برهان محبت: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ کنونی تا ‏۴ سپتامبر ۲۰۲۵، ساعت ۱۳:۳۳

برهان محبت، برهانی است که از محبوبتی که انسان در قلب خود نسبت به امور مختلف احساس می‌کند برای اثبات وجود خداوند استفاده می‌شود؛ زیرا ربوبیت پیوند حقیقی میان ربّ و مربوب است و در نتیجه دل‌دادگی مربوب به ربّ را در پی دارد.

اهمیت و جایگاه برهان محبت

برهان محبت در اصطلاح دینی، نوعی استدلال است که با تکیه بر محبت و عشق، وجود خداوند و یگانگی او ثابت می‌شود.^[۱] برهان محبت ریشه در قرآن و داستان حضرت ابراهیم دارد که در برابر مشرکان با استدلال به محبت و دلدادگی به موجودات و سپس نفی ربوبیت غیر خداوند به اثبات توحید ربوبی می‌پردازد. محوری‌ترین موضوعی که انبیای الهی کوشیده‌اند مردم را به آن سوق دهند، اصل توحید و نفی شرک است، از جمله این تلاش‌ها رویکردهای استدلالی حضرت ابراهیم در قرآن کریم است، حضرت ابراهیم در مواجهه فکری با مشرکان برای نفی ربوبیت ستارگان، ماه، خورشید و اثبات ربوبیت حق‌تعالی از برهان حبّ بهره برده است. تبیین‌های مختلفی از این برهان توسط مفسران اسلامی صورت گرفته است.^[۲]

امام‌خمینی نیز با استناد به برخی آیات الهی و با رویکرد عرفانی به تقریر این برهان پرداخته است.^[۳]

تقریر برهان محبت

مفسران اسلامی با استناد به آیه «فلما جن علیه اللیل رأی کوکباً قال هذا ربی فلما افل قال لا احب الافلین،^[۴] معتقدند حضرت ابراهیم با حدّ وسط قرار دادن محبت در قیاسی منطقی در قالب شکل دوم، گفته؛ ربّ باید محبوب باشد و غروب‌کننده محبوب نیست، پس ربّ، غروب‌کننده نیست. این برهان بر دو مقدمه استوار است:

۱- ملازم بودن ربوبیت با محبوبیت؛ زیرا ربوبیت پیوندی حقیقی میان ربّ و مربوب است که کشش تکوینی مربوب به سوی ربّ و در نتیجه دل‌دادگی مربوب به رب را در پی دارد.

۲- افول‌کننده نمی‌تواند محبوب باشد؛ زیرا افول آفل مستلزم آن است که انسان پس از دست‌یابی، آن را از دست خواهد داد و انسان هرگز در حد پرستش، دل داده چیزی نمی‌شود که از دست رفتنی است.^[۵]

امام‌خمینی نیز در تقریر برهان محبت با رویکرد عرفانی و با استناد به آیه «فلما جن علیه اللیل رأی کوکباً قال هذا ربّی فلما افل قال لا أحبّ الآفلین»،^[۶] معتقد است این آیات، اشاره به کیفیت سیر معنوی و سفر روحانی حضرت ابراهیم(ع) دارد؛ زیرا حضرت ابراهیم از تاریکی‌های ظلمات عالم طبیعت به صورت تدریجی و مرحله مرحله به سوی طلوع ربوبیت نفس که به صورت ستاره زهره تجلی کرده بود، عبور کرد و از مرحله نفسی گذشت و افول و غروب آن را مشاهده کرد، حال که از مرحله نفس خارج شد، نفس غریب شده و احکام و حدت باطنی یعنی اخلاق مَلکی روحانی غالب شده و تابع احکام قلبی می‌شود. سالک هر زمانی که مرحله نفسی که هویت کثرت‌گرایی دارد را طی کرد و پشت سر نهاد و آن منازل را همراه با مداومت و ذکر و نفی خواطر و ریاضت محقق ساخت، توفیق خواهد یافت که احکام و آثار کثرت و عالم حس (کوکب) را که از سنخ حجاب طبیعت هستند، از نفس زائل سازد.

با ضعف احکام کثرت در نفس همه قوای بدنی و نفسی از تفرقه به وحدت گرایش می‌یابد و در نتیجه اثر وحدت، جمعیتی را در نفس به وجود می‌آورد، در پی این اثر، اولین مقام و مرحله قلبی شکل می‌گیرد و از منزل نفسی به منزل قلبی منتقل می‌شود که «ماه» قلب از افق وجودش طلوع کرده بود و به ربوبیت «ماه» معتقد می‌شود و در این منزل ربوبیت قلب را مشاهده می‌کند. اگر در این مرحله قلبی توقف نکرد و افول و غروب «ماه» را مشاهده کرد و از این مرحله قلبی گذشت، به مقام بالاتر و مرحله باطن قلبی یعنی مقام روح می‌رسد و در این موطن برای خورشید روح، اثبات ربوبیت می‌کند اما وقتی خورشید نیز افول و غروب کرد، از او نیز نفی ربوبیت می‌کند و هرگونه اسم و رسم و تعین خلقی رهایی می‌یابد و به مقام سرّ می‌رسد و به این ترتیب به وجود یگانه حق‌تعالی می‌رسد.^[۷]

پانویس

↑ طباطبائی، المیزان، ج۲، ص۱۹۱؛ طبرسی، مجمع البیان، ج۴، ص۵۰۰؛ قرطبی، تفسیر قرطبی، ج۷، ص۱۸.
↑ طباطبائی، المیزان، ج۷، ص۱۷۷؛ میبدی، کشف الاسرار و عدة الابرار، ج۳، ص۴۰۹؛ طبرسی، مجمع البیان، ج۴، ص۵۰۱؛ کاشانی، تأویلات کاشانی، ج۱، ص۲۳۱؛ جوادی آملی، تسنیم، ج۲۶، ص۹۰-۹۷؛ توحید در قرآن، ص۸۸؛ میری، برهان محبت، ص۸۱.
↑ امام‌خمینی، شرح دعای سحر، ص۱۴؛ تقریرات فسلفه، ج۳، ص۴۰۰؛ تعلیقات علی شرح فصوص الحکم، ص۱۲۹.
↑ انعام: ۷۶-۷۸.
↑ طباطبائی، المیزان، ج۷، ص۱۷۷ و ۲۴۹-۲۵۰؛ میبدی، کشف اسرار وعدة الابرار، ج۳، ص۴۰۹؛ طبرسی، مجمع البیان، ج۴، ص۵۰۱.
↑ انعام: ۷۶.
↑ امام‌خمینی، شرح دعای سحر، ص۱۴؛ سرّالصلاة، ص۷۹-۸۰؛ تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، ص۱۲۹-۱۳۰؛ تقریرات فلسفه، ج۳، ص۳۹۹-۴۰۰؛ صاحبی اسرار ملکوت، ج۱، ص۸۱-۸۲.

منابع

امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس، قم، پاسدار اسلام، ۱۴۱۰ق.
امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۵ش.
امام‌خمینی، سیدروح‌الله، سرّالصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۷۸ش.
امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح دعای سحر، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، ۱۳۸۳ش.
جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، قم، نشر اسراء، ۱۳۹۵ش.
جوادی آملی، عبدالله، توحید در قرآن، قم، نشر اسراء، ۱۳۹۷ش.
صاحبی، اسرار ملکوت، تهران، نشر عروج، ۱۴۰۳ش.
طباطبائی، محمدحسین، تفسیر المیزان، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۷ق.
طبرسی، فضل‌بن‌حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۸ق.
قرطبی، شمس‌الدین، تفسیر قرطبی، قاهره، دار الکتب المصریه، ۱۹۹۴م.
کاشانی، عبدالرزاق، تأویلات کاشانی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
میبدی، رشیدالدین، کشف الاسرار و عدة الابرار، تهران، نشر امیرکبیر، ۱۳۹۳ش.
میری، محسن، برهان محبت، نگاه دیگری به احتجاج ابراهیم(ع) بر توحید ربوبی، فصلنامه معارج، ۱۳۹۵ش.

نویسنده: باقر صاحبی

[1] طباطبائی، المیزان، ج۲، ص۱۹۱؛ طبرسی، مجمع البیان، ج۴، ص۵۰۰؛ قرطبی، تفسیر قرطبی، ج۷، ص۱۸.

[2] طباطبائی، المیزان، ج۷، ص۱۷۷؛ میبدی، کشف الاسرار و عدة الابرار، ج۳، ص۴۰۹؛ طبرسی، مجمع البیان، ج۴، ص۵۰۱؛ کاشانی، تأویلات کاشانی، ج۱، ص۲۳۱؛ جوادی آملی، تسنیم، ج۲۶، ص۹۰-۹۷؛ توحید در قرآن، ص۸۸؛ میری، برهان محبت، ص۸۱.

[3] امام‌خمینی، شرح دعای سحر، ص۱۴؛ تقریرات فسلفه، ج۳، ص۴۰۰؛ تعلیقات علی شرح فصوص الحکم، ص۱۲۹.

[4] انعام: ۷۶-۷۸.

[5] طباطبائی، المیزان، ج۷، ص۱۷۷ و ۲۴۹-۲۵۰؛ میبدی، کشف اسرار وعدة الابرار، ج۳، ص۴۰۹؛ طبرسی، مجمع البیان، ج۴، ص۵۰۱.

[6] انعام: ۷۶.

[7] امام‌خمینی، شرح دعای سحر، ص۱۴؛ سرّالصلاة، ص۷۹-۸۰؛ تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، ص۱۲۹-۱۳۰؛ تقریرات فلسفه، ج۳، ص۳۹۹-۴۰۰؛ صاحبی اسرار ملکوت، ج۱، ص۸۱-۸۲.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

@@ خط ۴: / خط ۴: @@
 برهان محبت در اصطلاح دینی، نوعی استدلال است که با تکیه بر [[محبت و عشق]]، وجود خداوند و یگانگی او ثابت می‌شود.<ref>طباطبائی، المیزان، ج۲، ص۱۹۱؛ طبرسی، مجمع البیان، ج۴، ص۵۰۰؛ قرطبی، تفسیر قرطبی، ج۷، ص۱۸.</ref> برهان محبت ریشه در [[قرآن]] و داستان حضرت ابراهیم دارد که در برابر مشرکان با استدلال به محبت و دلدادگی به موجودات و سپس نفی ربوبیت غیر خداوند به اثبات توحید ربوبی می‌پردازد. محوری‌ترین موضوعی که [[انبیای الهی]] کوشیده‌اند مردم را به آن سوق دهند، اصل [[توحید (فلسفه و کلام)|توحید]] و نفی شرک است، از جمله این تلاش‌ها رویکردهای استدلالی [[حضرت ابراهیم]] در [[قرآن|قرآن کریم]] است، حضرت ابراهیم در مواجهه فکری با مشرکان برای نفی ربوبیت ستارگان، ماه، خورشید و اثبات ربوبیت حق‌تعالی از برهان حبّ بهره برده است. تبیین‌های مختلفی از این برهان توسط [[مفسر قرآن|مفسران اسلامی]] صورت گرفته است.<ref>طباطبائی، المیزان، ج۷، ص۱۷۷؛ میبدی، کشف الاسرار و عدة الابرار، ج۳، ص۴۰۹؛ طبرسی، مجمع البیان، ج۴، ص۵۰۱؛ کاشانی، تأویلات کاشانی، ج۱، ص۲۳۱؛ جوادی آملی، تسنیم، ج۲۶، ص۹۰-۹۷؛ توحید در قرآن، ص۸۸؛ میری، برهان محبت، ص۸۱.</ref>
-[[امام‌خمینی]] نیز با استناد به برخی آیات الهی و با رویکرد [[عرفانی]] به تقریر این برهان پرداخته است.<ref>امام‌خمینی، شرح دعای سحر، ص۱۴؛ تقریرات فسلفه، ج۳، ص۴۰۰؛ تعلیقات علی شرح فصوص الحکم، ص۱۲۹.</ref>
+[[امام‌خمینی]] نیز با استناد به برخی آیات الهی و با رویکرد [[عرفان|عرفانی]] به تقریر این برهان پرداخته است.<ref>امام‌خمینی، شرح دعای سحر، ص۱۴؛ تقریرات فسلفه، ج۳، ص۴۰۰؛ تعلیقات علی شرح فصوص الحکم، ص۱۲۹.</ref>
 ==تقریر برهان محبت==