طهارت باطنی

اهمیت و جایگاه طهارت باطنی طهارت در اصطلاح عرفانی، یعنی خالی کردن قلب و باطن از رذایل اخلاقی (کاشانی، لطائف الاعلام، ص۳۷۵). مسئله طهارت باطنی از مسائل مهم و مورد توجه عرفان سلوکی است و از اصلی‌ترین ابزارهای دستیابی به اسرار و رموز با طنی است (آملی، تفسیر المحیط الاعظم، ج۱، ص۴۵۰-۴۵۲؛ یزدان‌پناه، آیین بندگی ص۷۶۰). امام‌خمینی نیز در آثار خویش به بحث از طهارت باطنی پرداخته، آن را در مباحث تفسیری، عرفان عملی و بحث‌های نماز به کار برده است (امام‌خمینی، آداب الصلاة، ص۶۰-۶۳؛ سرّالصلاة، ص۴۰-۴۱؛ شرح دعای سحر، ص۵۹).

حقیقت طهارت باطنی امام‌خمینی همسو با اهل معرفت همه آلودگی‌های آشکار و پنهان را جز نجاساتی می‌داند که سالک تا از آنها پاک نشود، از حضور در محضر حق‌تعالی بهره‌مند نخواهد شد، ایشان رابطه طهارت ظاهری و باطنی را رابطه ظل و ذی ظل، و طهارت ظاهری را مقدمه طهارت باطنی می‌داند و معتقد است سرّ طهارت اعضای ظاهری، اظهار و اعلام تطهیر باطن از نجاسات درونی و نشان دهنده طهارت روحی و قلبی می‌باشد (امام‌خمینی، آداب الصلاة، ص۶۸ و ۷۳). طهارت، تطهیر و شستشوی همه ساحت‌های ظاهری و باطنی انسان است و نمازگزار با نورانی کردن قلب و جان خود به نور طهارت حاصل از وضو و صفات حمیده، آماده و مهیای حضور در محضر الهی می‌شود تا با بدن خود به سمت قلبه ظاهری (مکه مقدسه) و با قلب خود به سوی قبله حقیقی، یعنی حق‌تعالی روی آورد (امام‌خمینی، سرّالصلاة، ص۳۶-۵۵؛ آداب الصلاة، ص۵۶ و ۷۲) امام‌خمینی با استناد به آیه «و لایمسه إلّا المطهرون» شرط راهیابی به معانی و حقایق الهی را طهارت باطنی می‌داند (امام‌خمینی، آداب الصلاة، ص۲۰۲؛ شرح دعای سحر، ص۵۹). ایشان در بیان حقیقت طهارت باطنی دست به تأویل بطونی زده و کوشیده است با ارجاع معنا به اصل خود به اسرار بطونی احکام شریعت بپردازد، و در بیان طهارت به وسیله آب با استناد به آیات الهی و قاعده «حقیقیه و رقیقه»، نزول آب را از جایگاه اصلی آن یعنی نفس رحمانی می‌داند (امام‌خمینی، آداب الصلاة، ص۶۳؛ سرّالصلاة، ص۴۱؛ تقریرات فلسفه، ج۲، ص۵۳۸؛ شرح دعای سحر، ص۱۰۰) و معتقد است سالک الی الله با انسلاخ وجودی و رفع موانع، در هر یک از مراحل بطونی با تجرید و طهارت از آن مرحله، وارد مرحله بطونی بالاتر می‌شود و این آب رحمت نازل بر قلب سالک، تعینات و ذنوب روحی او را پاک می‌کند (امام‌خمینی، آداب الصلاة، ص۶۲-۶۳؛ سرّالصلاة، ص۴۱).

اقسام و مراتب طهارت اهل معرفت طهارت به دو قسم ظاهری و باطنی تقسیم کرده و و با توجه به لایه‌های باطنی انسان، مراتبی برای طهارت باطنی بر شمرده‌اند. (هجویری، کشف المحجوب، ص۳۷۴؛ قمی، اسرار العبادة و حقیقة الصلاة، ص۱۲-۱۳؛ کاشانی، لطائف الاعلام، ص۳۷۵-۳۷۶؛ فضلی، علم السلوک، ص۲۸۵-۲۸۶). امام‌خمینی نیز برای طهارت در آثار خود مراتبی قاتل است. ایشان در کتاب آداب الصلاة برای طهارت سه مرتبه قائل است: ۱- طهارت ظاهر جوارح از آلودگی ۲- طهارت اخلاق فاسده و ملکات خبیثه ۳- طهارت قلب از غیرحق (امام‌خمینی، آداب الصلاة، ص۶). لکن ایشان در کتاب سرّالصلاة برای طهارت نُه مرتبه طولی قائل است که در آثار اهل معرفت به این کیفیت دیده نشده است. این مراتب عبارتند از: ۱- طهارت صوری و پاکی از آلودگی‌های ظاهری ۲- طهارت اهل ایمان، که پاک‌سازی درون از شهوت و غضب و گناهان می‌باشد. ۳- طهارت اهل باطن، که همان منزه داشتن خود از آلودگی‌های اخلاقی می‌باشد ۴- طهارت اصحاب حقیقت که تطهیر از وسوسه‌های شیطانی و طهارت فکر از اندیشه‌های باطل و آراء گمراه کننده است. ۵- طهارت ارباب قلوب که منزه نمودن خود از تلوینات است. ۶- طهارت اصحاب سرّ که منزه شدن از حجاب‌هایی است که در پی مشاهدات برای سالک پدید می‌آید. ۷- طهارت اصحاب محبت که منزه شدن از غیر حق‌تعالی است. ۸- طهارت اصحاب ولایت که منزه شدن از رؤیت مقامات و مدارج سلوکی است. ۹- طهارت اصحاب صحو بعد از محو، که منزه شدن از تلوین بعد از تمکین می‌باشد. (سرّالصلاة، ص۳۴-۳۵) به اعتقاد امام‌خمینی برای رسیدن به هر مقام و نشئه‌ای طهارت به آن مقام و نشئه لازم است (سرّالصلاة، ص۳۵).

منابع

• امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۴ش.
• امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۵ش.
• امام‌خمینی، سیدروح‌الله، سرّالصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۷۸ش.
• امام‌خمینی، سیدروحالله، شرح دعای سحر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۳ش.
• آملی، سیدحیدر، تفسیر المحیط الاعظم والبحر الخضم، تحقیق سیدمحسن موسوی، قم، مؤسسه فرهنگ و نشر نور علی نور، ۱۴۲۲ق.
• فضلی، علی، علم السلوک، قم، نشر معارف، ۱۳۹۰ش.
• قمی، قاضی سعید، اسرارالعبادة و حقیقة الصلاة، تصحیح محمدباقر سبزواری، دانشگاه تهران، ۱۳۳۹ش.
• کاشانی، عبدالرزاق، لطائف الاعلام فی اشارات اهل الالهام، تصحیح مجید هادی‌زاده، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۷۹ش.
• هجویری، ابوالحسن‌علی، کشف المحجوب، تهران، نشر طهوری، ۱۳۷۵ش.
• یزدان‌پناه، یدالله، آیین بندگی و دلدادگی، قم، انتشارات کتاب فردا، ۱۳۹۸ش.

نویسنده: باقر صاحبی