عبادات

با عبادت اشتباه نشود.

عبادات، اعمال و مناسک خاص شرعی همراه با قصد قربت.

عبادت، کارهای خاصی که انجام درست آنها مشروط به قصد قربت است، و به اعمال تعبدی مشهورند.

برای عبادت از جهات مختلف، تقسیماتی ذکر شده‌است چون: عبادات قلبی، بدنی و مالی؛ عام و خاص؛ فردی و جمعی و دارای شرایطی هستند چون: شرایط وجوب، صحت و قبول و کمال. تعدادی از عبادت‌ها زمان خاصی ندارند و دسته‌ای دیگر مقید به‌زمان هستند، که به آنها واجب غیر موقت و موقت گفته می‌شود.

برای بسیاری از عبادت‌ها ازجمله نماز مکان خاصی تعیین نشده است؛ گرچه در برخی از اعمال عبادی مکان شرط صحت است، مانند مکه برای اعمال حج و مساجد برای اعتکاف.

آداب عبادات به آداب عمومی چون: نشاط، زینت و صبر  و آداب اختصاصی تقسیم می‌شوند.

عبادت دارای موانعی است چون: موانع صحت، موانع کمال و مقبولیت و موانع آثار و ثواب. این موانع همچنین به موانع عام چون؛ ریا و عجب و موانع خاص تقسیم می‌شوند و نهی از عبادت ممکن است به صورت ارشادی، تحریمی نفسی یا مقدّمی، یا تنزیهی باشد.

به نظر امام‌خمینی عبادی‌بودن عمل، مانع از اجاره نیست؛ البته مشروط بر آنکه نیابت در آن مورد ممکن باشد و مورد اجاره به صورت تعیینی بر اجیر واجب نباشد.

معنی

عبادات جمع «عبادت» واژه‌ای عربی، از ریشه «عبد» به معنای نهایت خضوع و تذلل، اطاعت، یا ترکیبی از این دو همراه با تعظیم و تقدیس بیان شده و معادل پرستش در زبان فارسی است. از نظر اصطلاحی، عبادت شامل کارهای خاصی است که انجام درست آنها مشروط به قصد قربت است و چنین اعمالی به اعمال تعبدی مشهورند.

عبادت از نظر قلمرو مفهومی چند کاربرد دارد و در کاربرد عام، عبادت به معنای اعتقاد به خدا و پذیرش یگانگی او و اطاعت است که در برابر چندگانه‌پرستی است و همه مراحل توحید را دربر می‌گیرد. عبادت با این معنا مربوط به حوزه معرفت و اعتقاد است و در معنای توحید عبادی کاربرد دارد؛ اما در کاربرد متعارف خود نیز گاه شامل هر عمل مُجازی است که با قصد تقرب به خداوند انجام شود؛ مانند اعمالی که در اصطلاح به اعمال توصلی معروف‌اند و می‌توان آنها را به قصد قربت به‌جا آورد.

امام‌خمینی میان اعمال قربی و عبادی فرق گذاشته و انجام اعمالی مانند دادن خمس و زکات به قصد اطاعت و تقرب به خدا را مصداق عبادت ندانسته است. به نظر ایشان عبادت ـ همان‌گونه که از ترجمه فارسی آن به «پرستش» بر می‌آید ـ تنها شامل اعمالی مانند نماز است که نشان‌دهنده پرستش و خشوع در برابر خداوند و بیانگر ستایش او به دلیل ربوبیت و دیگر صفات الهی است؛ بنابراین ایشان به منظور پیشگیری از اشتباه بهتر می‌داند برای نوع نخست از اعمال، عنوان «تقربی» به کار رود و برای نوع دوم عنوان «عبادت» و «تعبدی».

پیشینه

عبادت هماره اهمیت والا و بسزایی در زندگی بشر و ادبیات دینی داشته و از نگاه ادیان توحیدی یکتاپرستی محور اساسی دعوت همه پیامبران بوده است. در کتاب مقدس نیز به مصادیقی از عبادات مانند نماز، دعا و روزه اشاره شده و برای هر یک احکامی ذکر شده است.

قرآن کریم در مواردی به برنامه‌های خاص عبادیِ تشریع‌شده در امت‌های پیشین مانند نماز، روزه، زکات، حج اشاره می‌کند: «وَ أَوصانِی بِالصَّلاةِ و الزَّکاةِ ما دُمْتُ حَیَّاً»؛ همچنان‌که برخی از عبادات جاهلی ازجمله بت‌پرستی و نماز در کنار کعبه در قالب سوت و کف را ذکر می‌کند.

واژه عبادت و مشتقات آن در قرآن کریم ۲۷۵ بار ذکر شده است که در موارد بسیاری با عبادت اصطلاحی مرتبط است. قرآن علاوه بر حکمت، انگیزه و آثار عبادت، دربارهٔ انواع آن، بدنی مانند نماز، روزه، تهجد شبانه، حج، دعا، شکر، اعتکاف، وضو و مالی مانند خمس، زکات، صدقات، فدیه و کفارات شرایط و موانع، آداب، زمان و مکان عبادت سخن گفته است. در کتاب‌های تفسیری و آیات الاحکام و فقهی، به آیات مربوط به عبادت و عبادات به صورت مفصل توجه شده است. در روایات نیز مطالب متنوعی دربارهٔ عبادات، ازجمله انواع عبادات خاص و احکام و شرایط آنها مطرح شده است؛ برای نمونه حدود نیمی از کتاب وسائل الشیعه به عبادیات اختصاص یافته است. فقها از این روایات همراه با آیات مرتبط در باب‌های عبادی کتاب‌های فقهی مانند طهارة، صلاة، زکات، صوم و حج بحث کرده‌اند. در علم اخلاق نیز از عبادات و آداب آن بحث شده است (ببینید: عبادت).

امام‌خمینی در کتاب تحریر الوسیله احکام عبادات را در باب‌های متعدد مطرح کرده است و همسو با دیگر عالمان در کتاب‌های اصولی ذیل بحث اوامر به مبحث تعبدی و توصلی و مقتضای اصل در صورت شک در تعبدی و توصلی و در بحث نواهی دربارهٔ مسائلی همچون صحت یا فساد عبادات به جهت نهی از آنها و اجتماع امر و نهی در عبادات به صورت مفصل بحث کرده و در آثار اخلاقی و عرفانی به حقیقت، حکمت‌ها، آثار و شرایط و اسرار اجزا و مقارنات برخی عبادات مانند نماز پرداخته است؛ همچنان‌که در پیام‌ها و سخنرانی‌ها به درهم‌تنیدگی ابعاد سیاسی، اجتماعی، اخلاقی و عرفانیِ عبادات توجه کرده است.

انواع عبادات

در فقه اسلامی برای عبادت از جهات مختلف، تقسیماتی ذکر شده است:

عبادات قلبی، بدنی و مالی

عبادت در اسلام به سه قسم قلبی، بدنی و مالی تقسیم شده است. عبادات قلبی شامل اعمالی بیرون از اعضای جارحه هستند؛ مانند تفکر و ذکر قلبی در حال عادی یا در حال اضطرار برای کسی که توان خواندن نماز حتی به صورت اشاره را ندارد. در کتاب‌های فقهی باب خاصی برای عبادات قلبی وجود ندارد و معمولاً در ضمن مباحث عبادات بدنی ذکر می‌شود.

عبادات بدنی شامل اعمالی مانند نماز و روزه، اعتکاف، حج و جهاد است که متعلق آن اعضای بدن است و عبادات مالی شامل زکات، خمس، صدقات و مانند آنهاست. مقصود اصلی در عبادات بدنی اعمال بدنی است و اگر لازمه آن صرف مال باشد، مقصود بالعرض است؛ البته در برخی کتاب‌های فقهی از عباداتی مثل حج و جهاد با عنوان عبادت بدنی ـ مالی یا عبادات مرکب یاد شده است و صاحب جواهر حج را جامع همه اقسام عبادات دانسته است.

خمس، زکات، صدقات و کفارات از عبادات مالی‌اند که قصد قربت در آنها شرط است؛ از این‌رو مقصود اصلی در این عبادت، صَرف مال به قصد رضای الهی است. عبادات مالی علاوه بر تعالی روحی و معنوی انسان، آثار مثبت اجتماعی ـ اقتصادی فراوانی در جامعه دارند؛ چنان‌که امام‌خمینی دراین‌باره معتقد است اجرای دستور خمس، به‌تنهایی می‌تواند جایگزین ساختار مالیاتی شود و از آنجاکه هر کس به اندازه درآمدش و هزینه‌ها، مالیات می‌دهد، رعایت عدالت نیز خواهد شد. به باور ایشان مطالعه در میزان و چگونگی وجوب خمس نشان می‌دهد این امر برای اداره کشور اسلامی و رفع نیازهای مالی آن است.

عبادات عام و خاص

عبادات از نگاهی دیگر به دو نوع خاص و عام تقسیم می‌شوند. مقصود از عبادت خاص عبادت با عنوانی معلوم است. مصادیق و تعداد عبادات خاص مانند نماز، روزه و حج، معین است؛ ولی عبادت به معنای عام، گستره وسیعی دارد و منحصر به مناسک و محدود به شرایط زمانی و مکانی خاص نیست و هر عمل مجاز را با قصد قربت می‌توان عبادی کرد. امام‌خمینی نیز افزون بر اعمال خاصِ عبادی، از اموری مانند دعا و قرائت قرآن به عنوان عبادت نام برده است.

در کتاب‌های فقهی از عبادت‌های خاص یاد شده است. شیخ طوسی و ابن‌زهره حلبی از پنج مورد (نماز، زکات، روزه، حج و جهاد) و سلار دیلمی با اضافه‌کردن اعتکاف به این موارد، از شش قسم نام برده است و ابوالصلاح حلبی و ابن‌حمزه طوسی با کمی تفاوت با افزودن مواردی چون خمس، اعتکاف، عمره، عهد، نذر و ادای امانت ده مورد را برشمرده‌اند. محقق حلی در بخش نخست کتاب شرائع الاسلام که به عبادات اختصاص دارد، از ده موضوع به صورت مستقل بحث می‌کند که عبارت‌اند از: طهارت، صلاة، زکات، خمس، صوم، اعتکاف، حج، عمره، جهاد و امر به معروف و نهی از منکر. این تقسیم‌بندی با کمی اختلاف مبنای کار بسیاری از فقهای بعدی در تدوین و تنظیم مباحث فقه عبادات قرار گرفته است و البته آثار هر یک از این عبادات با یکدیگر تفاوت دارد و واجباتی مانند امر به معروف و نهی از منکر و جهاد می‌تواند بدون قصد قربت انجام شود؛ گرچه در این صورت ثوابی در پی نخواهد داشت.

امام‌خمینی نیز هرچند اصل تحریر الوسیله را بر مبنای کتاب وسیلة النجاة سیدابوالحسن اصفهانی نگارش کرده، اما این کتاب افزوده‌هایی هم دارد (ببینید: تحریر الوسیله). ایشان ازجمله در جلد نخست پس از کتاب خمس، دو کتاب حج و امر به معروف و نهی از منکر را افزوده و در پایان کتاب امر به معروف فصلی را به عنوان دفاع آورده است. از این‌رو بخش عبادات تحریر الوسیله با اندکی تفاوت شبیه اقسام مطرح شده در شرائع الاسلام است.

عبادات فردی و جمعی

عبادات بدنی از نظر شکلی به دو نوع فردی و گروهی تقسیم می‌شوند. عبادات فردی مانند روزه، زکات، خمس و نماز فرادا. عبادات جمعی دو دسته‌اند: برخی از آنها واجب است که به صورت جمعی انجام شوند، مانند نماز جمعه و نماز عید در زمان حضور امام معصوم(ع) و برخی مستحب است به صورت جمعی انجام شوند، مانند نمازهای یومیه و برخی مانند حج معمولاً همراه با جمع انجام می‌شوند. برای عبادات جمعی حکمت‌ها و آثاری در قرآن و روایات آمده است. از ویژگی‌های بارز رویکرد فقهی امام‌خمینی، تأکید و توجه به بعد سیاسی عبادات جمعی است. ایشان نماز جمعه، نمازهای اعیاد و حج را از اجتماعات عظیم و مهمی می‌داند که مسلمانان، خطبا و رهبران باید در آنها مسائل و مشکلات مختلف سیاسی، اقتصادی و اجتماعی جامعه خود را بررسی کنند و دربارهٔ سرنوشت مسلمانان به همفکری بپردازند. به نظر ایشان کسی که این امور عبادی و به‌طور کلی دین را از سیاست، جدا بداند، اسلام و سیاست را نشناخته است؛ از این‌رو ایشان در پیام‌ها و سخنرانی‌های متعدد بر اهمیت سیاسی چنین عباداتی تأکید می‌کرد.

شرایط عبادات

عبادت‌ها به‌طور کلی، دارای چند دسته شرایط‌اند که عمده آنها عبارت‌اند از: شرایط وجوب، شرایط صحت و شرایط قبول و کمال.

شرایط وجوب

برخی از شرایط وجوب عبادت مربوط به مکلف است و برخی دیگر به موضوع و متعلق تکلیف بر می‌گردد. وجوب عبادت بر مکلف مشروط به بلوغ و عقل است. امام‌خمینی نیز ذیل بحث از عبادات مختلف، بر لزوم شرط بلوغ و عقل تأکید کرده است. برخی از عبادت‌ها نیز شرایط خاصی دارند که در منابع فقهی به صورت مفصل آمده‌اند، مانند شرط استطاعت در حج. برخی احکام به نسبت موضوع و متعلق، شروطی دارند، مانند رسیدن مال به نصاب معین در وجوب زکات و در غیر درآمد حاصل از شغل از موارد تعلق خمس، مثل معدن، گنج و غوص.

شرایط صحت

شرایط صحت اموری‌اند که عبادت بدون آنها صحیح نیست و تحصیل برخی از آنها واجب است. گاهی از آنها تعبیر به شرایط واجب می‌شود؛ مانند طهارت که شرط صحت نماز است؛ همچنین مانند اسلام و ایمان که شرط صحت روزه هستند، ولی شرط وجوب نیستند؛ بنابراین حاصل‌کردن آنها لازم است؛ البته برخی از شرایط صحت این‌گونه نیستند، مانند سلامتی و در سفرنبودن برای صحت روزه که حاصل‌کردن آن واجب نیست.

شرایط صحت را می‌توان به دو نوع تقسیم کرد: برخی از آنها شروط اختصاصی عبادات خاص‌اند؛ مانند وضو که شرط صحت نماز و طواف است؛ اما شرط صحت روزه نیست و حلال‌زاده‌بودن برای امامت جماعت. برخی از شروط، شرط صحت در همه عبادات بدنی‌اند؛ مانند قصد قربت همراه با اخلاص که قصد قربت به معنای انجام عبادات با انگیزه پیروی از فرمان الهی با هدف خشنودی خداوند است. برخی افزون بر قصد قربت قصد وجه را نیز مطرح کرده‌اند که به معنای انجام عمل عبادی به قصد وجوب یا استحباب آن است. البته علما در اشتراط چنین شرطی اختلاف نظر دارند.

هر چیزی که منافات با اخلاص داشته باشد، موجب بطلان آن است، مانند ریا ـ در آغاز یا میانه عمل ـ خواه به خود عبادت و اجزای آن مربوط باشد یا به اوصافی که متحد با آن است؛ مانند آنکه نمازخواندن در مسجد به قصد ریا باشد. به دلیل شرط‌بودن قصد قربت، عده‌ای از فقها عمل شخصِ کافر را در عبادات مالی حتی مانند عتق، وقف و صدقه صحیح نمی‌دانند؛ اما برخی دیگر با غلبه‌دادن جنبه مالیت بر عبادیت و حمل روایات منع، بر نفی کمال و ثواب، انجام آن را صحیح دانسته‌اند. به نظر امام‌خمینی زکات‌دادن کافر در حال کفر او صحیح نیست؛ هرچند بر او واجب بوده و امام معصوم(ع) و نائب امام می‌توانند به اجبار زکات او را بگیرند و اگر بخواهد آن را به‌درستی پرداخت کند، باید مسلمان شود.

شرایط قبول و کمال

شرایط صحت تنها در اصل امتثال و سقوط تکلیف از عهده مکلف نقش دارند؛ اما مطلوبیت و قبول عبادت شرایط دیگری دارد؛ هرچند در برخی مراتب مساوی با صحت‌اند، مانند قصد اخلاص به معنای نبود قصد ریا که وجود آن هنگام عمل، باعث بطلان عمل است؛ اما ریانداشتن پس از عمل یا مراتبِ دیگر اخلاص مانند نبود عُجب، شرط صحت عمل نیست، بلکه شرط قبول است. همچنین حضور قلب شرط صحت نیست. امام‌خمینی عجب، حسد، کبر، غیبت، ادانکردن زکات و دیگر حقوق واجب را از موانع قبول نماز شمرده است؛ از این‌رو نبود این رذیلت‌ها از شروط قبول نماز است.

همچنین حضور قلب از مهم‌ترین شرایطی است که عبادت بدون آن فاقد روح است و مقدمه‌ای برای تحقق خشوع در عبادت است و هیچ عبادتی بدون حضور قلب، مقبول خداوند نیست.

زمان عبادات

در اسلام تعدادی از عبادت‌ها زمان خاصی ندارند؛ مانند برخی نمازها، دعا، ذکر، سجده، قرائت قرآن و بیشتر عبادات قلبی و مالی که به این دسته از عبادت‌ها غیر موقت گفته می‌شود. در دسته‌ای از عبادات قید زمان در انجام آنها دخالت دارد که این دسته، واجب موقت نامیده می‌شوند؛ بر این اساس انجام عبادت در وقت به صورت ادا و خارج از آن قضاست. در برخی از این عبادت‌ها زمان، شرط وجوب است، مانند اوقات نمازهای روزانه؛ همچنین زمان در برخی واجباتِ موقت شرط صحت است؛ مانند حج که باید در زمان خاصی انجام شود و انجام آن در غیر از آن زمان دلیل ندارد. بر انجام برخی عبادات در برخی زمان‌ها و مکان‌ها نیز تأکید شده و دارای استحباب مؤکد است؛ مانند نماز در مسجدالحرام و مسجدالنبی(ص) و روزه در روزهای دحوالارض، مباهله، غدیر و روز تولد و بعثت پیامبر اکرم(ص).

در برخی از عبادات مالی مانند زکات فطره نیز زمان خاصی برای آن وجود دارد که طبق نظر برخی، از طلوع فجر تا پیش از نماز عید یا از غروب آخرین روز ماه رمضان تا پایان نماز عید فطر است. به نظر امام‌خمینی زمان آن تا وقت زوال (ظهر) ادامه دارد.

مکان عبادات

در ادیان معمولاً مکان‌هایی برای برخی عبادات در نظر گرفته شده است؛ ازجمله صومعه و کنیسه که در قرآن کریم از آنها یاد شده است. در اسلام برای بسیاری از عبادت‌ها ازجمله نماز مکان خاصی تعیین نشده است؛ گرچه در برخی از اعمال عبادی مکان شرط صحت است، مانند مکه برای اعمال حج و عمره، میقات‌های معین برای احرام و مساجد برای اعتکاف. گاه خود مکان نیز شرایط خاصی دارد، مانند مباح‌بودن مکان برای نمازگزار.

در برخی دیگر از عبادات خصوصیت مکان سبب فضیلت بیشتر عمل یا کاهش آن است، مانند مسجد برای زیادشدن ثواب نماز، به‌ویژه مسجدالحرام یا مسجدالنبی(ص)؛ البته غیر از نماز بر مرده که بهتر است در مساجد به جز مسجدالحرام خوانده نشود؛ همچنین نمازخواندن در برخی مکان‌ها مانند حمام، محل حیوانات، آتشکده و میان قبرها مکروه است. امام‌خمینی با اشاره به تفاوت کراهت در عبادات با کراهت مصطلح، کراهت در عبادات را به معنای کاستی در ثواب می‌داند.

آداب عبادات

مراد از آداب همه اعمالی هستند که به صورت غیرلازم انجام آنها یا ترک آنها از مکلفان خواسته شده است. این آداب به دو دسته عمومی و اختصاصی قابل تقسیم‌اند:

آداب عمومی

در معارف اسلامی به رعایت برخی از آداب سفارش شده که به نوع خاصی از عبادت اختصاص ندارد:

نشاط

یکی از ویژگی‌های منافقان و بیماردلان نمازخواندن با کسالت، و انفاق مال با کراهت و بی‌میلی دانسته شده است؛ از این‌رو عبادت از روی نشاط و بهجت قلب و سرور از آداب عبادت است و از انجام‌دادن عبادت مستحبی هنگام کسالت و بی‌رغبتیِ نفس باید پرهیز شود.

زینت

از نظر فقهی استفاده از زینت در عبادات دارای احکام خاصی است. قرآن به صورت یک قانون کلی دستور می‌دهد به هنگام رفتن به مسجد زینت خود را با خود داشته باشید: «یا بَنی آدَمَ خُذُوا زینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ». به نظر بسیاری فقیهان آیه یاد شده با توجه به برخی روایات دلالت بر مستحب‌بودن آرایش و استفاده از زینت‌های مشروع و بهترین لباس‌ها هنگام عبادت دارد.

در مواردی نیز استفاده از زینت حرام است؛ مانند زینت در حال احرام؛ از این‌رو بر مرد مُحرم استفاده از زینت، حتی انگشتر به قصد زینت حرام است؛ اما اگر به قصد استحباب باشد اشکال ندارد؛ همچنین برای زن مُحرم استفاده از زیورآلاتی که معمولاً همراهش است، بدون قصد زینت حرام نیست؛ البته زینت حرام در حال احرام از موانع صحت حج نیست و کفاره هم ندارد. زینت مکروه نیز شامل مواردی چون زینت در حال اعتکاف است که به نظر برخی از فقها شایسته است در اعتکاف از تمامی محرمات در حال احرام ازجمله زینت اجتناب شود و امام‌خمینی ترک آن را احتیاط مستحب و برخی با توجه به ظهور کلامشان آن را حرام دانسته‌اند.

صبر

یکی از آموزه‌های تربیتی اسلام صبر است که در آیات و روایات فراوانی به آن توصیه شده است و ازجمله موارد آن، صبر بر عبادت است. در آیه ۱۳۲ سوره طه امر به صبر شده است: «وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیها» که به معنای لزوم مداومت و تحمل سختی‌های عبادت است. به گفته امام‌خمینی صبر از نگاه عرفانی از مقامات افراد متوسط است. اگر کسی حقیقت عبادت را بفهمد و به صورت‌های برزخی آن ایمان داشته باشد، هر کاری که موجب ترک عبادت شود، برایش مکروه و رنج‌آور می‌شود (ببینید: صبر).

آداب اختصاصی

عبادات علاوه بر آداب عمومی، آداب اختصاصی دارند؛ مانند آداب نماز که شامل اعمال پیش از نماز همچون اذان و اقامه و آداب و مستحباتی در نماز، مانند قنوت و آدابی پس از آن مانند تعقیبات (دعاها و تسبیحات) است و نیز مانند کراهت بوییدن گل‌ها، حجامت و هر کاری که باعث ضعف بدن شود و سرمه‌کشیدن با چیزهای معطر در حال روزه و استحباب تکرار تلبیه پس از احرام تا پیش از مشاهده خانه‌های مکه و خواندن قرآن و دعا در حال طواف و کراهت سخن‌گفتن، خندیدن و شعرخواندن در حال طواف.

موانع عبادات

موانع عبادت همچون شرایط آن دارای اقسامی است. برخی از آنها موانع صحت عبادت‌اند که به قواطع یا مبطلات نیز معروف‌اند و برخی دیگر موانع کمال یا مقبولیت عمل‌اند و برخی نیز آثار و ثواب عمل را پس از آنکه به صورت صحیح واقع شد، از میان می‌برند.

موانع عام

آفاتی که به‌طور عموم، از جهت انگیزه و اعتقاد، مانع صحت عبادت یا موجب بطلان، یا بی‌اثرشدن آن می‌شوند، عبارت‌اند از:

کفر و ارتداد

به باور همه فقها، کفر یکی از موانع صحت عبادات است و هیچ عبادتی از کافر صحیح نیست، هرچند مکلف به آن است؛ حتی نیابت از کافر در عبادت، صحیح نیست؛ البته بر اساس قاعده «جَبّ»، قضای عباداتی که در حال کفر ـ نه ارتداد ـ فوت شده، لازم نیست؛ اما تأثیر ارتداد در عبادات از نظر فقهی دارای صورت‌های متعددی است. دربارهٔ برخی عبادات یا مقدمات آنها مانند غسل و اذان اختلاف نظر وجود دارد. برخی مجرد ارتداد را مفسد آن و برخی دیگر برگشت به اسلام را در صورت از بین‌نرفتن موالات، کافی در صحت دانسته‌اند. دربارهٔ اعتکاف و روزه نیز اختلاف نظر وجود دارد؛ اما دربارهٔ ارتدادِ پس از عمل مانند ارتداد پس از حج، مشهور فقها قائل به صحت و نیازنبودن به اعاده عمل در حال اسلام شده‌اند.

ریا

انجام عمل عبادی برای نشان‌دادن به دیگران موجب بطلان آن است. برخی آیات ازجمله آیه ۲۶۴ سوره بقره و آیه ۳۸ سوره نساء به‌خوبی بر این مطلب در عبادت‌های مالی گواهی می‌دهند. در آیات دیگری به مانعیت ریا در عبادات خاص مانند نماز اشاره شده است. به باور فقها چنین آیاتی بر بطلان عمل با ریا دلالت می‌کنند؛ البته حکم یادشده مربوط به ریا در هنگام عمل است؛ اما ریا پس از عمل و اعلام کارهای خوب به مردم برای جلب قلوب و اشتهار که از آن به «سُمعه» تعبیر می‌شود، باعث بطلان نمی‌شود؛ هرچند خود این کار حرام است. به نظر امام‌خمینی قصد امور مباح یا حتی راجح (مانند قصد خنک‌شدن در هنگام وضو)، در صورتی که به عنوان مقصود اصلی یا جزء داعی برای عبادت باشد و عبادت به صورت تبعی قصد شود، موجب بطلان عبادت می‌شود؛ اما اگر غرض اصلی امتثال امر عبادی برای رضای خدا باشد و امر مباح به صورت تبعی قصد شود، اشکالی ندارد؛ هرچند بطلان عمل در همه این موارد به احتیاط نزدیک‌تر است (ببینید: ریا و اخلاص).

عُجب

عجب ازجمله رذیلت‌های اخلاقی و به معنای بزرگ‌دانستن عمل خویش است. امام‌خمینی همسو با فقهای گذشته عُجب را از صفات ناشایستی دانسته که ثواب اعمال را نابود می‌کند؛ اما موجب بطلان آن نمی‌شود؛ گرچه مقارن با عمل باشد. در برابر برخی عجبِ مقارن با عمل عبادی را موجب بطلان آن دانسته‌اند (ببینید: عجب).

منت‌گذاری

یکی از آفات و موانع اعمال عبادی مالی، منت‌گذاری و اذیت است که در آیه ۲۶۴ سوره بقره «لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذی‏» از آن نهی شده است و البته نهی از بطلان صدقات به معنای بطلان اصطلاحی نیست. برخی آن را به معنای حاصل‌نشدن نتایج مورد انتظار و نداشتن ثواب دانسته‌اند. به نظر امام‌خمینی کسی که در صدقه‌دادن بر فقیر منت می‌گذارد، پیش از وی بر خداوند منت گذاشته است. چنین شخصی خیال می‌کند کارش باعث گسترش دین و آسان‌شدن امور مردم است و به همین جهت بر خدای متعال و دیگر انسان‌ها منت می‌گذارد.

موانع اختصاصی صحت

هر یک از عبادت‌ها به تناسب دارای موانع خاصی نیز هستند، مانند حدث، پشت به قبله‌کردن، سخن‌گفتن و قهقهه‌زدن و کم یا زیادکردن عمدی اجزا در نماز، خوردن و آشامیدن و آمیزش در حال روزه و نیز آمیزش در اعتکاف و در حج پیش از وقوف در مشعر. از این امور به مبطلات یا قواطع تعبیر می‌شود.

اجیرشدن برای عبادات

دربارهٔ اجیرشدن برای عبادت دیدگاه‌های مختلفی میان فقیهان وجود دارد. برخی در صورت وجوب یا عبادی‌بودن عمل، اجاره را صحیح نمی‌دانند؛ زیرا گرفتن اجرت، با قصد قربت که شرط عمل عبادی است، منافات دارد؛ اما به نظر بسیاری از فقیهان عبادی‌بودن عمل، مانع از اجاره نیست؛ البته مشروط بر آنکه نیابت در آن مورد ممکن باشد و مورد اجاره به صورت تعیینی بر اجیر واجب نباشد؛ مانند نماز یا روزه استیجاری. همان‌گونه که این‌گونه عبادت‌ها را می‌توان به صورت تبرعی از طرف میت به‌جا آورد، می‌توان برای انجام آنها اجیر شد و به نیابت از وی به جا آورد. این‌گونه اعمال باید با تعیین منوب‌عنه هرچند به صورت اجمالی و به قصد قربت او انجام شود. در عبادت‌های استیجاری اجیر باید طبق اجتهاد یا تقلید خودش عمل کند؛ هرچند با اجتهاد یا تقلید میت مخالف باشد.

نهی از عبادات و تزاحم

نهی از عبادت ممکن است به صورت ارشادی (ارشاد به فساد)، تحریمی نفسی یا مقدّمی (تبعی یا غیری) یا تنزیهی (کراهت) باشد. نهی ارشادی ذاتاً بر فساد عبادت دلالت می‌کند؛ اما در نهی تحریمی نفسی، برخی تلاش کرده‌اند با قیاس به مسئله اجتماع امر و نهی و قائل‌شدن به تعلق نهی به خصوصیت عمل نه ذات آن، راهی برای تصحیح عبادت بیابند. امام‌خمینی این راه حل را نادرست دانسته است؛ زیرا متعلق امر و نهی در مسئله تعلق نهی به عبادت برخلاف مسئله اجتماع امر و نهی، یک چیز است، و وقتی نهی به ذات عملی تعلق بگیرد، این نهی بیانگر مبغوض‌بودن ذات عمل و ممکن‌نبودن تقرب با آن به خداوند است؛ پس عمل فاسد است؛ اما در جایی که نهی تنزیهی (به معنای کراهت) باشد، هرچند از نظر عقل تفاوتی میان آن با نهی تحریمی در دلالت بر فساد نیست، به نظر عرف بازگشت نهی تنزیهی، به کاستی ثواب عمل است.

در بحث نهی مقدمی، جایی که به یک فعل مهم عبادی مانند نماز و یک فعل اهم مانند پاک‌کردن نجاست از مسجد، امر شده باشد و مکلف قادر به انجام‌دادن هم‌زمان هر دو نباشد، در صورت مقدم‌کردن واجب مهم (نماز)، به باور مشهور بنابر قول به اقتضا، نماز مورد نهی است و نهی از عبادت موجب فساد آن است؛ اما به نظر امام‌خمینی در صورتی نماز باطل است که نهی به ذات عبادت تعلق بگیرد و تعلق نهی غیری نیز موجب فساد عمل باشد؛ اما هیچ‌کدام از این دو مطلب صحیح نیست؛ زیرا نهی غیری، مستلزم مبغوض‌بودن عمل یا مفسده‌ای در ذات آن نیست.

برخی برای حل اشکال به نظریه ترتب روی آوردند که موافقان و مخالفانی دارد. به باور امام‌خمینی این مشکل از نظریه انحلال خطاب به خطابات متعدد و تعلق تکالیف به افراد برخاسته است؛ اما بنابر نظریه ایشان در خطابات قانونیه، تکالیف به صورت قانون کلی انشا شده‌اند و هیچ انحلالی در خطابات نیست و اصلاً قدرت یکایک افراد در آن لحاظ نشده است تا تزاحم دو حکم و در پی آن امکان ترتب و طولی‌بودن دو حکم پیش آید (ببینید: خطابات قانونی)؛ بنابراین هر دو خطاب در عرض هم متوجه مکلف‌اند؛ البته از آنجاکه مکلف قدرت بر امتثال هر دو را ندارد باید اهم را مقدم کند؛ اما در صورت عصیان و ترک اهم، می‌تواند مهم را انجام دهد و عمل او به سبب وجود اصل امر به آن، مُجزی است. بر این اساس امام‌خمینی در کتاب فقهی خود به صحیح‌بودن چنین نمازی فتوا داده است.

پیوند به بیرون

• احمد مهدی‌زاده آری، عبادات، دانشنامه امام‌خمینی، ج۷، ص۱۸۹–۲۰۱.