نهضت امام‌خمینی (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۲۵ دی ۱۴۰۱، ساعت ۲۳:۴۱

نهضت امام خمینی، کتابی در شرح نهضت روحانیان و مردم ایران به رهبری امام‌خمینی، فارسی.

کتاب نهضت امام‌خمینی به قلم سیدحمید روحانی^[۱] (ببینید: سیدحمید روحانی) از نخستین آثار نوشته‌شده درباره نهضت روحانیت و رهبری امام‌خمینی است که تا کنون چهار جلد آن چاپ و منتشر شده است. نویسنده در این کتاب می‌کوشد حوادث و رویدادهای نهضت امام‌خمینی را از سال 1341 ـ 1357 بررسی و گزارش کند. به گفته نویسنده مهم‌ترین انگیزه وی از تدوین و تألیف این کتاب، بازگوکردن حقایق و وقایع تاریخی برای جلوگیری از تحریف تاریخ انقلاب اسلامی است؛^[۲]؛ نیز عبرت‌آموزی از سرگذشت پیشینیان و درک تاریخ گذشته برای در امان‌ماندن از فروغلتیدن در جاده نادرستی که استعمارگران برای ملت‌های مسلمان هموار می‌سازند، همچنین روشنگری برای نسل آینده درباره مبارزات آزادی‏بخش و پیوند میان نسل امروز و پیشینیان^[۳].

نخستین جرقه نگارش کتاب، ابتدای دهه چهل در آغاز نهضت به ذهن مؤلف خطور کرد و وی از همان زمان آغاز به گردآوری اسناد تاریخی کرد تا اینکه سال‌ها بعد امکان تدوین و چاپ کتاب فراهم شد^[۴]. امام‌خمینی بخش‌هایی از جلد نخست را که پیش از پیروزی انقلاب چاپ شده است مطالعه کرده و به نویسنده تذکرهایی درباره کتاب داده است، تذکراتی مانند شرح مسائل و حوادث مطابق واقع، پرهیز از اغراق و انکار، پرهیز از افسانه‌بافی و لاف‌زدن و پرهیز از حذف اسامی اشخاصی که مؤثر بودند^[۵].

ویژگی مهم این کتاب، دسترسی نویسنده به اسناد مکتوب تاریخی است که با کمک آن، تاریخ انقلاب اسلامی را به تصویر می‌کشد و سپس به بررسی و تحلیل آن می‌پردازد. این اسناد در کتاب افست شده است و ضمیمه‌بودن اصل اسناد در کتاب، این فرصت را برای پژوهشگران تاریخ انقلاب اسلامی فراهم می‌سازد که با اسناد به تحلیل رویدادهای انقلاب اسلامی بپردازند. کتاب در آغاز با قلمی ادبی نوشته شده که امام‌خمینی به این سبک انتقاد کرده و هشدار داده است این سبک نگارش موجب می‌شود نوشته‌های تاریخی خیال‌بافی و افسانه‌سرایی پنداشته شوند و واقعیت خود را از دست بدهند^[۶]. پس از آن، نویسنده سعی کرده است تذکرات امام‌خمینی را مبنای کار خود قرار دهد^[۷].

جلد اول کتاب که نگارش آن در نجف اشرف در سال 1351 آغاز شده و در سال 1355 به پایان رسیده، با بیان زندگینامه امام‌خمینی آغاز می‌شود. دوران شکل‌گیری شخصیت، تحصیل، تدریس و مرجعیت ایشان، مباحث عمده این بخش را تشکیل می‌دهد. نگارش کتاب کشف اسرار، ارتباط با سیدحسین بروجردی و فراهم‌کردن زمینه‌های فکری نهضت، دیگر مطالب این بخش است^[۸]. نویسنده در ادامه به فرایند شکل‌گیری نهضت امام‌خمینی در آغاز دهه چهل می‌پردازد و با بررسی رخدادهای این دوره، آغاز چالش میان روحانیت و رژیم پهلوی را آشکار می‌سازد. لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی^[۹]، لوایح شش‌گانه انقلاب سفید و واکنش علما و روحانیان و گسترش اعتراض‌های مردمی^[۱۰]، فاجعه حمله به مدرسه فیضیه و سخنرانی عصر عاشورای امام‌خمینی در سال 1342^[۱۱]، بازداشت ایشان و قیام 15 خرداد^[۱۲]، پیامدهای قیام و آزادی ایشان^[۱۳]، تصویب لایحه کاپیتولاسیون و اعتراض امام‌خمینی به آن، تبعید ایشان به ترکیه و اعتراض‌های گسترده مردمی و ترور حسنعلی منصور، نخست‌وزیر و واکنش شدید رژیم^[۱۴]، مجموعه مطالب جلد اول است؛ جلدی که به رویدادهای مرتبط با امام‌خمینی تا سال 1345 می‌پردازد.

اقداماتی که رژیم پهلوی با هدف اسلام‌زدایی در ایران انجام می‌داد، اقدامات مراجع تقلید به‌ویژه امام‌خمینی و در مرتبه بعد اقدامات دیگر علمای داخل و خارج در مخالفت با برنامه‌های محمدرضا پهلوی، اقدامات مردم و گروه‌های سیاسی در حمایت از نهضت اسلامی که به تقویت و گسترش نهضت یاری رساند، از دیگر مباحث جلد نخست کتاب است. در پایان این جلد، 375 صفحه اسناد و مدارک ضمیمه شده است که حدود یک‌چهارم کتاب را تشکیل می‌دهند و به عنوان سند مباحث کتاب شماره‌گذاری شده‌اند^[۱۵].

نویسنده در جلد دوم به رخدادهای دوران تبعید امام‌خمینی به ترکیه و عراق تا اواخر دهه چهل می‌پردازد و مطالب را از تبعید به ترکیه در 13 آبان 1343 پی می‌گیرد^[۱۶]. مهم‌ترین مباحث این جلد، درباره واکنش‌های داخلی و خارجی به تبعید امام‌خمینی، فعالیت‌های ایشان در نجف اشرف، واکنش امام‌خمینی به منازعات میان عرب‌ها و اسرائیل، جشن تاجگذاری محمدرضا پهلوی و پیامدهای آن، کنسرسیوم سرمایه‌گذاری در ایران، شهادت سیدمحمدرضا سعیدی در زندان و طرح مسئله حکومت اسلامی در سخنان امام‌خمینی در نجف در سال 1348 است. در پایان کتاب حدود 280 صفحه اسناد تاریخی متناسب با مباحث مطرح‌شده، ضمیمه شده است.

نویسنده بر این باور است که شناخت تاریخ سیاسی معاصر ایران، بدون بررسی نقش روشنفکران در دو قرن گذشته، ناشدنی است^[۱۷]؛ از این‌رو در جلد سوم به بررسی «نهضت امام و نقش روشنفکران» می‏پردازد و از اقدامات و توطئه‌های روشنفکران غرب‌زده در جهت تضعیف دین و اسلام‌زدایی و نیز نقش فراماسون‌ها علیه اسلام و نهضت امام‌خمینی سخن می‏گوید^[۱۸]. «ریشه اندیشه اسلام منهای روحانیت»، عنوان دیگری است که نویسنده ذیل آن، ضمن پرداختن به مبانی فکری و رفتاری برخی جریان‌ها و افراد مانند انجمن حجتیه، نهضت آزادی و علی شریعتی، رویکرد آنان به اسلام منهای روحانیت را به نقد می‌کشد^[۱۹]. بخش دیگر کتاب با عنوان «خیزش‌های قهر‌آمیز» به بررسی عملکرد سازمان‌های چریکی نظیر سازمان چریک‌های فدایی خلق و سازمان مجاهدین خلق ایران و پیامدهای اقدام‌های آنان می‌پردازد^[۲۰]. عنوان «امام و رسالت جهانی» نیز به اقدام‌ها و مواضع سیاسی امام‌خمینی درباره تحولات داخلی و خارجی اشاره می‌کند^[۲۱] و در بخش آخر با عنوان «توطئه اسلام‌زدایی»، جشن‌های 2500ساله شاهنشاهی و مواضع امام‌خمینی در برابر آن و اقدامات ستیزه‌جویانه رژیم پهلوی برای دولتی‌کردن روحانیت بررسی شده است^[۲۲]. پایان کتاب، اسناد مربوط به مباحث در 156 صفحه آمده است. این جلد برخلاف جلدهای اول و دوم که موضوع نهضت امام‌خمینی در آنها از جامعیت بیشتری برخوردار بود، به نقد و بررسی جریان‌های فکری و سیاسی خارج از نهضت امام‌خمینی پرداخته است.

جلد چهارم درباره «حکومت اسلامی» است و عناوین اسلام و حکومت، گروه‌های هوادار حکومت اسلامی، جوانان درباری و آرمان‌شهر و فریادگران فیضیه، فصل‌های کتاب را تشکیل می‌دهند. نویسنده انگیزه خود در نگارش این جلد را بررسی این مطلب می‌داند که طرح و بحث حکومت اسلامی در ایران زمینه‌ای دیرینه و درازمدت دارد و تنها در سال‌های جریان مبارزات امام‌خمینی بر سر زبان‌ها نیفتاده است^[۲۳].

انتشار کتاب نهضت امام‌خمینی واکنش‌ها و نقدهایی را به دنبال داشته است؛ ازجمله شخصی به دنبال چاپ جلد اول، طی نامه‌ای نسبتاً مفصل به امام‌خمینی، از آن انتقاد کرد و بخش‌هایی از کتاب را اتهام به افراد دانست. امام‌خمینی نیز در پاسخ، مطالعه کتاب را مناسب با حال، وقت و قوه بینایی خویش ندانست؛ اما متذکر شد راضی نیست به هیچ‌کسی توهین شود^[۲۴]. بیشترین انتقادها به جلد سوم کتاب، به‌ویژه مباحث مرتبط با علی شریعتی، وارد شده است^[۲۵]. سیدحمید روحانی و همکاران وی نیز به انتقادها پاسخ گفته‌اند^[۲۶]. نقدهایی نیز به رویکرد نویسنده به امام‌موسی صدر وارد شده است^[۲۷]. همچنین مطالب کتاب درباره انجمن حجتیه واکنش‌هایی در پی‌داشته است^[۲۸]. انتقادهایی نیز به دیدگاه‌های نویسنده درباره حزب‌الدعوه عراق در برخی از نشریات عربی خارج از کشور منتشر شده است^[۲۹].

از سوی دیگر، امام‌خمینی بارها از عدم آگاهی نویسنده از بسیاری مسائل اظهار تاسف کرده است و از ابراز آنها برای وی نیز خودداری کرده است. گویا اشاره امام‌خمینی به برخوردها و کارشکنی‌های برخی عناصر خودی بوده است که از سر ناآگاهی یا خواسته‌های نفسانی به ایشان خنجر زده‌اند^[۳۰]؛ چنان‌که وی اعتراض امام‌خمینی به حذف تعبیر «اعلیحضرت همایونی» را که نویسنده به عمد از پاسخ ایشان به تلگرام محمدرضا پهلوی حذف کرده بود، بازگو کرده است. امام‌خمینی در این اعتراض بر وظیفه مورخ در بازگویی واقعیات و دخالت ندادن حب و بغض‌های شخصی تاکید می‌کند و با ذکر این نکته که ممکن است ایشان نیز اشتباه بکند، خاطرنشان می‌کند نویسنده نباید بر آن اشتباه یا آنچه گمان می‌کند اشتباه است سرپوش بگذارد. مورخ نه گزاف می‌گوید و نه کتمان حقایق می‌کند؛ نویسنده باید به دور از غرض‌ورزی، مبالغه و پرده‌پوشی باشد. ایشان سپس به تفصیل در دفاع از پاسخ احترام‌آمیز خود به پهلوی و اینکه این روشی اسلامی و دینی در هدایت و نجات انسان‌ها حتی فرعون یا اشرار کربلا است، سخن گفته و خاطرنشان کرده که استفاده از زبان نصیحت به پهلوی در آغاز کار به امید هدایت و اصلاح وی بوده است و وقتی ایشان از این راه به نتیجه نرسیده در برابر او ایستاده است^[۳۱].

چاپ جلد نخست این مجموعه با نام «بررسی و تحلیلی از نهضت امام‌خمینی» برای نخستین بار در بیروت انجام شد که مدت هفت‌ماه طول کشید و در سال 1356 عرضه شد^[۳۲]. انتخاب عنوان «نهضت» برای کتاب، بیشتر ناشی از ادبیات سیاسی مرسوم در میان علما و روحانیان به‌ویژه امام‌خمینی در مبارزات آغاز دهه چهل است؛ چنان‌که کتابی نیز با عنوان نهضت دو ماهه روحانیون در همان زمان از علی دوانی منتشر شد^[۳۳]. جلد اول کتاب نهضت امام‌خمینی در 958 صفحه بارها به ‌کوشش ناشران مختلف نظیر انتشارات راه امام، انتشارات دارالفکر و دارالعلم به چاپ رسیده است. نقد امام‌خمینی بر بخشی از جلد نخست کتاب، به چاپ اول آن مربوط می‌شود. چاپ پانزدهم این جلد با عنوان نهضت امام‌خمینی با ویرایش جدید و اضافاتی از ناگفته‌ها و اسناد تاریخی، در 1635 صفحه به همت مؤسسه چاپ و نشر عروج در سال 1381 منتشر شده است.

جلد دوم در سال 1364 در 1026 صفحه با قطع وزیری با همکاری انتشارات آموزش انقلاب اسلامی منتشر شده و جلد سوم نیز در 1303 صفحه با قطع وزیری در سال 1371 در مرکز اسناد انقلاب اسلامی به چاپ رسیده است. جلد چهارم کتاب را سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و ‌اندیشه اسلامی در سال 1390 در 924 صفحه منتشر کرده است. گفتنی است سه جلد نخست این کتاب را انتشارات عروج چندین نوبت چاپ کرده است.

پانویس

↑ زیارتی.
↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، 1/1227.
↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، 1/1227 ـ 1228.
↑ گفتگو با مؤلف.
↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، 1/10 ـ 16.
↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، 1/13.
↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، 1/13.
↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، 1/70 ـ 78.
↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، 1/165.
↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، 1/249 ـ 359.
↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، 1/363 ـ 457.
↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، 1/507 ـ 626.
↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، 1/615 ـ 936.
↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، 1/1001 ـ 1110.
↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، 1/1227 ـ 1602.
↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، 2/97 ـ 136.
↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، 3/8.
↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، 3/15 ـ 139.
↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، 3/314 ـ 387.
↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، 3/391 ـ 681.
↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، 3/685 ـ 767.
↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، 3/771 ـ 930.
↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، 4/24.
↑ 3/444.
↑ رزمجو، جم.
↑ 15 خرداد، 14/111 ـ 115 و 15 ـ 16/70، 193.
↑ اباذری، 220 ـ 227؛ کمالیان و رنجبر، 55، 102، 197، 208 و 258.
↑ 15 خرداد، 17/123 ـ 125.
↑ گفتگو با مؤلف.
↑ روحانی، نهضت امام‌خمینی، 1/11.
↑ همان، 1/11 ـ 13.
↑ همان، 1/9.
↑ گفتگو با مؤلف.

منابع

15 خرداد، مجله، شماره‌های 14 ـ 15 و 16 ـ 17، 1373ش.
اباذری، عبدالرحیم، امام‌موسی صدر، امید محرومان، تهران، جوانه رشد، چاپ اول، 1381ش.
امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، 1389ش.
رزمجو، حسین، پوستین وارونه، تهران، آوای نور، چاپ اول، 1373ش.
روحانی، سیدحمید، نهضت امام‌خمینی، ج1، تهران، عروج، چاپ پانزدهم، 1381ش.
روحانی، سیدحمید، نهضت امام‌خمینی، ج2، تهران، عروج، چاپ پنجم، 1381ش.
روحانی، سیدحمید، نهضت امام‌خمینی، ج3، تهران، عروج، چاپ پنجم، 1382ش.
روحانی، سیدحمید، نهضت امام‌خمینی، ج4، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، 1390ش.
کمالیان، محسن و علی‌اکبر رنجبر کرمانی، عزت شیعه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1377ش.

پیوند به بیرون

علیرضا زهیری، نهضت امامخمینی دانشنامه امام‌خمینی(ره)، ج۱۰، ص 181-82.

[1] زیارتی.

[2] روحانی، نهضت امام‌خمینی، 1/1227.

[3] روحانی، نهضت امام‌خمینی، 1/1227 ـ 1228.

[4] گفتگو با مؤلف.

[5] روحانی، نهضت امام‌خمینی، 1/10 ـ 16.

[6] روحانی، نهضت امام‌خمینی، 1/13.

[7] روحانی، نهضت امام‌خمینی، 1/13.

[8] روحانی، نهضت امام‌خمینی، 1/70 ـ 78.

[9] روحانی، نهضت امام‌خمینی، 1/165.

[10] روحانی، نهضت امام‌خمینی، 1/249 ـ 359.

[11] روحانی، نهضت امام‌خمینی، 1/363 ـ 457.

[12] روحانی، نهضت امام‌خمینی، 1/507 ـ 626.

[13] روحانی، نهضت امام‌خمینی، 1/615 ـ 936.

[14] روحانی، نهضت امام‌خمینی، 1/1001 ـ 1110.

[15] روحانی، نهضت امام‌خمینی، 1/1227 ـ 1602.

[16] روحانی، نهضت امام‌خمینی، 2/97 ـ 136.

[17] روحانی، نهضت امام‌خمینی، 3/8.

[18] روحانی، نهضت امام‌خمینی، 3/15 ـ 139.

[19] روحانی، نهضت امام‌خمینی، 3/314 ـ 387.

[20] روحانی، نهضت امام‌خمینی، 3/391 ـ 681.

[21] روحانی، نهضت امام‌خمینی، 3/685 ـ 767.

[22] روحانی، نهضت امام‌خمینی، 3/771 ـ 930.

[23] روحانی، نهضت امام‌خمینی، 4/24.

[24] 3/444.

[25] رزمجو، جم.

[26] 15 خرداد، 14/111 ـ 115 و 15 ـ 16/70، 193.

[27] اباذری، 220 ـ 227؛ کمالیان و رنجبر، 55، 102، 197، 208 و 258.

[28] 15 خرداد، 17/123 ـ 125.

[29] گفتگو با مؤلف.

[30] روحانی، نهضت امام‌خمینی، 1/11.

[31] همان، 1/11 ـ 13.

[32] همان، 1/9.

[33] گفتگو با مؤلف.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

@@ خط ۱۴: / خط ۱۴: @@
 اقداماتی که رژیم پهلوی با هدف اسلام‌زدایی در ایران انجام می‌داد، اقدامات مراجع تقلید به‌ویژه امام‌خمینی و در مرتبه بعد اقدامات دیگر علمای داخل و خارج در مخالفت با برنامه‌های محمدرضا پهلوی، اقدامات مردم و گروه‌های سیاسی در حمایت از نهضت اسلامی که به تقویت و گسترش نهضت یاری رساند، از دیگر مباحث جلد نخست کتاب است. در پایان این جلد، 375 صفحه اسناد و مدارک ضمیمه شده است که حدود یک‌چهارم کتاب را تشکیل می‌دهند و به عنوان سند مباحث کتاب شماره‌گذاری شده‌اند<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، 1/1227 ـ 1602.</ref>.
-نویسنده در جلد دوم به رخدادهای دوران تبعید امام‌خمینی به ترکیه و عراق تا اواخر دهه چهل می‌پردازد و مطالب را از تبعید به ترکیه در 13 آبان 1343 پی می‌گیرد<ref> همان، 2/97 ـ 136.</ref>. مهم‌ترین مباحث این جلد، درباره واکنش‌های داخلی و خارجی به تبعید امام‌خمینی، فعالیت‌های ایشان در نجف اشرف، واکنش امام‌خمینی به منازعات میان عرب‌ها و اسرائیل، جشن تاجگذاری محمدرضا پهلوی و پیامدهای آن، کنسرسیوم سرمایه‌گذاری در ایران، شهادت سیدمحمدرضا سعیدی در زندان و طرح مسئله حکومت اسلامی در سخنان امام‌خمینی در نجف در سال 1348 است. در پایان کتاب حدود 280 صفحه اسناد تاریخی متناسب با مباحث مطرح‌شده، ضمیمه شده است.
+نویسنده در جلد دوم به رخدادهای دوران تبعید امام‌خمینی به ترکیه و عراق تا اواخر دهه چهل می‌پردازد و مطالب را از تبعید به ترکیه در 13 آبان 1343 پی می‌گیرد<ref> روحانی، نهضت امام‌خمینی، 2/97 ـ 136.</ref>. مهم‌ترین مباحث این جلد، درباره واکنش‌های داخلی و خارجی به تبعید امام‌خمینی، فعالیت‌های ایشان در نجف اشرف، واکنش امام‌خمینی به منازعات میان عرب‌ها و اسرائیل، جشن تاجگذاری محمدرضا پهلوی و پیامدهای آن، کنسرسیوم سرمایه‌گذاری در ایران، شهادت سیدمحمدرضا سعیدی در زندان و طرح مسئله حکومت اسلامی در سخنان امام‌خمینی در نجف در سال 1348 است. در پایان کتاب حدود 280 صفحه اسناد تاریخی متناسب با مباحث مطرح‌شده، ضمیمه شده است.
-نویسنده بر این باور است که شناخت تاریخ سیاسی معاصر ایران، بدون بررسی نقش روشنفکران در دو قرن گذشته، ناشدنی است<ref> همان، 3/8.</ref>؛ از این‌رو در جلد سوم به بررسی «نهضت امام و نقش روشنفکران» می‏پردازد و از اقدامات و توطئه‌های روشنفکران غرب‌زده در جهت تضعیف دین و اسلام‌زدایی و نیز نقش فراماسون‌ها علیه اسلام و نهضت امام‌خمینی سخن می‏گوید<ref> همان، 3/15 ـ 139.</ref>. «ریشه اندیشه اسلام منهای روحانیت»، عنوان دیگری است که نویسنده ذیل آن، ضمن پرداختن به مبانی فکری و رفتاری برخی جریان‌ها و افراد مانند انجمن حجتیه، نهضت آزادی و علی شریعتی، رویکرد آنان به اسلام منهای روحانیت را به نقد می‌کشد<ref> همان، 3/314 ـ 387.</ref>. بخش دیگر کتاب با عنوان «خیزش‌های قهر‌آمیز» به بررسی عملکرد سازمان‌های چریکی نظیر سازمان چریک‌های فدایی خلق و سازمان مجاهدین خلق ایران و پیامدهای اقدام‌های آنان می‌پردازد<ref> همان، 3/391 ـ 681.</ref>. عنوان «امام و رسالت جهانی» نیز به اقدام‌ها و مواضع سیاسی امام‌خمینی درباره تحولات داخلی و خارجی اشاره می‌کند<ref> همان، 3/685 ـ 767.</ref> و در بخش آخر با عنوان «توطئه اسلام‌زدایی»، جشن‌های 2500ساله شاهنشاهی و مواضع امام‌خمینی در برابر آن و اقدامات ستیزه‌جویانه رژیم پهلوی برای دولتی‌کردن روحانیت بررسی شده است<ref> همان، 3/771 ـ 930.</ref>. پایان کتاب، اسناد مربوط به مباحث در 156 صفحه آمده است. این جلد برخلاف جلدهای اول و دوم که موضوع نهضت امام‌خمینی در آنها از جامعیت بیشتری برخوردار بود، به نقد و بررسی جریان‌های فکری و سیاسی خارج از نهضت امام‌خمینی پرداخته است.
+نویسنده بر این باور است که شناخت تاریخ سیاسی معاصر ایران، بدون بررسی نقش روشنفکران در دو قرن گذشته، ناشدنی است<ref> روحانی، نهضت امام‌خمینی، 3/8.</ref>؛ از این‌رو در جلد سوم به بررسی «نهضت امام و نقش روشنفکران» می‏پردازد و از اقدامات و توطئه‌های روشنفکران غرب‌زده در جهت تضعیف دین و اسلام‌زدایی و نیز نقش فراماسون‌ها علیه اسلام و نهضت امام‌خمینی سخن می‏گوید<ref> روحانی، نهضت امام‌خمینی، 3/15 ـ 139.</ref>. «ریشه اندیشه اسلام منهای روحانیت»، عنوان دیگری است که نویسنده ذیل آن، ضمن پرداختن به مبانی فکری و رفتاری برخی جریان‌ها و افراد مانند انجمن حجتیه، نهضت آزادی و علی شریعتی، رویکرد آنان به اسلام منهای روحانیت را به نقد می‌کشد<ref> روحانی، نهضت امام‌خمینی، 3/314 ـ 387.</ref>. بخش دیگر کتاب با عنوان «خیزش‌های قهر‌آمیز» به بررسی عملکرد سازمان‌های چریکی نظیر سازمان چریک‌های فدایی خلق و سازمان مجاهدین خلق ایران و پیامدهای اقدام‌های آنان می‌پردازد<ref> روحانی، نهضت امام‌خمینی، 3/391 ـ 681.</ref>. عنوان «امام و رسالت جهانی» نیز به اقدام‌ها و مواضع سیاسی امام‌خمینی درباره تحولات داخلی و خارجی اشاره می‌کند<ref> روحانی، نهضت امام‌خمینی، 3/685 ـ 767.</ref> و در بخش آخر با عنوان «توطئه اسلام‌زدایی»، جشن‌های 2500ساله شاهنشاهی و مواضع امام‌خمینی در برابر آن و اقدامات ستیزه‌جویانه رژیم پهلوی برای دولتی‌کردن روحانیت بررسی شده است<ref> روحانی، نهضت امام‌خمینی، 3/771 ـ 930.</ref>. پایان کتاب، اسناد مربوط به مباحث در 156 صفحه آمده است. این جلد برخلاف جلدهای اول و دوم که موضوع نهضت امام‌خمینی در آنها از جامعیت بیشتری برخوردار بود، به نقد و بررسی جریان‌های فکری و سیاسی خارج از نهضت امام‌خمینی پرداخته است.
 جلد چهارم درباره «حکومت اسلامی» است و عناوین اسلام و حکومت، گروه‌های هوادار حکومت اسلامی، جوانان درباری و آرمان‌شهر و فریادگران فیضیه، فصل‌های کتاب را تشکیل می‌دهند. نویسنده انگیزه خود در نگارش این جلد را بررسی این مطلب می‌داند که طرح و بحث حکومت اسلامی در ایران زمینه‌ای دیرینه و درازمدت دارد و تنها در سال‌های جریان مبارزات امام‌خمینی بر سر زبان‌ها نیفتاده است<ref> روحانی، نهضت امام‌خمینی، 4/24.</ref>.