بنت‌الهدی صدر

بنت‌الهدی صدر

بنت‌الهدی صدر از زنان نامی، نویسنده و اهل شعر و ادب، فعال فرهنگی ـ سیاسی عراق بود. آثار بسیاری دارد. دانش حوزوی داشت و برخی مدارسِ دینی و جلسه‌های مذهبی نجف و کاظمین را اداره می‌کرد. وی دوشادوش برادرش آیت‌الله سیدمحمدباقر صدر با رژیم بعث عراق مبارزه کرد. سرانجام در پی اعتراض به دستگیری برادر و سخنرانی در حرم حضرت علی(ع) بازداشت و زندانی شد و پس از مدتی همراه برادرش به شهادت رسید. امام‌خمینی در پیامی ضمن تجلیل از بنت‌الهدی او را «از معلمین دانش و اخلاق و مفاخر علم و ادب» دانست. زندگی‌نامه سیده‌آمنه صدر (م۱۳۵۷ق، کاظمین /ف ۱۴۰۰ق، نجف)، پرآوازه به بنت‌الهدی و شهیده صدر، دختر آیت‌الله سیدحیدر صدر بود. سیداسماعیل صدر و سیدمحمدباقر صدر برادران او بودند. (الحسون، اعلام النساء المؤمنات، ۱۴۱۱ق، ص ۷۴) دوسالگی که پدرش را از دست داد، با سرپرستی مادر و برادران خود خواندن و نوشتن را در خانه آموخت و یادگیری علوم حوزوی را نزد برادرش محمدباقر صدر و دیگر اساتید ادامه داد. (همان، ص ۷۴-۷۵) بنت‌الهدی بااین‌که از برادرش سیدمحمدباقر چهار سال کوچک‌تر بود؛ ولی در همۀ فراز و نشیب‌های زندگی همراه و همگام هم بودند و سرنوش مشترکی داشتند. فعالیت‌های فرهنگی ـ سیاسی سیده‌بنت‌الهدی فعالیت‌های فراوانی در زمینه دینی و تبلیغِ مذهبی داشت. (همان، ص ۷۵) به‌ویژه در موسم حج همانند مرشد دینی در یکی از کاروان‌ها، که از بغداد و کاظمین حرکت می‌کرد، رهسپار حج می‌شد. علاوه بر بانوان عراقی که به سرپرستی بنت‌الهدی به حج مشرف می‌شدند، بانوان طراز اول دیگر ممالک اسلامی نیز در کاروان وی حضور داشتند. در یکی از این سفرها، دختر امام خمینی نیز در کاروان بنت‌الهدی حضور داشت. (سیره و راه شهیده بنت‌الهدی، ۱۳۸۸، ص ۷۰؛ سامانه پاتوق کتاب فردا https://bookroom.ir/news) همچنین با برخی نشریات نیز پیرامون زنان و آموزش آنان همکاری می‌کرد (الحسون، اعلام النساء المؤمنات، ۱۴۱۱ق، ص ۷۶-۷۷) و مدتی هم مدیریت مجموعه مدارس دینی الزهراء در چندین شهر عراق را برعهده داشت. (همان، ص ۷۸) شهیده صدر، در نهضت اسلامی عراق همراه و همراز برادرش سیدمحمدباقر، و پیشگام و پیشوای حرکت اسلامی زنانِ عراقی بود. در این راه سختی‌ها و رنج‌های فراوان دید و بارها دستگیر و مورد عتاب و تهدید و تحدید حکومت وقت عراق قرار گرفت. ازجمله، وقتی دولت عراق سیدمحمدباقر را به دلیل گسترش فعالیت‌های سیاسی ـ ۱۹ رجب ۱۳۹۹ق ـ دستگیر کرد؛ بنت‌الهدی اعتراض گسترده‌ای راه انداخت و ضمن حضور در حرم امام علی(ع) و سخنرانی، مردم را دعوت به قیام کرد. بیشتر شهرهای شیعه‌نشین عراق و کشورهای لبنان، بحرین و ایران نیز دست به اعتراض زدند. حکومت عراق با دیدن این وضعیت، به بازداشت خانگی خانواده صدر بسنده کرد. سپس با آرام شدن اوضاع، سیدمحمدباقر صدر و خواهرش بنت‌الهدی را دستگیر و زندانی کرد. (نعمانی، سال‌های رنج، ۱۳۸۲، ص ۱۹۳–۱۹۹؛ حسینی حائری، زندگی و افکار شهید صدر، ۱۳۷۵، ص ۱۳۶–۱۳۷) رژیم بعث پس از مدتی ـ ۱۹ فروردین ۱۳۵۹ش، برابر با ۲۲ جمادی‌الاول ۱۴۰۰ق ـ هر دو را به شهادت رساند. (نعمانی، سال‌های رنج، ۱۳۸۲ش، ص ۳۰۲) دربارۀ چگونگی شهادت این برادر و خواهر گفته‌اند: شهیده سیده‌بنت‌الهدی با برادرش در یک اتاق زندانی بودند که با فرمان صدام حسین جلوی چشمانِ برادر سر از تن بنت‌الهدی جدا می‌کنند. سپس خود صدام حسین محمدباقر صدر را شکنجه کرده و به شهادت می‌رساند. (آموزگار، گفتگوی خبرگزاری فارس با آیت‌الله محی‌الدین آموزگار، ۱۹ فروردین ۱۳۹۷، ساعت ۱۲). امام خمینی و بنت‌الهدی صدر شخصیت و نهضت امام‌خمینی از آغاز مورد توجه و پشتیبانی سیدمحمدباقر و خواهرش بنت‌الهدی بوده است. (کولایی، یادواره شهید آیت‌الله سیدمحمدباقر صدر، ۱۳۶۰، ص ۴۵؛ جمشیدی، زندگانی سیاسی شهید سیدمحمدباقر صدر، ۱۳۸۹، ص ۴۵۸) به‌ویژه هنگامی که امام‌خمینی به نجف تبعید شد، ضمن استقبال و تجلیل از ایشان، ارتباط خانوادگی نیز برقرار کردند. (قلی‌زاده، شهید صدر بر بلندای اندیشه و جهاد، ۱۳۷۲، ص ۳۹؛ جمشیدی، زندگانی سیاسی شهید سیدمحمدباقر صدر، ۱۳۸۹، ص ۴۵۹–۴۶۱؛ مقدس، سال‌های نجف، ۱۳۸۹، ج ۱، ص ۲۲۸) در همۀ سال‌های حضور امام‌خمینی در نجف این ارتباط وجود داشت. تاآنجاکه هنگام خروج امام‌خمینی از عراق و هجرت به پاریس، تنها کسانی که با حضور در منزل ایشان اظهار هم‌دردی و همبستگی کردند، خاندان صدر بودند. (دعایی، مصاحبه، ش ۲۱۹، ص ۱۵) این علاقه و پیوند پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران نیز ادامه داشت. (نعمانی، سال‌های رنج، ۱۳۸۲، ص ۲۳۳) با توجه به مواضع استوار و روشن سیدمحمدباقرصدر و خواهرش سیده‌بنت‌الهدی در حمایت از امام‌خمینی و انقلاب اسلامی ایران، سرانجام ۱۹ جمادی الاولی ۱۴۰۰ق/ ۱۶ فروردین ۱۳۵۹ مأموران رژیم عراق، وی را دوباره بازداشت کرده و بغداد بردند. فردای آن روز خواهرش بنت‌الهدی صدر را نیز بازداشت کردند. برزان ابراهیم تکریتی، برادر ناتنی صدام حسین که ریاست سازمان امنیت عراق را بر عهده داشت، از سیدمحمدباقر و خواهرش بازجویی و اصرار کرد تنها چند کلمه علیه انقلاب اسلامی و شخص امام‌خمینی بنویسند که قاطعانه رد کردند. سرانجام سیدمحمدباقر در ۴۵ سالگی و سیده‌بنت‌الهدی در ۴۱ سالگی، ۱۹ فروردین ۱۳۵۹ش. در زندان به‌دست صدام حسین به شهادت رسیدند. (همان، ص ۳۰۰–۳۰۴؛ قلی‌زاده، شهید صدر بر بلندای اندیشه و جهاد، ۱۳۷۲، ص ۱۴۱–۱۴۲ و ۱۴۴) پیش از شهادت آنان، وزارت کشور و سفارت ایران در بغداد، برای محمدباقر و بنت‌الهدی صدر گذرنامه‌های الجزایری و لباس محلی عشایری تهیه کرده بودند. مقدمات سفر آنان نیز از طریق کردستان عراق به مرز ایران فراهم شده بود. در ایران به غیر از امام‌خمینی و فرزندشان حاج احمد آقا و آقایان سیدصادق طباطبایی و سیدمحمود دعایی که از نزدیکان امام و سفیر ایران در عراق بودند، کسی از این ماجرا اطلاع نداشت. هنگامی‌که فرستاده ایران به بغداد بازگشت و آمادة عملیاتی کردن این تصمیم بودند، خبر دستگیری آیت‌الله صدر و خواهرش بنت‌الهدی پخش شد. (سیره و راه شهیده بنت‌الهدی ، ۱۳۸۸، ص ۷۰؛ سامانه پاتوق کتاب فردا https://bookroom.ir/news/) خبر شهادت صدر و خواهر او در طول دو هفته در رسانه‌ها به شکل مبهم و با خبرهای ضد و نقیض انعکاس یافت. (نعمانی، سال‌های رنج، ۱۳۸۲، ص ۳۰۲–۳۰۳) در طول مدت یادشده در شهرهای مختلف عراق و کشورهای دیگر، ازجمله در قم، لبنان، مصر و پاکستان، تظاهرات گستردۀ اعتراضی برپا شد. (روزنامه جمهوری اسلامی، ۲۴، ۲۵ و ۲۶/۱/۱۳۵۹، ۲) وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران پس از دو هفته توانست خبر شهادت محمدباقر و بنت‌الهدی صدر را تأیید کند و امام‌خمینی پس از اطمینان از شهادت آنان، در بیانیه‌ای اوج ناراحتی خود را از شهادت مظلومانه صدر و خواهرش ابراز کرد. ایشان از صدر با عنوان «آیت‌الله شهید» یاد کرد و خواهرش را «معلم دانش و اخلاق و از مفاخر علم و ادب شمرد» و از دلخراش‌بودن چگونگی شهادت آنان ابراز تأسف شدید کرد و شهادت را میراث پیشوایان آنان برشمرد؛ همچنین قاتلان آنها را جنایت‌کارانی خواند که عمری را به خون‌خواری و ستم‌پیشگی گذرانده‌اند (امام خمینی، صحیفه امام، ج ۱۲، ص ۲۵۳) و برای بزرگداشت شهادت آنان، از روز سوم اردیبهشت ۱۳۵۹ به مدت سه روز عزای عمومی و روز چهارم اردیبهشت را در این ضایعه بزرگ، تعطیل عمومی اعلام کرد. (همان؛ جمهوری اسلامی، روزنامه، ۳۱/۱/۱۳۵۹ و ۳/۲/۱۳۵۹، ۱–۲) امام‌خمینی ۲۹ بهمن ۱۳۵۹ نیز در دیدار با خانواده‌های شهدای کشورهای اسلامی، ‏خود را شریک غم ملت عراق در شهادت صدر و خواهرش دانست. (امام خمینی، صحیفه امام، ج ۱۴، ص ۱۳۹) همچنین ۲۰ فروردین سال ۱۳۶۰ در دیدار با جمعی از روحانیون مبارز و مسلمانان رانده‌شده عراقی، با تسلیت سالگرد شهادت آن دو شهید، از محمدباقر و بنت‌الهدی صدر یاد و تجلیل کرد. (امام خمینی، صحیفه امام، ج ۱۴، ص ۲۷۵ و ۲۷۹–۲۸۰)

منابع

• حسینی حائری، سیدکاظم، زندگی و افکار شهید صدر، ترجمه حسن طارمی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
• جمشیدی، محمدحسین، زندگانی سیاسی شهید سیدمحمدباقر صدر، با تکیه بر تأثیرگزاری بر انقلاب اسلامی ایران، تهران، پژوهشکده امام‌خمینی و انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
• دعایی، سیدمحمود، مصاحبه، مجله حریم امام، شماره ۲۱۹، ۵/۳/۱۳۹۵ش.
• قلی‌زاده، مصطفی، شهید صدر بر بلندای اندیشه و جهاد، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.
• کولایی، الهه و دیگران، یادواره شهید آیت‌الله سیدمحمدباقر صدر، قم، ناصر، چاپ اول، ۱۳۶۰ش
• مقدس، هادی، سال‌های نجف؛ خاطرات هادی مقدس، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
• نعمانی، محمدرضا، سال‌های رنج، ترجمه مهرداد آزاد، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
• آموزگار، محی‌الدین، گفتگوی خبرگزاری فارس با آیت‌الله محی‌الدین آموزگار، ۱۹ فروردین ۱۳۹۷، https://farsnews.ir/Culture
• نعمانی، محمدرضا، سیره و راه شهیده بنت‌الهدی، قم، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص)، ۱۳۸۸.
• امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
• الحسون، محمد و مشکور، ام‌علی، اعلام النساء المؤمنات، تهران، انتشارات اسوه، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
• سامانه پاتوق کتاب فردا؛ https://bookroom.ir/news/
• جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۴، ۲۵، ۲۶ و ۳۱/۱/۱۳۵۹. ۳/۲/۱۳۵۹ش.
• Al-Jibouri, Yasin T. “A Brief Biography of Sayyid Muhammad-Baqir al-Sadr”, al-islam.org