اسرا

اُسرا، رفتار با اسیران جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و پیوند آزادگان با امام‌خمینی.

معنای لغوی و اصطلاحی

اسرا جمع اسیر و اسیر به کسی گفته می‌شود که در چنگ کسی یا به صورتی گرفتار باشد و توانایی رهایی نداشته باشد و در اصطلاح فقهی به کسانی گفته می‌شود که در جنگ و درگیری به دست نیروهای مقابل می‌افتند. در جمهوری اسلامی ایران به اسرای آزادشده آزادگان گفته می‌شود و به موجب ماده یک قانون حمایت از آزادگان، مصوب آذر ۱۳۶۸، اسرای آزاد‌شده به کسانی گفته می‌شود که به سبب ماموریت محوله در طول جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و یا در جهت دفاع از انقلاب اسلامی و استقلال و تمامیت ارضی ایران توسط دشمن در داخل یا خارج کشور اسیر گردیده و پس از مقاومت دلیرانه آزاد شده باشند.

پیشینه

در نزاع‌های نخستین انسان‌ها با یکدیگر هیچ‌گونه قانون و ضابطه‌ای برای زنده‌گرفتن جنگجویان دشمن وجود نداشت و معمولاً نیروهای پیروز، اسیران را یا می‌کشتند یا بر صلیب می‌کردند تا بمیرند؛ ولی گسترش کشاورزی و فعالیت‌های صنعتی، انسان را بر آن داشت تا به جای کشتار اسیران، برخی از آنان را به بردگی بگیرد. در تاریخ گذشته ایران نیز اسیر گرفتن در جنگ وجود داشته است و از میان پادشاهان و فرمانروایان ایرانی، رفتار بعضی از آنان با ملت‌های شکست‌خورده همراه با ملایمت، عطوفت و اعتدال بود؛ برای نمونه کورش از قتل پادشاه لیدی (کرزوس) چشم پوشید و او را از مستشاران خود قرار داد. میان مسیحیان نیز تا سده شانزدهم میلادی برده‌گرفتن از اسرا ادامه داشت و برخی از ‌اندیشمندان مسیحی چون سن توماس آکوئیناس حق برده‌گیری دشمنان زنده را اجرای حکم خدا می‌دانستند و آن را توجیه می‌کردند. برخی از آنان معتقد بودند باید اسیران مسلمان را کشت و زنان و فرزندان آنان را به بردگی گرفت. در اسلام نیز برای جلوگیری از خونریزی، سفارش به گرفتن اسیر وجود دارد؛ البته اسیران در اسلام حقوقی دارند که باید رعایت شود.

پایان جنگ‌های داخلی سی‌ساله اروپا ۱۶۱۸-۱۶۴۸م/ ۹۹۷-۱۰۲۷ش آغازی بر در نظر گرفتن ملاحظات بشردوستانه برای رفتار با اسیران بود و ماده ۲۴ معاهده دوستانه میان امریکا و روسیه ۱۷۸۵م/ ۱۱۶۴ش نخستین مفاد صریح برای برخورد مناسب با اسیران را دربر داشت. این معاهده نگهداری اسیران تبعه این دو کشور در زندانِ مجرمان دیگر و به‌کارگیری زنجیر را برای آنان منع می‌کرد. در نیمه قرن نوزده میلادی قلمرو قانون بین‌الملل توسعه یافت و کشورها آغاز به عقد پیمان‌ها و معاهدات و صدور بیانیه برای ایجاد مراکز اسیران جنگی و تنظیم امور آنها کردند. در این دوران حمایت قانونی از اسیران به منظور نفی بدرفتاری رایج در برخورد با اسیران جنگی آغاز شد.

از آغاز قرن بیستم و پس از جنگ جهانی اول برای بهبود وضع سربازان مجروح و اسیران جنگی کوشش‌های فراوانی شد و اسناد بین‌المللی مانند عهدنامه لاهه ۱۹۰۷م/ ۱۲۸۶ش و کنوانسیون ژنو در ۱۹۲۹م/ ۱۳۰۸ به تصویب رسید. برابر ماده ۱۳ و ۱۷ کنوانسیون ژنو، شکنجه روحی و بدنی نکردن، ماده ۲۵ داشتن سرپناه مناسب به شکلی که سلامت اسیران را تامین کند، ماده ۳۰ داشتن امکانات بهداشتی و ماده ۴۲ استفاده نکردن از زور غیر معقول علیه اسیران از حقوق اساسی اسیران به حساب می‌آید. در سال ۱۹۴۹م/ ۱۳۲۸ش در کنوانسیون ژنو تجدید نظر و بر آن موافقت شد. اکنون نیز تنها مرجع بین‌المللی برای رعایت و نظارت بر حقوق اسیران جنگی، همین معاهده است.

اسلام و اسیران

در قرآن کریم علاوه بر مسئله مقابله با دشمنان، به اسیرگرفتنِ آنان نیز اشاره شده است؛ اما نوع نگاه اسلام به مسئله اسیر، نگاهی همراه با مهربانی است؛ چنان‌که خداوند آنانی را که در دست پیامبر(ص) اسیر بودند، در صورت ایمان آوردن، به چیز بهتری از آنچه از دست داده‌اند، در دنیا و آخرت وعده می‌دهد؛ همچنین در قرآن به آزادی اسیران در برابر فدیه (گاهی با پول و گاهی مثل جنگ بدر با آموزش خواندن و نوشتن به مسلمانان) یا در برابر آزادی مسلمانانِ اسیرشده یا از روی احسان توجه شده است. به دستور خداوند باید به اصلاح و تربیت اسیران اقدام کرد و پس از غلبه در جنگ، آنان را در مقابل فدیه آزاد ساخت و این کار موجب سلطه پیامبر(ص) و دین اسلام بر زمین خواهد شد.

دوره پیامبر اکرم(ص) دوره طلایی حسن رفتار با اسیران در صدر اسلام است. ایشان در فتح مکه به‌رغم رفتار ناپسند گذشته مشرکان کسی را نکشت و اسیر نکرد. آن حضرت به هنگام ماه رمضان اسیران جنگ را آزاد می‌کرد و تاکید زیادی بر آسیب‌نزدن و آزارنرساندن به اسیران داشت. رفتار همراه با رافت امیرالمؤمنین ‌علی(ع) و همسرشان حضرت فاطمه(س) و فرزندشان امام‌حسن(ع) و امام‌حسین(ع) با «مسکین» و «یتیم» و «اسیر» نیز موجب نزول آیه «وَ یطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکیناً وَ یتِیماً وَ اَسِیراً» و ستایش این خانواده شد؛ آن هم اسیری که مشرک بود. علی(ع) یاران خود را از کشتن اسیری که سلاح بر زمین انداخته و جنگ را ترک کرده است، نهی می‌کرد و اسیرکردن زنان و کودکان را جایز نمی‌دانست. به باور امام‌خمینی نیز سنت اسلامی، سنت محبت و مهربانی با اسیران است و همواره باید در برخورد با اسیران موازین اسلامی و قانونی رعایت شود.

اسیران جنگ ایران و عراق

جنگ تحمیلی رژیم بعثی عراق علیه ایران که نزدیک هشت سال به درازا کشید، افزون بر خسارات مالی و جانی موجب اسیرشدن تعداد زیادی از نیروهای دو طرف شد. وضعیت این اسیران در دو کشور به‌شدت با هم متفاوت بود:

اسیران عراقی

در طول جنگ حدود هفتاد هزار عراقی به اسارت نیروهای ایرانی درآمدند. هنگام تسلیم‌شدن نیروهای عراقی با آنان رفتاری محبت‌آمیز و دوستانه می‌شد و در پشت جبهه به آنان غذا و میوه داده می‌شد و حتی نقل شده است در صورت دیررسیدن غذا به اردوگاه، نخست غذای اسیران داده می‌شد. در اردوگاه‌ها، کتابخانه وجود داشت و آنان خود را نه تنها تحت حمایت قوانین صلیب سرخ، بلکه در حمایت قرآن می‌دیدند. اسیران عراقی اگر در جنگ زخمی و مجروح می‌شدند، به سرعت به بیمارستان منتقل می‌گشتند و به شکل مطلوبی مداوا و پرستاری می‌شدند و حتی از آنان عیادت هم می‌شد.

امام‌خمینی که باور داشت برخورد انسانی و حفاظت اسیران، از قواعد اصولی اسلام است و ایران نیز از این قاعده پیروی می‌کند، با تاکید بر رعایت قانون در همه حال، خاطرنشان کرد ایران تعداد دقیق اسیران عراقی را اعلام کرده و سازمان‌های مختلف جهانی از اوضاع آنان خبر دارند و پس از توافق آماده تحویل‌دادن آنان خواهد بود. ایشان از نگاه فقهی نیز اهانت به اسیران را جایز نمی‌دانست و اموال خصوصی و شخصی آنان را متعلق به خودشان می‌شمرد و کسی را مجاز به تعرض به این اموال نمی‌دانست. ایشان که اسیران عراقی را در پناه اسلام و مملکت اسلامی می‌دانست، تمامی مسئولان اعم از ارتش، سپاه پاسداران و دیگران را به رفتار نیکو و انسانی و همراه با مهربانی با آنان توصیه می‌کرد و در این زمینه معتقد بود، آنان مهمان اردوگاه‌های ایران‌اند؛ بنابراین باید مطابق الگوهای اسلامی و انسانی با آنان رفتار شود؛ همچنین باید طعم رحمت و بزرگواری اسلام را در اردوگاه‌ها به آنان چشاند تا در پناه حکومت اسلامی احساس آرامش کنند. با اینکه نیروهای بعثی با سربازان ایرانی بی‌رحمانه رفتار می‌کردند، بی‌انگیزه‌بودن ارتش عراق برای جنگ را سبب تسلیم‌شدن بسیاری از نیروهای آنان می‌دانست. ایشان تاکید داشت رزمندگان می‌بایست با اخلاق اسلامی با اسیران رفتار کنند و نمی‌توانند آنان را بکشند.

از سوی دیگر، دستگاه‌های تبلیغاتی عراق، با تبلیغات وسیع، ادعا می‌کردند جمهوری اسلامی ایران با اسیران عراقی رفتاری انسانی ندارد؛ اما امام‌خمینی توصیه می‌کرد باید از این تبلیغات سوء دشمن پرهیز کرد. ایشان خاطرنشان کرده است که ایرانیان برخلاف این تبلیغات، به دلیل اسلام و انسانیت رفتاری برادرانه با اسیران عراقی داشته و با آغوشی باز آنان را می‌پذیرند. علاوه بر رفتار انسانی با اسیران عراقی، جمهوری اسلامی ایران زمینه دیدارهای خانواده‌های آنان را نیز در فضایی که به همین منظور تهیه شده بود، فراهم می‌کرد؛ هرچند در مواردی رژیم بعثی عراق با این‌گونه ملاقات‌ها مخالفت و از سفرِ برخی خانواده‌های اسیران عراقی به ایران جلوگیری می‌کرد.

نگاه و تاکیدهای امام‌خمینی و عملکرد جمهوری اسلامی ایران درباره اسیران عراقی موجب تاثیرات عمیقی بر روحیات و اعتقادات آنان می‌شد؛ به همین دلیل شماری از این اسیران با فرستادن نامه به امام‌خمینی از اردوگاه‌ها، خواستار رفتن به جبهه و جنگیدن برای اسلام در مقابل صدام شدند؛ چنان‌که اسیران بی‌سواد عراقی نامه‌نوشتن به خانواده خود را مدیون نهضت سوادآموزی ایرانیان در داخل زندان بودند. با این حال، در میان اسیران عراقی افرادی از حزب بعث بودند که گاه اغتشاشاتی را در اردوگاه ایجاد می‌کردند؛ مانند حادثه اردوگاه گرگان که برخی از آنان شورش کردند و قصد فرار داشتند و مسئولان ایرانی سعی کردند از راه‌های غیر خشونت‌آمیز آنان را آرام کنند. در مجموع رفتار ایرانیان با اسیران عراقی مطابق با مقررات حقوق بشر و کنوانسیون ژنو بود.

اسیران ایرانی

در طول جنگ حدود ۴۵ هزار نفر از رزمندگان ایرانی به اسارت نیروهای عراق درآمدند. بسیاری از اسیران ایرانی از ابتدایی‌ترین حقوق که ثبت نام آنان در دفتر صلیب سرخ جهانی باشد نیز محروم بودند و خاطرات آزادگان گویای رنج و مشقت آنان در دوران اسارت است. جان اسیران ایرانی برای رژیم عراق اهمیتی نداشت و حتی اسیران دربند، گاه با شلیک بی‌دلیل نگهبانان و گاه با شکنجه بی‌رحمانه به شهادت می‌رسیدند؛ چنان‌که علاوه بر فشارهای روحی، بیدار نگاه‌داشتن افراد و آسیب جسمی شدید، عبور اسیران از تونل مرگ و زدن آنان با کابل به هنگام ورود، اوضاع نامناسب بهداشتی و درمانی، سهمیه‌بندی آب در تابستان و خوراندن آب آلوده به اسیران، جاروکردن محوطه میان بندها با کف دست، جلوگیری‌نکردن از بروز بیماری‌های واگیردار و شکنجه‌های بی‌دلیل ممانعت از برگزار مراسم مذهبی، بخش کوچکی از رفتار وحشیانه ماموران عراقی با اسیران ایرانی بود. با همه فشارهای روحی و جسمی که در اسارت بر اسیران ایرانی وارد می‌شد، مقاومت و ایستادگی آنان بر ناملایمات و عدم کرنش در برابر دشمن ازجمله افتخارات ماندگاری است که اسرای ایرانی رقم زده و در خاطرات خود نیز ثبت کرده‌اند. در این میان نقش هدایتگرانه روحانیون در اردوگاه‌های اسارت، (ببینید: جمهوری اسلامی) به‌ویژه سیدعلی‌اکبر ابوترابی که در جایگاه رهبری آزادگان ایفای نقش می‌کرد، برجسته بود. (ببینید: قبادی)

امام‌خمینی با اشاره به رفتار اسلامی با اسیران عراقی در ایران، خاطرنشان کرده است که در عراق در حق اسیران ایرانی ظلم و تعدی بسیاری روا داشته می‌شد. ایشان اسیران ایرانی را گرفتاران در دست جانی‌ترین دژخیم زمان می‌دانست و باور داشت مقاومت این اسیران در برابر رژیم عراق باعث شگفتی شده است. ایشان ضمن هشدار به مجامع بین‌المللی درباره خطرهای جانیِ ناشی از شکنجه اسیران ایرانی در عراق، توجه بیشتر آنان را به اسیران ایرانی به‌خصوص وزیر نفت (محمدجواد تندگویان) خواستار شد.

در شهریور و آذر ۱۳۶۰ پس از ماه‌ها مذاکره، مسئولان ایرانی توانستند، با سرپرستی کمیته بین‌المللی صلیب سرخ، نخستین گروه از اسرای دو طرف را مبادله کنند. در این مرحله، ۱۰۲ اسیر جنگی و غیر نظامی ایرانی که به شدت مجروح بودند، با ۱۶۲ اسیر جنگی عراقی مبادله شدند. مبادله جزئی اسیران در سال‌های بعد نیز در میان دو طرف تکرار شد تا اینکه حدود دو سال پس از پایان جنگ، در پی مذاکراتی که میان ایران و عراق شکل گرفت، در روز ۲۶/۵/۱۳۶۹، نخستین مرحله از تبادل کلی اسیران میان دو کشور صورت گرفت و در ادامه همه اسرای دو طرف به تدریج آزاد گشتند.

پس از آزادی و بازگشت شماری از اسیران به کشور برای حمایت از آنان مقرراتی در ۱۳/۹/۱۳۶۸ در مجلس شورای اسلامی تصویب شد و از این تاریخ از اسیران ایرانی در عراق با نام «آزادگان» نام برده شده است. به موجب قانون یادشده، رئیس‌جمهور مسئول نظارت بر حسن اجرای این قانون بوده و مسئول ستاد رسیدگی به امور آزادشدگان را تعیین می‌کند. بر این اساس، ستاد رسیدگی به امور آزادگان ریاست‌جمهوری تاسیس شد و آئین‌نامه‌های مربوط را طی دو ماه تدوین گشت. رسیدگی به درمان، تحصیل، اشتغال و امور معیشتی آزادگان ازجمله وظایف این ستاد شمرده شده است.

ارتباط متقابل امام‌خمینی و آزادگان

در دوران اسارت، میان رزمندگان اسیرشده ایرانی و امام‌خمینی ارتباط قلبی و احساسی شدیدی برقرار بود که در نامه‌های مختلف و سربسته آزادگان از زندان‌های عراق برای امام‌خمینی و پاسخ ایشان به آن نامه‌ها، نمود داشت. خاطرات آزادگان دربند نیز نشان می‌دهد عشق به امام‌خمینی آرام‌بخش سختی‌های اسارت و شنیدن خبر درگذشت ایشان سخت‌ترین و غم‌بارترین آروزها و سال‌های اسارت را برای آنان رقم زده است. اسیران ایرانی محبت خاص خود به امام‌خمینی را به شیوه‌های مختلف نشان می‌‌‌‌دادند؛ گروهی از آنان با تار و پود لباس خود برای ایشان هدیه می‌ساختند و آن را به صورت غیر مستقیم برای ایشان می‌فرستادند و گروهی در نامه‌های خود کلمات محبت‌آمیزی مانند «پدر» را برای امام‌خمینی به کار می‌بردند، از دوری ایشان اظهار دلتنگی و شکایت می‌کردند و از راه‌های مختلف از ایشان می‌خواستند نامه‌شان را پاسخ دهد. گاه نیز به صورت غیر مستقیم نامه‌ای کنایی می‌نوشتند و با لقبی مانند پدربزرگ، ایشان را مخاطب قرار می‌دادند و می‌خواستند آنان را پند و‌‌اندرز دهد.

امام‌خمینی نیز با لحنی پدرانه و با عطوفت و مهربانی پاسخ آنان را می‌داد و ضمن آنکه برای آنان آرزوی بازگشت به وطن می‌کرد، از آنان می‌خواست همواره صبور باشند. ایشان در سخنرانی‌ها برای سلامت و بازگشت اسیران دعا می‌کرد و برای رعایت مسائل امنیتی، پاسخ محبت‌آمیز به فرزندانِ اسیر خود را با ادبیات خاص و به صورت رمزی می‌نوشت تا با خواندن نیروهای عراقی، برای آنان مشکلی ایجاد نشود. ایشان نامه‌های خود را با نام‌های مستعار مانند «عبد درگاه خدا»، «پدر پیرت خ» و «عبد» می‌فرستاد و در دلداری به آزادگان از آنان می‌خواست، نگران سختی‌ها نباشند و با نگاه به زندگی امام‌موسی ‌کاظم(ع) که مدتی در گوشه زندان در رنج و سختی صبر کرد، (ببینید: امام‌کاظم(ع)) برای اسلام صبر کنند.

از سوی دیگر، امام‌خمینی خانواده‌های آزادگان را نمونه صبر و مقاومت می‌دانست و به فرزندان آنان سفارش می‌کرد با مادران خود با مهربانی رفتار کنند و در کنار آماده‌سازی خود برای دفاع از اسلام، با فراگرفتن علم و ادب و کوشش در راه به‌ دست‌ آوردن کمال انسانی و اخلاق اسلامی، فرزندان شایسته‌ای باشند. ایشان فرزندان اسیران را نور چشمان خود می‌دانست و کمک به آنان را از بزرگ‌ترین عبادت و خداپسندانه‌ترین ارزش اسلامی شمرده و به مسئولان توصیه کرده است در امور فرهنگی فرزندانِ اسیران دقت بیشتری کنند و آنان را از کودکستان تا دانشگاه به بهترین شکل حمایت کنند و سرپرستی آنان را بر عهده داشته باشند.

پیوند به بیرون

• مهیا زاهدین لباف، مقاله «اسرا»، دانشنامه امام‌خمینی، ج۱، ص۷۰۲-۷۰۹.