محمدعلی گرامی
محمدعلی گرامی، شاگرد امام‌خمینی، روحانی مبارز و از استادان حوزه علمیه قم.
زندگی‌نامه
محمدعلی گرامی مهر ۱۳۱۷ در شهر قم زاده شد.[۱] پدرش عباس، خواهر‌زاده ابوالقاسم کبیر قمی از عالمان وارسته در قم بود و پدر و پدربزرگ گرامی، هر دو از تجار مشهور قم بودند.[۲] وی تحصیلات ابتدایی خود را در مدرسه باقریه آغاز کرد[۳] و پس از آن با تأثیرپذیری از اکبر تربتی واعظ، یکی از منبری‌های شهر، به طلبگی علاقه‌مند شد و در سال ۱۳۲۹، با وجود مخالفت پدر، تحصیلات حوزوی را در قم آغاز کرد.[۴] گرامی تا هجده‌سالگی درس‌های سطح حوزه را طی پنج سال و نزد استادانی چون یعقوب زنجانی، محمد مجاهدی، حسین جزایری، محمدتقی ستوده، سیدمحمدباقر سلطانی طباطبایی و علی‌اکبر مشکینی گذراند. همچنین درس خارج را از سال ۱۳۳۵ و به مدت شانزده سال، از محضر استادانی چون سیدحسین بروجردی (چهار سال)، امام‌خمینی، سیدمحمد محقق داماد، سیدحسن فرید اراکی و به مدت محدودتر از درس مرتضی حائری یزدی، میرزاهاشم آملی و سیدمحمدرضا گلپایگانی بهره برد.[۵]. در علوم عقلی نیز استادانی چون حسینعلی منتظری و سیدمحمدحسین طباطبایی داشت.[۶] او در میان استادان خود، به امام‌خمینی و درس ایشان بسیار علاقه‌مند بود.[۷]
گرامی که از سال ۱۳۳۴ و در حالی‌که هنوز معمم نشده بود، تدریس را برای طلاب مبتدی آغاز کرده بود،[۸] از سال ۱۳۴۴ به صورت جدی به تدریس مشغول شد[۹] و در کنار تدریس فقه، اصول و علوم نقلی، علوم عقلی ازجمله شرح منظومه ملاهادی سبزواری و اسفار ملاصدرا را نیز تدریس کرده است.[۱۰] وی در بهمن ۱۳۴۰ از امام‌خمینی در امور حسبیه اجازه‌نامه گرفت[۱۱] و ازجمله فضلای حوزه بود که در سال ۱۳۴۱ هم‌زمان با آغاز نهضت امام‌خمینی، به صف مبارزان پیوست[۱۲] و در این راه چند بار زندانی، تبعید و شکنجه شد.[۱۳] او در زمان حضور امام‌خمینی در قم، ارتباط بسیاری با ایشان داشت.[۱۴]
فعالیت‌ها قبل از انقلاب
با مطرح‌شدن لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی از سوی رژیم پهلوی در سال ۱۳۴۱، گرامی به همراه برخی علما با شرکت در جلساتی که در خانه علمای قم و گاه با حضور امام‌خمینی برگزار می‌شد، به آن اعتراض کرد.[۱۵] پس از دستگیری امام‌خمینی در شب ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ش/ محرم ۱۳۸۳ق، جلسه‌ای عمومی با حضور مراجع تقلید وقت سیدمحمدرضا گلپایگانی، سیدکاظم شریعتمداری، میرزاهاشم آملی و... در خانه سیداحمد زنجانی تشکیل شد. گرامی در این جلسه، ازجمله کسانی بود که قیام و اعتراض به این دستگیری را درخواست کرد. پس از جلسه نیز به همراه مرتضی حائری یزدی به سوی حرم حرکت کردند که درگیری و تیراندازی شد.[۱۶] او در آغاز حصر امام‌خمینی در داوودیه تهران، در ۴/۵/۱۳۴۲ به دیدار ایشان رفت و با ایشان مکاتباتی داشت.[۱۷] وی که پیش از این نیز با نوشتن نامه به امام‌خمینی، سؤالات فقهی خود را می‌پرسید،[۱۸] در مدت حصر که امکان ارتباط با امام‌خمینی دشوار بود نیز به بهانه طرح چند پرسش فقهی، در نامه‌ای محبت‌آمیز و طولانی در ۲۹/۱۰/۱۳۴۲، به ایشان ابراز علاقه و دلتنگی کرد.[۱۹] امام‌خمینی در پاسخ نامه، با آرزوی توفیق علم و عمل صالح برای همه، عواطف دوستان و علاقه‌مندان را بار سنگینی بر دوش خود خواند و تأکید کرد رحمت‌هایی که به صورت نقمت بروز می‌کند، شاید از رحمت‌های ظاهر، لطیف‌تر و به عواطف نزدیک‌تر باشد.[۲۰] ایشان در همین نامه به استفتائات گرامی نیز پاسخ داد.[۲۱]
با ادامه‌یافتن حصر امام‌خمینی، در اسفند ۱۳۴۲ گرامی به همراه جمعی از علمای حوزه علمیه، در نامه‌ای به حسنعلی منصور، نخست‌وزیر وقت توجه دولت به خواسته‌های ملی ازجمله آزادی زندانیان، لغو مصوبه‌های ضد دینی و رسیدگی به وضعیت نامناسب اقتصادی کشور را درخواست کردند.[۲۲] امام‌خمینی پس از بازگشت به قم در فروردین ۱۳۴۳، از گرامی خواست با مطالعه مطبوعات، از آنها برای ایشان گزارش تهیه کند.[۲۳] پس از تصویب لایحه مصونیت مستشاران امریکایی، معروف به کاپیتولاسیون در مهر ۱۳۴۳ نیز گرامی در جلسات اعتراض امام‌خمینی به تصویب این لایحه، حضور داشت.[۲۴] او پیش از تبعید امام‌خمینی به ترکیه، با تشکیل جلسات پنهانی به همراه افرادی چون حسینعلی منتظری، احمد آذری قمی و حسین نوری همدانی، برای سفرهای تبلیغی ماه رمضان، معرفی امام‌خمینی و تکثیر و پخش نوارهای سخنرانی ایشان در شهرهای مختلف، برنامه‌ریزی می‌کردند.[۲۵]
- (ببینید: کاپیتولاسیون)
در سال‌های ۱۳۴۳ تا ۱۳۴۴، گرامی و گروهی دیگر از علمای حوزه علمیه قم، در نامه‌هایی به امیرعباس هویدا، نخست‌وزیر وقت، با اعتراض به وضع کشور، آزادی امام‌خمینی و دیگر علما و استادان حوزه را درخواست کردند.[۲۶]
پس از انتقال امام‌خمینی از ترکیه به نجف اشرف در مهر ۱۳۴۴، گرامی به همراه گروهی از فضلا و مدرسان حوزه علمیه قم، در تلگرامی که خطاب به ایشان نوشتند، با اظهار شادمانی از حضور ایشان در محیطی مناسب‌تر، بازگشت ایشان به قم را نیز آرزو کردند.[۲۷] گرامی که ممنوع‌الخروج بود و امکان و توان خروج غیر قانونی از کشور را نیز نداشت، در زمان حضور امام‌خمینی در نجف، با وجود دعوت سیدمصطفی خمینی از وی، نتوانست به نجف سفر کند؛ با این حال مکاتبات خود با امام‌خمینی را ادامه داد.[۲۸] سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک)، در بهمن ۱۳۴۴، به دلیل واریز پول به حساب برخی مبارزان ازجمله گرامی و هزینه آن به نفع مبارزه، پیگیری و نظارت بر فعالیت این افراد را درخواست کرد.[۲۹] افزون بر این، سخنرانی‌های او در جلسات اعتراضی که در اسفند ۱۳۴۴ با حضور برخی علما و برای اعتراض به اقدامات رژیم مانند تبعید امام‌خمینی و جمع‌آوری رساله ایشان، وضع اوقاف و اعدام محمد بخارایی (از اعضای هیئت‌های مؤتلفه پس از قتل حسنعلی منصور)، تشکیل شده[۳۰] و گاه به تظاهرات پس از سخنرانی به سمت خانه مراجع منجر می‌شد،[۳۱] حساسیت ساواک را برانگیخت[۳۲] و نام گرامی در فهرست مبارزانی قرار گرفت که تبعید یا اخراج آنان درخواست شده بود.[۳۳]
گرامی که در فروردین ۱۳۴۵، به همراه فضلا و محصلان حوزه علمیه، در نامه و تلگرامی به مراجع تقلید عراق، به بازداشت حسینعلی منتظری و ادامه تبعید امام‌خمینی اعتراض کرده، به اقدامات غیر قانونی رژیم که مقدمات انفجار عمیق در کشور را فراهم می‌کرد، هشدار داده بود،[۳۴] به عنوان یکی از محرکان و عاملان اصلی بعضی تحرکات شناخته شد[۳۵] و در اردیبهشت ۱۳۴۵ به مدت چهارماه به گنبدکاووس تبعید شد.[۳۶] او در دوره تبعید نیز سخنرانی و ارتباط با جوانان را ترک نکرد؛ همچنین در سالگرد قیام پانزده خرداد، به همراه فضلا و استادان حوزه علمیه قم، نامه‌ای به امام‌خمینی نوشت و در آن با اعتراض به وضع اختناق در کشور و حبس و تبعید علما، به پایان تبعید ایشان، ابراز امیدواری کرد.[۳۷] گرامی در این دوره، جزوه‌ای از شرح حال خود با نام مستعار «علی ابومحمد» منتشر کرد.[۳۸] او پس از پایان تبعید نیز به فعالیت خود ادامه داد و گاه با محدودیت‌هایی مانند محدودیت در منبر و سخنرانی روبه‌رو شد.[۳۹]
گرامی در طول سال‌های ۱۳۴۵ ـ ۱۳۴۸ در نامه‌هایی که به امام‌خمینی می‌نوشت، مشکلات نهضت، وضع حوزه و طلاب، همچنین لزوم تقویت روحانیان را شرح می‌داد.[۴۰] امام‌خمینی در پاسخ‌های جداگانه به نامههای او، با تشکر از ابراز محبت وی و تأیید وضع حوزه و مشکلات فضلا، شرایط جهان اسلام و بلاهایی که به نام اسلام بر سر اسلام می‌آورند را موجب تأسف دانست و در عین حال تأکید کرد پیروزی نزدیک است و این عوامل نباید باعث سستی در مبارزه شود.[۴۱]. ایشان با اشاره به اهمیت امتحان الهی در این مبارزه، ضرورت عمل به تکلیف الهی، صرف‌نظر از اینکه نتیجه چه خواهد بود را یادآوری کرد و با بی‌اهمیت‌خواندن مشکلاتی چون نرسیدن وجوه شرعی، هر گونه پیشامد در راه خدمت به دیانت و اسلام را مطلوب دانست و بر تقویت روحیه فضلا و مقاومت در برابر فشارها تأکید کرد.[۴۲] ایشان همچنین با ابراز لطف به سفرهای تبلیغی گرامی به شهرهای کوچک، ارزش تبلیغات او را بزرگ شمرد و برای موفقیت او دعا کرد.[۴۳]
گرامی و گروهی از مدرسان حوزه علمیه قم، پس از درگذشت سیدمحسن حکیم در خرداد ۱۳۴۹، پیام تسلیتی خطاب به امام‌خمینی نوشتند و ایشان را «مرجع بزرگ شیعه» خطاب کردند.[۴۴] گرامی در سال ۱۳۵۰ در نامه‌ای به امام‌خمینی، با اشاره به مطالبی درباره خود و نهضت، نظر ایشان را درباره انجمن حجتیه و جلسات محمود حلبی و سخنرانی‌های این انجمن که با وجود فعالیت علیه نهضت اسلامی، سهم امام نیز دریافت می‌کردند و پیش از این مورد تأیید ایشان بودند، جویا شد.[۴۵] امام‌خمینی در پاسخ درباره جلسات حلبی، تأکید کرد از زمان اطلاع بر آن، دیگر این گروه را تأیید نکرده و نخواهد کرد.[۴۶] او همچنین در ادامه نامههای خود، امام‌خمینی را از وضع روحانیت در ایران و مشکلاتی که از جانب برخی از آنان ایجاد می‌شد، باخبر کرد. امام‌خمینی در پاسخ، با اظهار تأسف از مشکلات گفته‌شده که خود از بسیاری از آنها باخبر بوده است، از گرامی خواست با نوشتن نامه‌ای بدون امضا، درباره برخی جزئیات، توضیح بیشتری دهد.[۴۷]
- (ببینید: مرجعیت امام‌خمینی و انجمن حجتیه)
گرامی در سال ۱۳۵۱ با سفر به کرمانشاه، تنکابن و شاهرود، در حمایت از نهضت امام‌خمینی سخنرانی کرد.[۴۸] او در اردیبهشت همین سال، به همراه محمدمهدی ربانی املشی، محمد یزدی، احمد جنتی و احمد آذری قمی به اتهام تبلیغ و فعالیت به نفع امام‌خمینی، تحریک علما و تلاش برای ممانعت از اعدام محمد حنیف‌نژاد، یکی از اعضای اصلی سازمان مجاهدین خلق، به مدت یک ماه بازداشت شد.[۴۹]
گرامی پس از آزادی از زندان، در بخشی از فعالیت‌های سیاسی خود، به برخی افراد سازمان مجاهدین خلق، کمک‌های مؤثری کرد؛ به همین دلیل در میانه سال ۱۳۵۲، در حالی‌که پیش از آن نام او در فهرست محکومان به تبعید قرار گرفته بود، پس از مدتی تعقیب‌وگریز، دستگیر و زندانی شد. او در این دوره از بازداشت، شکنجه‌های سختی تحمل کرد و سرانجام با وساطت‌هایی که صورت گرفت، به دو سال زندان محکوم شد و بعدها یک‌ونیم سال دیگر به آن اضافه شد.[۵۰] وی در سال آخر حبس، با حسینعلی منتظری، سیدمحمود طالقانی، اکبر هاشمی رفسنجانی، محمدباقر انواری و حسن لاهوتی هم‌بند بود و ازجمله امضاکنندگان فتوای مشهور لزوم اجتناب از مارکسیست‌ها بود که پس از اعلام تغییر مواضع ایدئولوژی سازمان مجاهدین خلق، از سوی گروهی از روحانیان در زندان صادر شد.
- (ببینید: سازمان مجاهدین خلق ایران)
از دیگر فعالیت‌های مهم گرامی در دوران زندان، مطالعه، نگارش، تدریس و توضیح مباحث اسلامی، منطق و فلسفه بود.[۵۱] بر اساس اسناد ساواک، نام گرامی در فهرست امضاکنندگان اعلامیه‌های مختلف علما علیه رژیم در سال‌های ۱۳۵۲ و ۱۳۵۳ وجود دارد؛ ازجمله تسلیت شهادت روحانیون مبارز، مخالفت با اعمال ضد دینی و مفاسد حکومت، کشتار مردم، برپایی جشن‌های ۲۵۰۰ساله، حمله به دانشگاه‌ها و تبعید بسیاری از علما و روحانیون و درخواست قیام مردم و برقراری حکومت اسلامی.[۵۲] او در سال ۱۳۵۵ از زندان آزاد شد و مبارزات خود را پی‌گرفت.[۵۳]
پس از درگذشت مشکوک سیدمصطفی خمینی در اول آبان ۱۳۵۶، گرامی با حضور در مجالس ختم، صدور اعلامیه تسلیت و تحصن در مقابل مسجد اعظم قم، با نهضت همراهی کرد[۵۴] و سخنرانی وی در مراسم چهلم فرزند امام‌خمینی در کرمانشاه با استقبال فراوان روبه‌رو شد.[۵۵] او همچنین به دعوت بهاءالدین محلاتی و سیدعبدالحسین دستغیب، در مسجد جامع بازار شیراز که زیر نظر شدید ساواک بود، درباره زندگی امام‌خمینی سخنرانی کرد.[۵۶]
در این روزها، جلسات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم که گرامی از بدو تأسیس، به عضویت آن درآمده بود، برگزار می‌شد.[۵۷] وی پس از چاپ مقاله توهین‌آمیز روزنامه اطلاعات در ۱۷ دی ۱۳۵۶ علیه امام‌خمینی، در جلسه‌ای که در خانه حسین نوری همدانی و با حضور چند تن از علما مانند حسین وحید خراسانی و ناصر مکارم شیرازی تشکیل شد، شرکت کرد؛ نتیجه این جلسه، تعطیلی مجلس درس علما و مراجع تقلید در اعتراض به این رویداد بود.[۵۸] او همچنین پس از رویداد ۱۹ دی ۱۳۵۶ در قم، در ضمن اعلامیه استادان این حادثه را به پیش‌گاه حضرت ولی عصر(ع)، روحانیت و عموم مسلمانان تسلیت گفت و درباره اعمال وحشیانه رژیم، اعلام انزجار کرد.[۵۹] این اعلامیه که سقوط نزدیک رژیم پهلوی را نوید داده بود،[۶۰] در سطح گسترده توزیع شد؛ همچنین ادامه جلسات جامعه مدرسین، حساسیت ساواک را برانگیخت[۶۱] و گرامی به اتهام تحریک مردم به تظاهرات و اخلال در نظم، طبق رأی کمیسیون اجتماعی، به سه سال اقامت اجباری در شوشتر محکوم شد.[۶۲]
- (ببینید: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و نوزده دی)
سخنرانی‌های گرامی در محل تبعید، با وجود ممنوعیت منبر ادامه یافت و در مرداد ۱۳۵۷، با انتشار اعلامیه‌ای، به جزئیاتی از طرح استعماری و ظالمانه کشت و صنعت ایران و امریکا در خوزستان، برنامه ضد مذهبی و غیر قانونی رژیم در منطقه، محروم‌شدن دانشجویان دختر از تحصیل در دانشگاه به جرم داشتن حجاب و بازداشت‌های بی‌دلیل و فضای ارعاب اشاره کرد و ملت ایران را به قیام و تشکیل حکومت اصیل اسلامی فراخواند.[۶۳] او در ۱۵ مرداد ۱۳۵۷ هم‌زمان با محمدمهدی ربانی املشی، سیدعلی خامنه‌ای، عبدالرحیم ربانی شیرازی و عبدالمجید معادیخواه از شوشتر به جیرفت منتقل شد[۶۴] و با اوج‌گیری نهضت در مهر ۱۳۵۷، تبرئه شد و در میان استقبال مردم به قم بازگشت و مبارزه خود را پی گرفت.[۶۵]
پس از ورود امام‌خمینی به پاریس در ۱۳ مهر ۱۳۵۷، گرامی به همراه گروهی از علما، در نامه‌ای خطاب به رئیس‌جمهور فرانسه، مهمان‌نوازی و احترامی درخور امام‌خمینی را از وی خواستند.[۶۶] او همچنین به همراه علما و روحانیان حوزه علمیه، درباره حوادث سیاسی ایران و چهلمین روز شهدای هفده شهریور ۱۳۵۷،[۶۷] هشدار به توطئه‌های رژیم پهلوی در میان ملت مسلمان،[۶۸] پیام به کارکنان نفت و اعلام حمایت و همراهی با اعتصاب آنان،[۶۹] محکومیت کشتار رژیم در تهران و سایر شهرها (آذر ۱۳۵۷)[۷۰] و اعتراض به دیدار سیدابوالقاسم خویی با فرح دیبا و اعلام نگرانی از این دیدار (آذر ۱۳۵۷)[۷۱] اعلامیه‌هایی صادر کردند و پس از تشکیل دولت غلامرضا ازهاری نیز طبق نظر امام‌خمینی، در بیانیه‌ای دولت او را غیر قانونی و غیر شرعی اعلام کرده، خواستار زنده نگاه‌داشتن نهضت، از سوی مردم شدند.[۷۲] گرامی در ماه‌های آخر نهضت اسلامی، بحثی درباره «قانون اساسی اسلام» در خانه شخصی خود برگزار کرد و نتیجه این بحث، انتشار جزوه‌ای با نام «دولت جمهوری اسلامی ایران» بود.[۷۳] او همچنین در بهمن ۱۳۵۷، ازجمله روحانیان متحصّن بود که در اعتراض به بستن فرودگاه و ممانعت از بازگشت امام‌خمینی، در دانشگاه تهران تحصن کردند.[۷۴]
- (ببینید: بازگشت امام‌خمینی)
فعالیت‌ها پس از انقلاب
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، گرامی در ۲۵/۱/۱۳۵۸ از سوی امام‌خمینی مأمور شد با سفر به شهرکرد و بازدید از کمیته‌های این شهر و شهرهای اطراف، به وضع آنان رسیدگی کند و مردم را از اختلاف و تفرقه در شرایط خاص کشور پرهیز دهد؛[۷۵] اما این سفر به دلایلی منتفی شد. وی دلیل نرفتن خود به این سفر را پیام تلفنی سیدهاشم رسولی محلاتی از دفتر امام‌خمینی، دو روز پس از ارسال نامه برای خود می‌داند که حاکی از انصراف یا تردید امام‌خمینی از این تصمیم بود. پس از این پیام، گرامی نامه را به امام‌خمینی بازگرداند.[۷۶] او همچنین در کرج جمعیتی با نام «المراقبون» تشکیل داد تا ضمن دفاع از وضع شهر، توطئه‌های گروه‌های مخالف را نیز خنثی کنند؛ اما تأکید بیشتر اعضای گروه به کار نظامی بیش از فعالیت فرهنگی، موجب فاصله‌گرفتن گرامی از این گروه شد.[۷۷] او در نخستین انتخابات ریاست‌جمهوری، از سیدابوالحسن بنی‌صدر حمایت کرد، اما با تغییر رویه بنی‌صدر، در نامه‌ای از تبدیل مبارزات تاکتیکی او به مبارزات ایدئولوژیک، ابراز نگرانی کرد.[۷۸]
گرامی که مجذوب شخصیت امام‌خمینی بود، ایشان را دارای روحی بلند، در اوج آرامش و اطمینان و در برابر دشمن، توفنده و خروشنده می‌دانست و ویژگی‌های ایشان، مانند روشن‌بینی اجتماعی، خضوع، بی‌اعتنایی به دنیا، ساده‌زیستی، احترام به مراجع و دیگران، حفظ حرمت روحانیت و دوری‌جستن از شهرت را می‌ستود (۱۸۷ ـ ۱۸۹، ۱۹۱ ـ ۱۹۲، ۱۹۵ ـ ۱۹۶ و ۱۹۸).
فعالیت‌های علمی
گرامی تلاش اصلی خود را پس از پیروزی انقلاب، صرف فعالیت‌های علمی ـ فرهنگی و تدریس کرد[۷۹] و سال‌ها به تدریس درس خارج فقه و اصول اشتغال داشته است. وی در زمینه‌های مختلف علوم اسلامی، دارای آثار تألیفی فراوانی است؛[۸۰] ازجمله: تعلیقه بر تحریر الوسیله دو جلد (مؤسسه تنظیم، کتابخانه تخصصی)، مالکیت خصوصی در اسلام،[۸۱] مقدمه‌ای بر امامت،[۸۲]، منطق مقارن، خدا در نهج البلاغه، شناخت قرآن، نگاهی به بردگی، شرح عروۀ الوثقی،[۸۳] رساله توضیح المسائل، مناسک حج و عمره، عدالت اجتماعی در اسلام و خاطرات.[۸۴] محمدعلی گرامی همچنین، ترجمه برخی آثار مانند نحو الدستور الاسلامی از ابوالاعلی مودودی و بدایة الحکمه سیدمحمدحسین طباطبایی را در فهرست آثار خود دارد.[۸۵] گرامی در سال ۱۳۴۰ ازدواج کرده و چهار فرزند (دو دختر و دو پسر) دارد[۸۶] و یکی از پسران وی در شمار روحانیون حوزه علمیه قم می‌باشد.
پانویس
- ↑ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۱۹؛ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۱/۵۹۹.
- ↑ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۱۹.
- ↑ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۲ و ۲۵.
- ↑ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۶ ـ ۲۷؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۵۷؛ طاهری خرم‌آبادی، خاطرات آیت‌الله سیدحسن خرم‌آبادی، ۲/۱۶۸.
- ↑ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۴ ـ ۳۷؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۵۸؛ روحانی، خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر حسن روحانی، ۱۱۹.
- ↑ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۵ و ۶۵.
- ↑ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۱۸۳.
- ↑ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۵۲؛ جنتی، ۱۶۹.
- ↑ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۵۳ ـ ۵۴.
- ↑ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۵۴ ـ ۵۸؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۵۹.
- ↑ ← امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۷۵.
- ↑ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۵۶؛ ربانی شیرازی، یاران امام به روایت اسناد ساواک روایت پایداری شرح مبارزات حضرت آیت‌الله حاج‌شیخ‌عبدالرحیم ربانی شیرازی، ۳۶۳؛ باقری، خاطرات ۱۵ خرداد، ۲/۱۶۵.
- ↑ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۳۸۷؛ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۰۰، ۳۲۱، ۳۲۹ و ۳۸۱.
- ↑ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۷۳ ـ ۲۷۴.
- ↑ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۱۴.
- ↑ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۵۰ ـ ۲۵۱.
- ↑ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۶۴.
- ↑ ← امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۲۳۷.
- ↑ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۶۴ ـ ۲۶۵؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۱۵۵.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۲۵۹.
- ↑ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۶۶.
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۱۰۹ ـ ۱۱۰؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۴/۴۱ ـ ۴۲.
- ↑ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۷۲.
- ↑ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۸۰.
- ↑ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۱۹۸.
- ↑ مشکینی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۳۷ ـ ۳۹؛ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۱۲۸ ـ ۱۳۰، ۱۴۹ ـ ۱۵۰، ۱۶۱ ـ ۱۶۴ و ۱۸۵ ـ ۱۸۸؛ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۹/۲۷۴ ـ ۲۷۷؛ مؤسسه تنظیم، امام در آینه اسناد، ۳/۳۲۵ ـ ۳۲۸.
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۵/۲۶۷ ـ ۲۶۸ و ۳۹۸؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۴/۷۷ ـ ۷۸.
- ↑ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۵۳.
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۹/۲۹۶ ـ ۲۹۷.
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۱/۱۶؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۲۱۴؛ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۸۷، ۲۹۸.
- ↑ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۸۷، ۳۰۰؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۲۱۰ ـ ۲۱۱.
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۱/۱۶، ۱۴۲؛ مؤسسه تنظیم، امام در آینه اسناد، ۳/۴۴۰.
- ↑ ربانی املشی، یاران امام به روایت اسناد ساواک روایت پایداری شرح مبارزات حضرت آیت‌الله حاج‌شیخ‌مهدی ربانی املشی، ۹۰.
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۱۹۵ ـ ۱۹۶ و ۱۹۹؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۴/۱۰۲ ـ ۱۰۳ و ۱۰۶ ـ ۱۰۷.
- ↑ جنتی، ۵۶؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۲۳۰.
- ↑ ربانی املشی، یاران امام به روایت اسناد ساواک روایت پایداری شرح مبارزات حضرت آیت‌الله حاج‌شیخ‌مهدی ربانی املشی، ۱۰۲؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۲۳۳.
- ↑ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۰۵ ـ ۳۰۶؛ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۲۰۱ ـ ۲۰۲؛ مؤسسه تنظیم، امام در آینه اسناد، ۴/۱۴ ـ ۱۷.
- ↑ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۱۹.
- ↑ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۳۸۷.
- ↑ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۵۵ ـ ۳۵۶.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۱۱۲.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۱۶۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۲۴۱.
- ↑ مشکینی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۱۶۲؛ جنتی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۱۳۵؛ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۲۲۲؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۴/۱۲۸ ـ ۱۲۹.
- ↑ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۵۸.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۳۵۷.
- ↑ امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۴۸۰.
- ↑ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۴۵۰؛ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۵۰ ـ ۳۵۱.
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۱/۴۴۰؛ ربانی املشی، یاران امام به روایت اسناد ساواک روایت پایداری شرح مبارزات حضرت آیت‌الله حاج‌شیخ‌مهدی ربانی املشی، ۱۴۱؛ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۲۱ و ۳۳۰.
- ↑ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۳۹۱ ـ ۳۹۲.
- ↑ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۳۹۲ ـ ۳۹۳.
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۴/۲۵۴ ـ ۲۵۶؛ ۲۷۲ ـ ۲۷۶ و ۲۷۹ ـ ۲۸۱.
- ↑ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۳۹۳.
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۶/۶۹؛ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۲۲۹؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۴/۱۵۹ ـ ۱۶۰.
- ↑ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۷۸؛ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۶/۹۶.
- ↑ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۷۸ ـ ۳۷۹.
- ↑ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۷۹؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۶۱.
- ↑ طاهری خرم‌آبادی، خاطرات آیت‌الله سیدحسن خرم‌آبادی، ۲/۱۶۸ ـ ۱۶۹.
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۲۳۸ ـ ۲۳۹.
- ↑ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۴۸۱.
- ↑ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۸۰.
- ↑ ربانی املشی، یاران امام به روایت اسناد ساواک روایت پایداری شرح مبارزات حضرت آیت‌الله حاج‌شیخ‌مهدی ربانی املشی، ۳۱۹؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۴۸۴؛ جنتی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۱۶۹.
- ↑ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۴۸۶ ـ ۴۸۷؛ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۲/۳۲۴ ـ ۳۲۶.
- ↑ ربانی املشی، یاران امام به روایت اسناد ساواک روایت پایداری شرح مبارزات حضرت آیت‌الله حاج‌شیخ‌مهدی ربانی املشی، ۳۸۲ ـ ۳۸۳؛ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۸۳ ـ ۳۸۴؛ شیرعلی‌نیا، روایتی از زندگی و زمانه آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، ۱۷۴؛ باقری، خاطرات ۱۵ خرداد، ۲/۱۶۵؛ معادیخواه، جام شکسته خاطرات حجت‌الاسلام عبدالمجید معادیخواه، ۳/۳۹۲.
- ↑ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۴۸۸؛ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۸۵؛ شیرعلی‌نیا، روایتی از زندگی و زمانه آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، ۱۸۰.
- ↑ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۱/۵۹۵؛ مشکینی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۴۰۷.
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۴۰۳ ـ ۴۰۵؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۴/۲۱۳ ـ ۲۱۵.
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۴۱۸ ـ ۴۲۰؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۴/۲۱۶ ـ ۲۱۸.
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۴۳۳ ـ ۴۳۴؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۴/۲۳۱ ـ ۲۳۲.
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۴۵۹ ـ ۴۶۲؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۴/۲۵۱ ـ ۲۵۳.
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۴۷۱ ـ ۴۷۳؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۴/۲۳۷ ـ ۲۳۹.
- ↑ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۴۲۵ ـ ۴۲۷؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۴/۲۲۳ ـ ۲۲۵.
- ↑ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۵۹۲.
- ↑ جنتی، یاران امام به روایت اسناد ساواک، ۱۶۹؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۶۱۱.
- ↑ امام‌خمینی، سیدروح الله، صحیفه امام، ۷/۱۵.
- ↑ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۸۹.
- ↑ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۸۸ ـ ۳۸۹؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۶۱.
- ↑ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۹۰ ـ ۳۹۱.
- ↑ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۶۱.
- ↑ روحانی، خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر حسن روحانی، ۱۱۹؛ ربانی شیرازی، یاران امام به روایت اسناد ساواک روایت پایداری شرح مبارزات حضرت آیت‌الله حاج‌شیخ‌عبدالرحیم ربانی شیرازی، ۳۶۳؛ باقری، خاطرات ۱۵ خرداد، ۲/۱۶۵.
- ↑ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۵۹ ـ ۳۶۰؛ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۶۱.
- ↑ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۵۹ ـ ۳۶۰؛ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۶۳.
- ↑ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۵۹ ـ ۳۶۰؛ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۶۸ ـ ۶۹.
- ↑ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۳/۳۵۹ ـ ۳۶۰.
- ↑ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۶۰ و ۶۶.
- ↑ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۵.
منابع
- امام‌خمینی، سیدروح الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
- باقری، علی، خاطرات ۱۵ خرداد، قم (دفتر دوم)، تهران، سوره مهر، چاپ دوم، ۱۳۸۸ش.
- جنتی، احمد، یاران امام به روایت اسناد ساواک، آیت‌الله احمد جنتی، مرکز اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، چاپ اول، ۱۳۹۷ش.
- ربانی املشی، مهدی، یاران امام به روایت اسناد ساواک روایت پایداری شرح مبارزات حضرت آیت‌الله حاج‌شیخ‌مهدی ربانی املشی، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- ربانی شیرازی، شیخ‌عبدالرحیم، یاران امام به روایت اسناد ساواک روایت پایداری شرح مبارزات حضرت آیت‌الله حاج‌شیخ‌عبدالرحیم ربانی شیرازی، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- روحانی، حسن، خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر حسن روحانی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- شیرعلی‌نیا، جعفر، روایتی از زندگی و زمانه آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، تهران، سایان، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.
- صالح، سیدمحسن، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- طاهری خرم‌آبادی، سیدحسن، خاطرات آیت‌الله سیدحسن خرم‌آبادی، تدوین محمدرضا احمدی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- گرامی، محمدعلی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، تدوین محمدرضا احمدی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
- مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- مشکینی، علی‌اکبر، یاران امام به روایت اسناد ساواک، آیت‌الله حاج‌میرزا علی‌اکبر فیض مشکینی اردبیلی، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات و دارالحدیث، چاپ دوم، ۱۳۸۷ش.
- معادیخواه، عبدالمجید، جام شکسته خاطرات حجت‌الاسلام عبدالمجید معادیخواه، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۲ ـ ۱۳۸۴ش.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، امام در آینه اسناد، سیر مبارزات امام‌خمینی به روایت اسناد شهربانی، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
- مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، کتابخانه تخصصی دفتر قم.
زهره رضایی