فهم قرآن

فهم قرآن، دست‌یابی به معانی و اهداف قرآن کریم.

مفهوم‌شناسی

فهم به معنای شناساندن چیزی به قلب، دانستن، زود شناختن یا حالت و کیفیتی برای انسان است که به واسطه آن، معانی را درمی‌‏یابد در معارف دینی، آمادگی ذهن برای پذیرفتن حق و انتقال از مقدمات به نتیجه است و فهم قرآن، کشف و دستیابی به معنا، مقصود و مراد خداوند است امام‌خمینی فهم قرآن را دستیابی به مقصود و اهداف خداوند در نزول قرآن می‌داند.

از واژگان مرتبط با فهم، علم و معرفت است که برخی میان آنها تفاوت قائل شده‌اند و فهم را علم به کلام شنیداری یا مطلق کلام یا سرعت انتقال نفس می‌دانند؛ ولی علم، اعم و به معنای مطلق ادراک است معرفت نیز ادراک شیء با تفکر و تدبر در آثار یک شیء است و اخص از علم است؛ زیرا معرفت، علم به شیء است؛ به صورت تفصیلی و متمایز از غیر.

پیشینه

قرآن کریم مخاطبان خود را به تفکر و تدبر در آیات فرا می‌خواند در آغاز ظهور اسلام، اصحاب هرگاه در فهم آیات، دچار مشکل می‌شدند به رسول خدا(ص) مراجعه می‌کردند پس از رسول خدا(ص) برخی از صحابه و تابعان، مفاهیم قرآن را از امیرمؤمنان(ع) دریافت می‌کردند با گسترش و رشد معارف اسلامی و بهره‌مندی مسلمان از قرآن، رویکردهای گوناگونی در جامعه اسلامی پدید آمد. رویکرد نخست، رویکردی ظاهرگرا بود که تنها به ظواهر قرآن بسنده می‌کرد.

در میان ‌اندیشمندان اسلامی، غزالی (م۵۰۵ق) از کسانی بود که به خطر این رویکرد پی برده و به مقابله با آن پرداخته است رویکرد دیگر، فهم قرآن را ویژه معصوم(ع) می‌دانست. ریشه این نظریه به تفکر ظاهرگرایان باز می‌گردد و می‌توان آن را در اندیشه‌های اخباریان شیعی نیز مشاهده کرد که شاخص‌ترین پیروان این عقیده در میان اخباریان، محمدامین استرآبادی است. این تفکر از سوی متکلمان، مفسران و اصولیان نقد شد برخی نیز بر این باورند که قرآن کریم برای همگان فهمیدنی است؛ اگرچه دارای مراتبی است که هر کس به اندازه فهم خود از آن بهره می‌برد

امام‌خمینی ضمن پذیرش قابل فهم‌بودن قرآن در کتاب‌های خود، به مراتب‌داشتن فهم قرآن اشاره کرده و معتقد است قرآن سفره گسترده‌ای است که همه قشرهای بشر می‌توانند از آن بهره‌مند شوند ایشان به موضوعاتی چون شرایط فهم قرآن و موانع آن، همچنین عوامل و زمینه‌های فهم صحیح از قرآن و آثار آن پرداخته است.

امکان فهم

بیشتر اندیشمندان، فهم قرآن را برای عموم مردم ممکن می‌دانند؛ زیرا قرآن به زبان رایج نازل شده و برای رساندن مقاصد و مدلول سخنان خود، طریق خاص و جدیدی را دنبال نکرده است (خویی، البیان، ۵۱۰)؛ از این‌رو در بسیاری از آیات و روایات به تدبر در قرآن سفارش شده است. برخی بر این باورند که فهم قرآن کریم، نیازمند نصی از معصوم(ع) است و معنای دقیق آن، بدون روایت، دست‌یافتنی نیست و بر اساس ظاهر برخی روایات، فهم آن ویژه مخاطبان اصلی قرآن است.

امام‌خمینی بر این باور است که فهم قرآن کریم برای همه افراد ممکن است و هر شخصی به اندازه استعداد خود می‌تواند از این سرچشمه معارف الهی بهره ببرد. ایشان اساسا انگیزه نزول قرآن را در اختیار عموم مردم قرارگرفتن آن می‌داند تا همه به اندازه گنجایش و فراخور فکر و دانش خود از آن بهره ببرند؛ چنان‌که برداشت‌های گوناگون فقها، محدثان، فیلسوفان و عارفان از آیات الهی را درست و پذیرفتنی می‌داند؛ ولی از آنجاکه قرآن دارای مراتب طولی و بطونی است، مراتب بالای معارف آن را مختص اولیای الهی و راسخان در علم می‌شمارد

مراتب فهم

در بعضی روایات برای قرآن مراتبی ذکر شده که ظاهر آن برای عوام و اشارات آن برای خواص و لطایف آن برای اولیا و حقایق آن برای انبیا(ع) است برخی اندیشمندان الهی نیز فهم قرآن را منحصر به ظواهر آن ندانسته و معتقدند دستیابی به اشارات و بطون آن برای خواص ممکن است؛ ولی حقایق آن به پیامبران(ع) اختصاص دارد؛ اگرچه هر کس به اندازه استعداد، ادراک و اعتقاد خود از فهم قرآن برخوردار می‌شود.

امام‌خمینی نیز برای فهم قرآن مراتبی برشمرده است. به باور ایشان، فهم ظواهر قرآن برای همه افراد ممکن است؛ ولی با توجه به اینکه همه انسان‌ها علم و توانایی و شرایط دریافت معارف عمیق قرآن را ندارند، برای اهل نظر و تخصص، مراتب بالاتری از فهم قرآن ممکن است به باور ایشان قرآن، بطون و حقایقی دارد که فهم آنها مختص اولیا و انبیای الهی(ع) است؛ از این‌رو درک مراحل نهایی حقیقت قرآن، تنها مخصوص پیامبر اسلام(ص) و امامان(ع) است و غیر از آنان به آن معارف و معانی حقیقی دست نمی‏‌یابند؛ زیرا آن مرحله، فراتر از مرتبه استدلال و استنباط و حتی مشاهده است؛ در عین‌ حال امام‌خمینی از کلام برخی اهل ظاهر که قرآن را همان معانی عرفی می‌دانند و با همین عقیده در آیات الهی تدبر نمی‌کنند، انتقاد می‌کند و با مردود دانستن رویکرد سطحی‌نگری به آیات و بسنده‌کردن به ظواهر آنها، بر این باور است که این افراد، با محدودیت و تنگنایی که برای قرآن در نظر گرفته‌اند، قرآن را از روح خود جدا کرده‌اند. این بیان نشان می‌دهد ایشان در مراتب زبان قرآن، نوعی توازن قائل است؛ به ‌گونه‏ای که روش باطن‌گرایی در معرفت، جانشین کامل رویکرد ظاهری نشود (ببینید: زبان قرآن و مهجوریت قرآن) امام‌خمینی مانند دیگر حکما و اهل معرفت مراتب فهم از قرآن را مبتنی بر مراتب و منازل خود قرآن می‌داند و برای قرآن، منازلی قائل است که بر مراتب و عوالم منطبق است به باور ایشان، قرآن دارای حقیقتی در مرتبه صقع ربوبی است و این حقیقت با تنزل به مراتب پایین‌تر، امکان فهم آن را فراهم کرده تا به حد الفاظ و صوت برسد؛ از این‌رو حقیقت قرآن، سرّ الهی میان حق‌تعالی و رسول خدا(ص) و ایشان مخاطب اصلی قرآن است و حتی جبرئیل(ع) نیز مخاطب نبوده و واسطه رساندن آیات بوده است استفاده‌ای که رسول خدا(ص) از قرآن دارد، برای دیگران نیست مگر به آموزش و کمک ایشان، بلکه بعضی ابعاد قرآن را تنها خداوند می‌داند. ایشان معتقد است قرآن از موطن خود در مراحل متعددی تنزل یافته تا به حد الفاظ رسیده است و رسول خدا(ص) به مراحل و منازل متعدد آن در عالم مثال، عالم ارواح تا عالم ارواح، حضرت علم و اسم اعظم، علم دارد و او همان راسخ در علم است. فهم این حقایق از قرآن، با علوم رسمی و معارف قلبی و حتی مکاشفات غیبی نیز ممکن نیست و تنها از راه کشف تام محمدی(ص) ممکن است و مراتب دیگر آن برای افرادی که دل‌های خود را از تیرگی‌های عالم دنیا زدوده و از خواب این عالم بیدار شده‌اند ـ بر حسب مراتب و درجات آنها ـ فهمیدنی است به باور ایشان هر اندازه شخص در کمالات و مقامات، سیر و ترقی کند، برداشت‌ها و فهم او نیز به همان اندازه رشد می‌یابد.

مبانی و قواعد فهم قرآن

اندیشمندان اسلامی به برخی مبانی فهم قرآن اشاره کرده‌اند؛ ازجمله:

1. حجت‌بودن ظواهر قرآن: بعضی از ‌اندیشمندان، حجت‌بودن ظواهر قرآن را نپذیرفته و معتقدند قرآن برای غیر معصوم قابل استناد نیست. این افراد، خود دو دسته هستند؛ گروهی اصل ظهور را برای قرآن نمی‌پذیرند و مفاد آن را رمز می‌دانند که تنها راسخان در علم از آن اطلاع می‌یابند و گروهی نیز مانند اخباریان، معتقدند بر فرض انعقاد ظهور برای الفاظ قرآن، این الفاظ بدون مراجعه به روایات اهل‌بیت(ع) حجت نیستند و آیاتی که با روایات، تبیین نشود، قابل استناد نیست امام‌خمینی معتقد است در حجیت ظواهر، فرقی میان قرآن و غیر آن نیست ایشان مانند بسیاری از ‌اندیشمندان اسلامی معتقد است قرآن کریم از تحریف مصون است و هیچ‌گونه تغییر و تبدیل در آیات قرآن رخ نداده است.
2. جامعیت قرآن بر علوم و معارف بشری: گروهی از مفسران به جامعیت قرآن بر علوم و معارف بشری معتقدند و در این زمینه به برخی آیات استناد کرده‌اند امام‌خمینی، قرآن را جامع همه حقایق و معارف الهی می‌داند.

(ببینید: تحریف ناپذیری قرآن و جامعیت قرآن) از سوی دیگر، مفسر و قرآن‌پژوهان، قواعدی برای فهم قرآن ذکر کرده‌اند. آنان آشنایی با علم صرف و نحو، معانی و بیان، توجه به روایات معصومان(ع)، آشنایی با قواعد کلی در علم اصول فقه و منطق، ادبیات و ناسخ و منسوخ و ارجاع آیات متشابه به محکم و درک فضای آیات و آشنایی با شأن نزول آنها را از مهم‏ترین قواعد درک آیات می‌شمارند؛ همچنان‌که شناخت تاریخ اسلام و شأن نزول آیات از مبادی دیگر فهم آیات قرآن است.

امام‌خمینی نیز با اذعان به این نکته که آشنایی با قواعد زبان عرب و بلاغت و فصاحت آن لازم است، باور دارد آشنایی با قواعد کلی خطابات (عموم و اطلاق و تخصیص و تقیید) در فهم قرآن لازم است؛ زیرا شارع مقدس همان روش عرف را در خطاب‌های خود استفاده کرده است ایشان آشنایی با رشته‌های گوناگون علوم را نیز در حل و پرده‌برداری از ابعاد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، نظامی و فرهنگی مؤثر می‌داند و در عین ‌حال، این امور را برای دستیابی به فهم بطون قرآن کافی نمی‌داند و برای دستیابی به معارف حقیقی و باطنی قرآن، طهارت قلب و تزکیه نفس را لازم می‌شمارد.

امام‌خمینی یکی از قواعد مهمی که به واسطه آن، بسیاری از معانی تأویلی آیات روشن می‌شود و کلید معرفت به رازهای قرآن است، ارجاع الفاظ به روح معانی و حقیقت آن می‌داند؛ به این معنا که الفاظ در حقیقت برای معانی عامی وضع شده‌اند که این معانی عرفی در کاربردهای متداول، یکی از مصدایق آن به شمار می‌رود. برای نمونه لفظ رحمت در وضع آن رقّت و عطوفت اخذ نشده و مقید به آن نیست و در ذهن عامه این امر دخالت دارد همچنین لفظ نور که در وضع آن ممکن است واضع نور حسی، مانند خورشید را در نظر داشته است؛ اما آنچه لفظ نور برای آن وضع شده، امر عام و مطلقی است که خود ظاهر است و به دیگران نیز روشنایی و ظهور می‌بخشد بنابراین خصوصیاتی که در نظر واضع لفظ بوده، محدودیتی در اطلاق ایجاد نمی‌کند و بر مصادیق دیگر نور نیز صادق است. از این‌رو الفاظی؛ مانند نور و تکلم در خداوند نیز صادق بوده و حقیقت است؛ زیرا معنای حقیقی تکلم اظهار آن چیزی است که در ضمیر و غیب پنهان است و حق‌تعالی نیز حقایق را از مرحله غیب به ظهور می‌رساند و در معنای تکلم خروج حروف از مخارج دهان دخیل نیست و این خصوصیات از حقیقت معنای کلام خارج است. از این‌رو همه موجودات به اعتبار اینکه خداوند آنها را از مرحله غیب به ظهور می‌رساند، کلمات الهی به شمار می‌روند. (ببینید: روح معانی)

عوامل و شرایط فهم قرآن

برخی از آیات، سرمایه علمی را در فهم و تعقل قرآن دخیل می‌دانند ‌اندیشمندان و مفسران، عوامل بسیاری را در فهم قرآن مؤثر دانسته‌اند. به باور آنان، قدرت فهم، دقت و علم افراد در برداشت از آیات مؤثر است و همه افراد در فهم از آیات یکسان نیستند برخی نیز علوم قطعی بشری و طبیعی را در فهم معانی و کشف حقایق قرآنی مؤثر می‌دانند و آن را یکی از منابع فهم قرآن می‌شمارند امام‌خمینی نیز عوامل بسیاری را بر فهم قرآن مؤثر می‌داند؛ ازجمله:

1. آشنایی با مقاصد کتاب الهی که هدفش هدایت و آموزش انسان و بیان طریق سلوک انسانیت است؛ در حالی‌که بیشتر مفسران، به سبب نزول توجه کرده‌اند؛ نه به مقصد نزول و به ‌طور کلی، معنای تفسیر قرآن، شرح مقاصد آن است.
2. دانستن زبان قرآن؛ زیرا زبان قرآن، غیر از زبان ادبیات، فلسفه و عرفان است و در عین ‌حال که دارای معارف بلند است، به زبان عموم مردم بیان شده و برای همه مردم قابل استفاده است.
3. یکی دیگر از عوامل تأثیرگذار در فهم قرآن چنان‌که سایر اندیشمندان نیز گفته‌اند، تزکیه نفس، زهد و رویگردانی از زیورهای دنیوی است؛ از این‌رو فهم کامل آن تنها با استدلال و برهان و بدون بهره‌مندی از طهارت و پاکی روح و نفس، ناممکن ‏است به باور امام‌خمینی، تزکیه و طهارت نفس، حجاب‏ها را می‌زداید و سبب می‌شود انسان بهتر از نورانیت این کتاب الهی بهره‌مند شود و انسانی که با مجاهدت‌ها و ریاضت‌های عملی و تطهیر نفوس، در فهم آیات گام بگذارد، به قدر پاکی خود از آن بهره‏مند خواهد شد همچنین ایشان فهم بطون قرآن و راهیابی به معانی تأویلی آن را برای قلب‌هایی که دارای انحراف و اعوجاج باشند، امکان‌پذیر نمی‌داند؛ بلکه به باور ایشان، تأویل‌هایی که بر اساس هوای نفسانی باشد، در حقیقت تفسیر به رأی شمرده می‌شود و تأویل کتاب الهی به صورت کامل آن، منحصر به پیامبر(ص) و راسخان در علم، چون امام معصوم(ع) است و در درجات پایین‌‏تر، تنها کسانی که از رذایل اخلاقی پاک و به فضایل علمی و عملی آراسته باشند، از فهم و درک آیات الهی برخوردار خواهند بود.
4. شخصیت و گرایش‌های فکری افراد اجمالاً در فهم قرآن، نقش و تأثیر دارد. هر گروهی بر اساس معلومات و تخصصی که داشته، قرآن را به آن معلوماتی که داشته، حمل کرده است؛ چنان‌که عارفان به طریق خود، معارف قرآن را تفسیر کرده‌اند، یا طنطاوی و سید قطب از دریچه علم و تفسیر علمی به آن پرداخته‌اند. و این باورها و پیش‌ذهنیت‌ها موجب شده مفسران یک‌سونگر باشند و تنها از ابعاد خاصی به تفسیر قرآن بپردازند و از ابعاد دیگر قرآن غفلت کنند؛ چه‌بسا این تفسیرها با یکدیگر مخالف و مباین باشد افزون بر این، گاهی نیز گرایش‌های فردی در ذهنیت و فهم مفسر مؤثر است و قرآن را بر اساس گرایش خود تفسیر می‌کند.
5. آشنایی با اشارات و تطبیقات قرآن؛ که گاهی تفسیرهای واردشده در روایات از این قسم هستند. در تفسیر به صورت جری و تطبیق، گاهی آیه بر مصداق خاصی از مصادیق آن تفسیر می‌شود و این به معنای انحصار در آن مورد نیست و از آن به جری و تطبیق تعبیر می‌شود. امام‌خمینی نیز معتقد است کسی که بخواهد از قرآن بهره کافی و وافر ببرد، باید هر یک از آیات قرآن را بر حالات خود منطبق کند که دارای نتایج فراوان است؛ چنان‌که تطبیق معارف و احوال قلوب و اعمال باطن و ظاهر، با کتاب الهی سبب متحقق شدن به حقیقت قرآن است.

موانع فهم قرآن

برای شناخت بهتر قرآن، رفع موانع فهم، لازم است تا راه برای بهره‌برداری بهتر از قرآن در اختیار همه قرار گیرد. بحث از موانع فهم، از گذشته در سخنان اندیشمندان مطرح بوده است؛ چنان‌که از سفیان ثوری نقل شده که فهم قرآن و اشتغال به متاع دنیا هرگز در قلب مؤمن جمع نمی‌شود. ازجمله نخستین کسانی که به این بحث توجه کرده، ابوحامد غزالی در کتاب احیاء علوم الدین است که در بحث آداب تلاوت قرآن به آن پرداخته است. امام‌خمینی نیز توجه ویژه‌ای به این مسئله داشته و بررسی مفصل‌تری در مقایسه با دیگران کرده است. امام‌خمینی و مفسران موانعی برای فهم قرآن برشمرده‌اند؛ ازجمله:

1. گناه: مفسران، گناه را حجاب و مانع فهم دانسته‏اند و این دیدگاه برخاسته از آیات و موافق برهان عقلی است. امام‌خمینی نیز گناه را حجاب ادراک حقایق قرآنی می‌‏داند؛ زیرا بیماری‌های قلبی، تمایل انسان به فهم قرآن را از میان می‌‏برد. ایشان به تبیین فلسفی آن پرداخته و بر این باور است که هر یک از اعمال نیکو و زشت در ملکوت نفس، صورتی دارد که به واسطه آن، نفس دارای نورانیت یا ظلمت و پلیدی می‌شود. در این صورت قلب که مانند آینه است، زنگار می‌گیرد و معارف و حقایق الهی در آن منعکس نمی‌شود و از دیدن حق و آثار و آیات او کور می‌شود.
2. دنیادوستی و دنیاطلبی: امام‌خمینی این مانع را در قالب تعلق به عالم ماده بیان کرده و معتقد است آنان که در ظلمات طبیعت غوطه‌ورند، قدرت فهم را از دست می‌‏دهند و گمان می‌‏کنند قضایای قرآن در حکم قصه است. ایشان حب دنیا را پرده غلیظی میان قلب و معارف و موعظه‌های قرآن می‌داند که قلب را از ذکر خداوند غافل می‌کند.
3. حجاب خودبینی و غرور علمی: مغرورشدن به علوم اصطلاحی و مشغول‌شدن به آن، انسان را از درک معانی بلند قرآنی باز می‌دارد. امام‌خمینی نیز حجاب خودبینی را که یکی از عوامل غرور است، از حجاب‌هایی می‌داند که مانع بهره‌مندی انسان از درک حقایق نور قرآن می‌شود ایشان علمی را که ایمان به همراه نیاورد و مقصود از آن طلب حق و جستجوی محبوب نباشد، حجاب اکبر شمرده است؛ زیرا انسان، علم را در همان علمی که خوانده (لغت و بلاغت و شأن نزول و...) منحصر می‌داند و کمالات را محدود در آن می‌بیند و این امر، او را از مقصد اصلی که راهیابی به معانی آیات است، باز می‌دارد و چه‌بسا علوم شرعی (علم تفسیر و علم توحید) نیز انسان را از معارف دیگر آیات الهی باز دارد.
4. جمود بر گفته‌های مفسران: چنان‌که شخص بپندارد آنچه از غیر ابن‌عباس و مجاهد و دیگران نقل شده، تفسیر به رأی است امام‌خمینی نیز این حجاب را مانع بهره‌مندی از قرآن و سبب مهجوربودن انسان می‌شمارد. ایشان تفسیر به رأی را تحمیل آرای شخصی بر قرآن و بیشتر در آیات احکام می‌دانند
5. تعصب و تقلید کورکورانه: تقلید و پیروی از معلومات شرعی و تعصب به آنها موجب می‌شود فهم افراد از حرکت و تعالی باز ایستد؛ حتی گاه با معارف حقه در تناقض و تضاد قرار گیرد به باور امام‌خمینی حجاب آرای فاسد و مسلک‌ها و مذهب‌های باطل، حجابی است که انسان را از قرآن محجوب می‌کند و چه‌بسا باوری که انسان از پدر و مادر یا اهل دین گرفته باشد، سبب شود آیات و روایات بسیاری را از ظاهر خود برگرداند و توجیه کند؛ چنان‌که آیاتی که به لقاء‌الله مربوط است، تأویل می‌کنند؛ به گمان اینکه راه معرفت الهی بسته است.
6. نبودن نگاه تعلیمی: از نکات بدیعی که امام‌خمینی به آن اشاره کرده، نگاه تعلیمی به قرآن است؛ به این معنا که اگر افراد، قرآن را تنها برای ثواب قرائت آن، تلاوت کنند، سبب می‌شود بهره لازم را از معارف قرآن نبرند؛ در حالی‌که آیات الهی برای آموزش راه سعادت و سلوک راهیابی به عالم غیب است و مفسر نیز وقتی به مقصد و هدف نزول آیه پی ببرد، می‌تواند به فهم آیه دست یابد و آن را تفسیر کند.

(ببینید: تفسیر و حجب)

تجدد فهم قرآن

قرآن کریم بر روشنگربودن خود برای همه چیز دلالت دارد که شامل همه علوم و معارف بشری می‌شود. همچنین بر هدایت قرآن و مبین‌بودن آن برای همه اقوام تأکید کرده که بر پایه روایات، این هدایت، بیانگر تازگی و جاودانگی آن است. روایات نیز بر تازه‌بودن قرآن در هر دوره‌ای تأکید دارند؛ بدین معنا که خداوند آن را مخصوص یک دوره قرار نداده است. ‌اندیشمندان نیز بر این نکته تأکید دارند که قرآن در هر دوره‌ای زنده و تازه است. این نظر از جهات گوناگونی بررسی شده و برخی نیز از راه جنبه‌های علمی و پیشرفت‌های آن بر این نکته تأکید کرده و معتقدند برای فهم صحیح مطالب قرآن در هر زمان به علوم بشری (طبیعی) نیاز است و بسیاری از علوم طبیعی در کشف حقایق قرآنی و فهم معانی آن دخالت دارند و می‌توانند یکی از منابع فهم قرآن باشند.

امام‌خمینی با نگاه عرفانی به تبیین این موضوع پرداخته و معتقد است کتاب الهی نسخ‌شدنی و انقطاع‌پذیر نیست؛ زیرا جلوه ازلی برای اسم اعظم و از تجلیات تام اوست و در مقام بیان حقیقت مطلق عالم هستی و تمام شئون آن است؛ بنابراین هر ‌اندازه هم که قدرت کشف و گنجایش فکری و قدرت استدلال بالا باشد و گسترش یابد، نمی‌تواند از آن مطلق بی‌کران عبور کند.

آثار فهم قرآن

امام‌خمینی با استناد به برخی روایات، فهم و تدبر در قرآن را موجب خیر و برکت می‌داند. به باور ایشان، کسانی که با قرآن مأنوس‌اند و در آن تدبر و تفکر می‏‌کنند، از نور و معنویت قرآن بهره می‌‏برند و به هر میزان که فهم انسان از معارف قرآن بیشتر باشد و به آن عمل کند بر دیگران برتری می‏‌یابد؛ از این‌رو پیامبر(ص) برتر از دیگران است. به باور ایشان، فهم صحیح افراد جامعه از قرآن، سبب حرکت و تعالی جامعه است و در مقابل، فهم نادرست و بیان آن، سبب انحراف جامعه می‌شود.

منابع

ابوالفضل یغمایی