ۱۵خرداد، نیروهای امنیتی و انتظامی فشار خود را بر مساجد و جلسات مذهبی افزایش دادند (همان، ۸۴ ـ ۸۶). در دوران نهضت اسلامی به رهبری امامخمینی، نقش تربیتی، آگاهیبخشی، آموزشی و سیاسی مساجد، چنانکه در صدر اسلام بود، احیا شد و مسجد تنها جایی برای گریز از دنیا و عبادت شمرده نمیشد (الگار، ۱۵۴). مساجد در جریان انقلاب اسلامی نه تنها پایگاهی برای بیدارسازی مردم علیه حکومت بودند، بلکه محلی برای سازماندهی نیروهای انقلاب و مبارز نیز به شمار میرفتند (آرشیو مرکز اسناد، ۲۳). مساجدی چون مسجد گوهرشاد، مسجد کرمان، مسجد مقبره در تبریز و مسجد ارک و صاحبالزمان تهران، مسجد اعظم و مسجد چهارمردان قم و دیگر مساجد در سراسر کشور از آن جملهاند (مسجد، نقش مساجد در پیروزی انقلاب، ۴۵؛ رستگار، ۹۳ ـ ۹۴). این مساجد عامل مهمی در تکثیر و ارسال پیام رهبران انقلاب به مردم در دورترین نقاط کشور بودند و با عملکرد شبکهای، توانستند نوار سخنرانیهای امامخمینی و جزوهها و کتابهای انقلابی که از محل اقامت ایشان در عراق به ایران میرسید را در میان مردم شهرهای مختلف منتشر کنند (استمپل، ۶۹). امامخمینی با اعتقاد به اینکه انقلاب و خیزشهای اجتماعی از مساجد آغاز میشوند و مساجد از صدر اسلام تاکنون، مرکز جنبشهای سیاسی و نظامی و حرکتهای اسلامی بودهاند، از عموم مردم میخواست با تأسی از پیامبر اکرم(ص)، مساجد را پایگاه و مرکز تبلیغ دین و نهضت اسلامی و مبارزه با دشمنان، قرار دهند (صحیفه، ۷/۶۵؛ ۸/۶۰ و ۱۲/۵۰۱). ایشان در دوران مبارزه، با تأکید بر ساخت مسجد و اجتماع مردم در مساجد و تبلیغات مذهبی، مساجد را عامل وحدت مردم در مبارزه با رژیم معرفی میکرد (همان، ۱/۲۶۷ ـ ۲۶۸) و گسترش اجتماع مسلمانان در صفوف فشرده و منظم، برای انجام فرایض دینی و شعائر مذهبی را بهترین وسیله مبارزه و اعتلای کلمه اسلام میدانست (همان، ۱/۳۱۳). از اینرو گویندگان مساجد را موظف میکرد تا با بیان عملکرد نادرست رژیم پهلوی در طول پنجاه سال، و پرهیز از مطالبی که موجب سستی در مبارزه است، مردم را برای اتحاد و ادامه مبارزه در برابر رژیم آماده کنند (همان، ۳/۴۳۵). امامخمینی پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز با اشاره به نقش مسجد در تهییج مردم به نهضت و قیام بر ضد ظلم (همان، ۸/۶۰ و ۱۳/۳۶۲)، بر نقش عامل مسجد در پیروزی تأکید میکرد و از مردم میخواست پایگاه مساجد را که دژهای محکم اسلاماند، حفظ کنند و آنها را خالی نگذارند (همان، ۹/۲۳۸؛ ۱۲/۵۰۱ و ۱۳/۱۵) که حفظ اسلام و انقلاب منوط بر حفظ مساجد است (همان، ۱۳/۲۱). ایشان دشمنان اسلام را مانند ابلیسهایی میدانست که از مساجد و نماز میترسند؛ از همینرو خالی کردن مساجد را که مراکز بسط حقیقت اسلام و بسط فقه اسلاماند، توطئه دشمنان اسلام میدانست (همان، ۱۳/۱۵، ۳۵۹ و ۳۶۲) و به همه اقشار جامعه بهخصوص دانشجویان و روحانیان، سفارش میکرد به اجتماع در مساجد و برپایی هرچه باشکوهتر نمازها همت کنند (همان، ۱۲/۳۹۳ ـ ۳۹۴). امامخمینی افزون بر تأکید بر نقش مسجد در پیروزی انقلاب اسلامی (همان، ۸/۶۰)، نقش مساجد در دوران جنگ تحمیلی عراق علیه ایران را نیز مانند زمان جنگهای صدر اسلام، مهم ارزیابی میکرد (همان، ۱۷/۴۰ و ۲۳۳). مسجد در دوران این جنگ، کارکردهای مهمی مانند تقویت روحیه مقاومت ملی مردم، تأمین نیروی انسانی مورد نیاز، پشتیبانی همهجانبه و تدارکات غذایی و امدادی جبههها را برعهده داشت (مسجد، نقش مساجد در دفاع مقدس، ۱۷). مساجد در این دوره، نخستین پایگاههای بسیج را در خود تشکیل دادند و ازجمله مراکز مهمِ اعلام اقلام مورد نیاز و جمعآوری کمکهای مردمی و محل ترویج فرهنگ ایثار و شهادت بودند (همان، ۱۹ ـ ۲۰). پس از پایان جنگ تحمیلی نیز مساجد، بهترین مکان برای حفظ و نشر ارزشهای دوران دفاع بودند و نقش مؤثری در انتقال پیام شهدا و تبلیغات عمومی بر عهده داشتند (همان، ۲۱). احکام مسجد: مسجد خانه خداست و در اسلام و فقه اسلامی جایگاه ویژهای دارد و برای آن احکامی قرار داده شدهاست. طبق نظر امامخمینی همگام با سایر فقها، اموری چون نجسکردن زمین و سقف و بام و طرف داخل دیوار مسجد (توضیح المسائل، ۱۴۴ ـ ۱۴۵؛ یزدی، ۱/۱۷۲)، بردن عین نجاست و چیزی که نجس شده به داخل مسجد، اگر بیاحترامی به مسجد باشد و همچنین فروختن در و پنجره و چیزهای دیگر مسجد و زینتدادن مسجد به طلا حرام است (امامخمینی، توضیح المسائل، ۱۴۴). بخشی از احکام مستحبی مسجد نیز عبارتاند از: ساختن مسجد و تعمیر مسجدی که نزدیک به خرابی است (همان، ۱۴۵) و کارهایی نظیر تمیزکردن مسجد، روشنکردن چراغ در مسجد، خواندن دو رکعت نماز به قصد تحیت، احترام به مسجد، خوشبوبودن و پوشیدن لباس تمیز در مسجد (همان). امامخمینی همنظر با دیگر فقها، خرید و فروش، خوابیدن در مسجد مگر در صورت ناچاری و انداختن آب بینی و دهان و راهدادن بچه و دیوانه به مسجد و مانند این را مکروه میدانست (همان).
منابع
قرآن کریم.
- آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۲۳، پرونده ۱۱۲.
- احمدعمر، عمر، منهج التربیه فی القرآن و السنة، دمشق، دارالمعرفة، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
- استمپل، جاندی، درون انقلاب اسلامی، ترجمه منوچهر شجاعی، تهران، رسا، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
- الگار، حامد، ایران و انقلاب اسلامی، ترجمه مرتضی اسعدی و حسن چیذری، تهران، قلم، چاپ اول، ۱۳۶۰ش.
- امامخمینی، سیدروحالله، رساله توضیح المسائل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امامخمینی، چاپ هفتم، ۱۳۸۷ش.
- همو، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- بازرگان، مهدی، مجموعه آثار مهندس بازرگان، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- برومند اعلم، عباس، درآمدی بر جایگاه مسجد در تمدن اسلامی، تهران، ستاد اقامه نماز، چاپ دوم، ۱۳۸۴ش.
- جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، تهران، مشعر، چاپ ششم، ۱۳۸۲ش.
- دهخدا، علیاکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
- ذکرگو، امیرحسین، سیر هنر در تاریخ، تهران، سازمان پژوهشی فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- رستگار، مرتضی، مسجد در صدر اسلام و نقش آن در پیروزی انقلاب اسلامی، مجله مسجد، شماره ۹۳، ۱۳۸۴ش.
- سباعی، محمدمکی، نقش کتابخانههای مساجد در فرهنگ و تمدن اسلامی، ترجمه علی شکوئی، تهران، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
- شریفپور، رضا، مسجد و انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- طه الولی، محمد، المسجد فی الاسلام، دارالعلم للملایین، بیروت، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- غنیمه، عبدالرحیم، تاریخ دانشگاههای بزرگ اسلامی، ترجمه نورالله کسایی، دانشگاه تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۷ش.
- فراهتی، عباسعلی، مسجد در قرآن و حدیث، مجله مسجد، شماره ۱۷، ۱۳۷۳ش.
- قرشی، سیدعلیاکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ ششم، ۱۳۷۱ش.
- کتانی، عبدالحی، التراتیب الاداریه، بیروت، دارالکتاب العربی، بیتا.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مسجد، مجله، نقش مساجد در پیروزی انقلاب اسلامی، شماره ۸۰، ۱۳۸۳ش.
- همو، نقش مساجد در دفاع مقدس، شماره ۸۴، ۱۳۸۳ش.
- مقریزی، احمدبنعلی، امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، تحقیق محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
- موظف رستمی، محمدعلی، آیین مسجد، تهران، گویه، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
- نجفی، سیدمحمدباقر، مدینهشناسی، تهران، مشعر، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تحقیق عباس قوچانی و علی آخوندی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.
- نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آلالبیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
- هادیان رسنانی، حمیده، امامخمینی و احیاء مساجد و مراسم عبادی، چاپشده در مجموعه مقالات دومین کنگره بینالمللی امامخمینی، و احیاء تفکر دینی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.
- یزدی طباطبایی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، تحقیق احمد محسنی سبزواری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.