عاشورا

عاشورا

شرح ماجرا	روز شهادت امام‌حسین(ع) و یاران ایشان
زمان	دهم محرم ۶۱ق
مکان	کربلا
علت	سازش‌ناپذیری امام حسین(ع) در برابر یزید و نپذیرفتن ذلتِ بیعت با او
اهداف	امتناع امام‌حسین (ع) از بیعت با یزید، حفظ اسلام، از میان‌بردن انحرافات و بدعت‌ها، احیای سنت پیامبر(ص)، دعوت مردم کوفه، انجام فریضه امر به معروف و نهی از منکر و اقامه عدل و تشکیل حکومت اسلامی
عاملان	یزید و سپاه عمربن سعد
پیامدها	اخلاص و توکل، ایستادگی در برابر مشکلات، ایستادگی در برابر ظلم، اتحاد امت اسلامی
تلفات	شهادت امام‌حسین(ع) و یاران ایشان
واکنش‌ها	بزرگداشت عاشورا و عزاداری سیدالشهدا(ع)

عاشورا، روز شهادت امام حسین(ع) و یاران ایشان در کربلا، ۶۱ق.

نهضت عاشورا الهام‌بخش بسیاری از قیام‌هایی بوده‌است که در دوره‌های بعد از آن بر ضد حکومت‌های ستمگر شکل گرفته‌است. به عقیده امام‌خمینی واقعه عظیم عاشورا سال ۶۱ هجری تا خرداد ۱۳۴۲ و تا قیام جهانی حضرت بقیةالله(ع) در هر مقطع، انقلاب‌ساز است.

پس از شهادت امام‌حسین(ع) و یاران حضرت در واقعه کربلا در روز دهم محرم سال ۶۱ هجری به آن روز «عاشورا» گفتند. عاشورا جایگاه خاصی در میان مسلمانان به‌ویژه شیعیان دارد و پیام‌آور ارزش‌ها، کرامت انسانی و الهام‌بخش آزادی و یادآور حزن و اندوه است.

با شهادت امام‌حسن(ع)، مسئولیت امامت و هدایت امت بر عهده امام‌حسین(ع) قرار گرفت. ایشان با حکومت معاویه مخالف بود ولی به صلحی که امام‌حسن(ع) بسته بود، تعهد داشت. پس از مرگ معاویه، یزید به خلافت نشست. به دستور وی حاکم مدینه، امام‌حسین(ع) را برای بیعت با یزید فراخواند و تهدید کرد اگر بیعت نکند، کشته می‌شود. امام‌حسین(ع) از بیعت با یزید امتناع کرد و بی‌درنگ به همراه خانواده از مدینه به مکه حرکت کرد. ایشان پس از چند ماه اقامت در مکه به دلایل مختلف ازجمله دعوت‌ کوفیان، رهسپار کوفه شد؛ ولی در سرزمین کربلا، سپاهیان عبیدالله‌بن‌زیاد، ایشان و یارانش را به شهادت رساندند و زنان و فرزندان ایشان را به اسارت بردند.

امام‌خمینی حرکت امام‌حسین(ع) را اقدامی کاملاً سیاسی می‌دانست که آن حضرت شرعاً مکلف به آن بود و هدف نهایی قیام عاشورا نیز تلاش برای تشکیل حکومت اسلامی بود. ایشان معتقد بود سیدالشهدا(ع) به انگیز اقامه عدالت و معروف قیام کرد. امام‌خمینی بر بزرگداشت عاشورا و عزاداری بر سیدالشهدا(ع) تأکید فراوان می‌کرد؛ زیرا خون سیدالشهدا(ع) است که خون ملت‌ها را به جوش می‌آورد و دستجات عزاداری مردم را به هیجان می‌آورد و آنان را برای حفظ اسلام و مقاصد اسلامی مهیا می‌کند.

معنی

عاشورا از ریشه عربی «عشر» به معنای روز دهم است. برخی نیز عاشورا را واژه‌ای عبرانی دانسته‌اند که از کلمه «عاشور» گرفته شده‌است و به معنای روز دهم ماه تشری از ماه‌های یهودی است. پس از شهادت امام‌حسین (ع) و یاران حضرت در واقعه کربلا در روز دهم محرم سال ۶۱ هجری به آن روز «عاشورا» گفتند. عاشورا به عنوان روز شهادت امام‌حسین (ع) جایگاه خاصی در میان مسلمانان به‌ویژه شیعیان دارد و پیام‌آور ارزش‌ها، کرامت انسانی و الهام‌بخش آزادی و خداخواهی و یادآور حزن و اندوه است. امام‌حسین (ع) که از بیعت با یزیدبن‌معاویه امتناع و بر ضد وی قیام کرده بود، به همراه اصحاب و یاران خود در روز عاشورا به دست سپاهیان یزید به شهادت رسیدند و خاندان ایشان و یارانش اسیر شدند.

پیشینه

گفته شده پیشینه روز عاشورا به پیش از اسلام بر می‌گردد. عرب‌های جاهلی این روز را روزه می‌گرفتند، عید می‌دانستند، لباس نو می‌پوشیدند و خضاب می‌کردند. یهودیان نیز روز عاشورا را روز عید می‌دانستند و روزه می‌گرفتند و معتقد بودند در آن روز، موسی(ع) با شکافتن دریا قوم یهود را از دست فرعون نجات داد؛ اما برخی معتقدند عاشورا پیش از اسلام نبوده و «عاشورا» نامی اسلامی است.

شیخ‌عباس قمی با اشاره به توصیه امامان معصوم (ع) به حزن و اندوه شیعیان در روز عاشورا و بازداشتن آنان از خوشحالی، تبرک‌جستن، ذخیره‌کردن و روزه‌گرفتن در آن روز، گفته‌است بنی‌امیه و طرفداران آنان روایات زیادی را دربارهٔ سابقه عاشورا مانند خاموش‌شدن آتش نمرود، آرام‌گرفتن کشتی نوح و غرق‌شدن فرعون در روز عاشورا، جعل کرده‌اند و به استناد آن، روز عاشورا را روزی مهم، مقدس و بافضیلت دانسته‌اند. بر همین اساس عده‌ای از اهل سنت روزه‌گرفتن در روز عاشورا را مستحب و برخی نیز مانند ابوحنیفه آن را نوعی واجب دانسته‌اند؛ ولی امام‌خمینی و بسیاری دیگر از فقهای شیعه روزه روز عاشورا را مکروه شمرده‌اند.

پس از واقعه عاشورا علی‌رغم سخت‌گیری‌های شدید بنی‌امیه، برخی از شاعران و مداحان اهل بیت(ع) مانند عوف‌بن‌عبدالله‌بن‌احمر، عبدالله‌بن‌کثیر، فرزدق و کمیت اسدی اشعار و قصیده‌هایی را در رثای امام‌حسین (ع) و عاشورا و برای اهل بیت (ع) سرودند. احادیث و روایات فراوانی که از پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم (ع) دربارهٔ عاشورا و زنده نگه‌داشتن آن رسیده‌است، نشان می‌دهد که در روزگار ائمه (ع) با وجود محدودیت‌ها از جانب حکومت‌های بنی‌امیه و بنی‌عباس، امامان (ع) به عزاداری می‌پرداختند و دستور می‌دادند شیعیان به تشکیل مجالس حسینی و گرامی‌داشت عاشورا بپردازند (ببینید: عزاداری)؛ چنان‌که امام‌صادق(ع) از یاران خود خواست در رثای امام‌حسین (ع) شعر بسرایند و امام‌رضا(ع) به ریّان‌بن‌شبیب گفت اگر او گریه‌کننده است، بر امام‌حسین (ع) که در روز عاشورا، سر ایشان بریده شد، چنان‌که گوسفند قربانی می‌شود و شهادت هجده تن از خاندان ایشان که در روی زمین بی‌مانند بودند، گریه کند. به گفته امام‌خمینی به دستور ائمه (ع) و اصرار آنان این مجالس در طول تاریخ برپا بوده‌است.

پیروان اهل بیت (ع) با استناد به روایات و سیره امامان (ع)، در مواردی که می‌توانستند و خلاف تقیه نبود با تشکیل مجالس و برگزاری آیین‌های ویژه، به عزاداری در روز عاشورا می‌پرداختند. با قدرت گرفتن آل‌بویه، به دستور معزالدوله از حاکمان آل‌بویه در سال ۳۵۲ق روز عاشورا روز عزا و تعطیل عمومی اعلام شد و مراسم عاشورا در این دوران برگزار می‌شد. در دوره صفویه که تشیع مذهب رسمی ایران شده بود، برگزاری مراسم عاشورا و تشکیل مجالس عزاداری امام‌حسین (ع)، در نهایتِ شکوه برگزار می‌شد. شاهان صفوی خود در مراسم عمومی روز عاشورا حضور می‌یافتند و این مراسم حتی در اردوهای نظامی هم برگزار می‌شد؛ چنان‌که در محرم ۱۰۱۳ق/ ۹۸۳ش که شاه‌عباس قلعه ایروان را محاصره کرده بود، در عزاداری شب عاشورا چنان صدای شیون و زاری از اردوگاه بلند شد که ساکنان قلعه پنداشتند فرمان حمله شبانه صادر شده و با گسیل پیکی تسلیم شدند (ببینید: صفویه). در زمان قاجاریه نیز آیین‌های سوگواری در عاشورا پرشورتر از پیش برگزار می‌شد و به‌تدریج با رواج مراسم سینه‌زنی، تعزیه‌خوانی، مداحی، روضه‌خوانی، حرکت دسته‌جات و حمل پرچم‌های عزا گسترش بیشتری یافت.

در رژیم پهلوی برگزاری مراسم عاشورا با فراز و فرودهای زیادی همراه بود. رضاشاه پهلوی در آغاز روی کارآمدن توجه ویژه‌ای به مراسم عاشورا داشت؛ به گونه‌ای که خودش روز عاشورا با سر و پای برهنه در مراسم حاضر می‌شد، کاه به سر می‌ریخت و همراه دستجات عزاداری حرکت می‌کرد؛ ولی پس از استقرار و محکم‌کردن پایه‌های قدرت خود در برابر عاشورا موضع‌گیری کرد و بر آن شد که دامنه سلطه خود را بر آن بگستراند؛ از این‌رو نه تنها به برگزاری مراسم عاشورا توجهی نداشت که با سخت‌گیری و خشونت، مراسم عزاداری و روضه‌خوانی و تعزیه‌خوانی را ممنوع کرد و هر جا ذاکری با عبا و عمامه دیده می‌شد تحت پی‌گرد قرار می‌گرفت و گفته شده بسیاری از مردم و مؤمنانی که خود را از مسائل سیاسی برکنار می‌داشتند، به سبب عاشوراستیزی و مخالفت رضاشاه با برگزاری آیین‌های سوگواری عاشورا و کشف حجاب و کینه مقدسی که از همین رهگذر با رژیم پهلوی داشتند، به صف مبارزه با رژیم پیوستند. در دوره محمدرضا پهلوی نیز هرچند ممنوعیت‌ها و سختگیری‌های ضد مذهبی دوره پیش برداشته شد، اما سیاست‌های باستان‌گرایی، غرب‌گرایی و ضد دینی و ضد روحانیت و بی‌توجهی به امور دینی رژیم پهلوی ادامه یافت.

زمینه‌های نهضت عاشورا

پیامبر اکرم(ص) بارها و به شکل‌های مختلف امیرالمؤمنین علی (ع) را به عنوان وصی و جانشین خود معرفی کرد که مهم‌ترین آنها نصب آن حضرت در غدیر خم بود بر اساس دستور خداوند، پیامبر اکرم (ص) در هجدهم ذیحجه سال دهم هجرت هنگام بازگشت از حجةالوداع در اجتماع بزرگ حاجیان در منطقه غدیر خم، علی‌بن‌ابی‌طالب (ع) را به عنوان جانشین خود منصوب کرد و همه مردم را به بیعت با ایشان فرا خواند. عبدالحسین امینی از ۱۱۰ تن از صحابه و ۸۴ تن از تابعان این واقعه را نقل کرده‌است. پس از درگذشت پیامبر (ص) در ۲۸ صفر سال یازدهم هجری، برخی از یاران آن حضرت با نادیده‌گرفتن این انتصابِ دست به اقداماتی زدند که امام‌علی (ع) از رهبری مسلمانان کنار گذاشته شد و آن حضرت پس از مدتی مقاومت در برابر این انحراف و امتناع از بیعت با ابوبکر و نیز مبارزات و روشنگری‌های همسرش فاطمه زهرا(ع)، سرانجام با توجه به حساسیت دوران پس از پیامبر (ص) و نگرانی از بروز فتنه‌ها و ایجاد اختلاف در امت اسلامی، راه صبر و سکوت را در پیش گرفت؛ ولی در سال ۳۵ هجری پس از کشته‌شدن عثمان، با اصرار و بیعت انبوه مردم، خلافت اسلامی را بر عهده گرفت.

با شهادت امام‌علی(ع) در ۲۱ رمضانِ سال چهلم هجری و بیعت مردم با امام‌حسن (ع)، خلافت به ایشان رسید و ایشان نیز نخست کارگزاران خود را به اطراف روانه کرد و با تجهیز سپاه و تهیه امکانات به ادامه مقابله با معاویه برخاست؛ ولی با توجه به سست‌عهدیِ یاران، رسوخ نفاق در جمع اصحاب آن حضرت و برخی عوامل دیگر، آن حضرت ناگزیر پس از شش ماه خلافت در سال چهل‌ویکم هجری با معاویه صلح کرد و با شرایطی، حکومت را به او واگذاشت. امام‌حسن (ع) در سال پنجاه هجری به شهادت رسید و مسئولیت امامت و هدایت امت بر عهده امام‌حسین(ع) قرار گرفت ایشان نیز با حکومت معاویه مخالف بود و معتقد بود در جامعه‌ای مانند دوره معاویه و یزید که به حق عمل نمی‌شود و از باطل نهی نمی‌گردد و ستمگران بر مردم حکومت می‌کنند، زندگی جز ملامت و سرافکندگی و مرگ جز سعادت چیزی نیست؛ ولی با این حال، تا معاویه زنده بود، امام‌حسین (ع) به صلحی که امام‌حسن (ع) بسته بود، تعهد داشت و کسانی را که می‌خواستند با ایشان بیعت کنند، به صبر فرامی‌خواند.

معاویه با وجود تذکر و مخالفت بسیاری از بزرگان مسلمانان، مانند احنف‌بن‌قیس با ولایت‌عهدی یزید که فردی فاسد بود، وی را جانشین خود کرد. پس از مرگ معاویه در سال شصت هجری یزید به خلافت نشست. به دستور وی حاکم مدینه امام‌حسین (ع) را برای بیعت با یزید فرا خواند و تهدید کرد اگر بیعت نکند، کشته می‌شود. امام‌حسین (ع) که یزید را به هیچ‌رو صالح نمی‌دید، از بیعت با او امتناع کرد و تصمیم گرفت مدینه را ترک کند؛ بنابراین بی‌درنگ به همراه خانواده خود از مدینه به طرف مکه حرکت کرد. ایشان پس از چند ماه اقامت در مکه به دلایل مختلف ازجمله ناامنی مکه برای ایشان و دعوت‌های بی‌شمار کوفیان، از آنجا رهسپار کوفه شد؛ ولی در سرزمین کربلا در نزدیکی کوفه، سپاهیان عبیدالله‌بن‌زیاد به دستور یزید راه را بر ایشان بستند و در جنگی نابرابر وی و یارانش را در دهم محرم سال ۶۱ق «روز عاشورا» به شهادت رساندند و زنان و فرزندان ایشان را به اسارت بردند. (ببینید: امام حسین (ع))

اهداف نهضت عاشورا

برای نهضت عاشورا اهداف مختلفی ازجمله امتناع امام‌حسین (ع) از بیعت با یزید، حفظ اسلام، از میان‌بردن انحرافات و بدعت‌ها، احیای سنت پیامبر(ص)، دعوت مردم کوفه، انجام فریضه امر به معروف و نهی از منکر و اقامه عدل و تشکیل حکومت اسلامی بیان شده‌است. امام‌حسین (ع) در موارد زیادی به سازش‌ناپذیری خود در برابر یزید و نپذیرفتن ذلتِ بیعت با او اشاره کرده‌است؛ همچنین در وصیت به برادر خود محمد حنفیه، هدف خود را امر به معروف و نهی از منکر، اصلاح امت اسلامی و زنده‌کردن سیره پیامبر(ص) و امیرالمؤمنین (ع) شمرده‌است؛ چنان‌که در خطبه معروفی که در برابر سپاه حربن‌یزید ریاحی که راه را بر ایشان بسته بود، ایراد کرد، با استناد به سخن پیغمبر اکرم (ص) که فرموده‌است هر کس سلطان ستمگری را ببیند که حلال خدا را حرام شمرده، پیمان خدا را می‌شکند، با سنت رسول خدا (ص) مخالفت می‌کند و در میان بندگان خدا با ظلم و ستم رفتار می‌کند و با او به مخالفت برنخیزد، شایسته‌است که خداوند وی را در همان جایی وارد کند که سلطان ستمگر را وارد می‌کند، اعلام کرد حاکمان بنی‌امیه طاعت خدای رحمان را رها ساخته‌اند و به پیروی شیطان درآمده‌اند، تباهی را رواج داده‌اند و حدود الهی را به کناری نهاده‌اند، بیت‌المال را ویژه خود ساخته‌اند و حلال خدا را حرام و حرام خدا را حلال کرده‌اند و او در چنین شرایطی در پای‌بندی به این سخن از همه کس سزاوارتر است.

امام‌خمینی حرکت امام‌حسین (ع) را اقدامی کاملاً سیاسی می‌دانست که آن حضرت شرعاً مکلف به آن بود و هدف نهایی قیام عاشورا هم تلاش برای تشکیل حکومت اسلامی بود. ایشان با اشاره به اینکه همه انحرافات از منکرات است و جز خط مستقیم توحید هرچه هست، منکر است و باید از میان برود، معتقد بود سیدالشهدا (ع) از همان روز اول که قیام کرد، انگیزه ایشان اقامه عدل بود و می‌خواست که معروف را اقامه کند و منکر را از میان ببرد و حضرت برای اسلام خود را به کشتن داد؛ زیرا تکلیف خود می‌دانست که برود و کشته بشود و آثار معاویه و پسرش را از میان ببرد. ایشان با رد سخن کسانی که گمان می‌کنند سیدالشهدا (ع) برای حکومت نیامده بود، تأکید کرد ایشان برای برپایی حکومت آمده بود و این مایه افتخار است؛ زیرا حکومت باید دست مثل سیدالشهدا (ع) و مثل کسانی که شیعه آن حضرت‌اند باشد و اصل قیام انبیا (ع) از اول تا آخر همین بوده‌است.

اسلام که با استیلای بنی‌امیه جز نامی بی‌محتوا از آن باقی نمانده بود، با نهضت عاشورا حیاتی دوباره یافت؛ چنان‌که برخی صاحب‌نظران حدوث اسلام را از پیامبر اکرم (ص) و بقایش را به قیام امام‌حسین (ع) دانسته‌اند و گفته‌اند اگر نهضت عاشورا نبود اثری از اسلام باقی نمی‌ماند. از نگاه امام‌خمینی امام‌حسین (ع) قیام کرد تا اسلام در میان همه انسان‌ها نشر پیدا کند و نظام سیاسی و اجتماعی آن در جامعه‌ها برقرار شود. به نظر ایشان امام‌حسین (ع) با عمل خود اسلام را بیمه و حفظ کرد؛ زیرا بنی‌امیه قصد داشتند اسلام را از میان ببرند و حکومت عدل اسلامی را به رژیم شاهنشاهی مبدل کنند، اسلام و وحی را به انزوا بکشانند؛ اسلام را رژیمی طاغوتی معرفی کنند و مکتب وحی را از میان ببرند. ایشان خاطرنشان کرده‌است که اگر آنان موفق می‌شدند، چیزی از اسلام باقی نمی‌ماند و اسلامی که آمده بود تا رژیم سلطنتی و طاغوتی را از میان ببرد، مدافع حکومت‌های سلطنتی و طاغوتی می‌شد و حکومت طاغوت و جاهلیتِ سابق دوباره در لباس اسلام بازمی‌گشت.

به نظر امام‌خمینی عاشورا قیام عدالت‌خواهان با عددی کم و عشقی بزرگ در برابر ستمگران کاخ‌نشین و مستکبران غارتگر بود و دستور آن بود که این برنامه سرلوحه زندگی امت اسلامی در هر روز و هر زمین باشد. دستجات عاشورا مردم را به هیجان و حرکت و خون سیدالشهدا (ع) خون‌های همه ملت‌های اسلامی را به جوش درمی‌آورد و برای حفظ مقاصد اسلامی مهیا می‌کند؛ بر همین اساس عاشورا روز تجدید حیات است و موجب می‌شود احساس جهاد، احساس شهادت، احساس فداکاری در راه حق و حسن امر به معروف و نهی از منکر در مردم به فراموشی سپرده نشود.

از نظر امام‌خمینی خلافت یزید که به شهادت تاریخ، آشکارا شراب می‌خورد و قماربازی می‌کرد و در همان حال نماز جماعت هم اقامه می‌کرد، خطری برای اسلام بود که امام‌حسین (ع) با قیام خود آن را رفع کرد. امام‌خمینی با اشاره به جمله معروف «کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا» تأکید می‌کرد عاشورا اختصاص به زمان و مکان خاصی ندارد و ملت‌ها در همه زمان‌ها و در همه مکان‌ها باید در برابر ظلم بایستند؛ چنان‌که ایشان کشتار مردم در میدان شهدا (ژاله) تهران در هفده شهریور ۱۳۵۷ به دست رژیم پهلوی را تکرار عاشورا، میدان شهدا را تکرار کربلا، شهدای انقلاب اسلامی را تکرار شهدای کربلا و مخالفان ملت را تکرار یزید و وابستگان او می‌دانست. ایشان خاطرنشان کرده‌است که قیام عاشورای امام‌حسین (ع) اقدامی‌کاملاً انتخابی بود و حضرت با اینکه راه سازش با دشمن باز بود، آن را مخالف مصالح اسلام و جامعه اسلامی و تکلیف شرعی خود دید. با اینکه می‌دانست سرانجام حرکت ایشان شهادت است، آن را منافی با تکلیف خود برای قیام و حرکت ندانست و با اقدام خود حجتی شرعی و الگویی فقهی برای همیشه به دست داد؛ این است که امام‌خمینی در برابر برخی فقها که ایستادگی حضرت را ازسر ناچاری یا دستوری خصوصی و غیرقابل تأسی دانسته‌اند؛ قیام و ایستادگی حضرت را در چارچوب موازین کلی فقهی و قابل استناد و تأسی شمرده‌است.

نقش عاشورا در انقلاب اسلامی

نهضت عاشورا الهام‌بخش بسیاری از قیام‌هایی بوده‌است که در دوره‌های بعد از آن بر ضد حکومت‌های ستمگر شکل گرفته‌است. به عقیده امام‌خمینی واقعه عظیم عاشورا سال ۶۱ هجری تا خرداد ۱۳۴۲ و تا قیام جهانی حضرت بقیةالله(ع) در هر مقطع، انقلاب‌ساز است. در طول تاریخ با الهام‌گرفتن از نهضت عاشورا قیام‌های متعددی مانند قیام مردم مدینه در سال ۶۲ق. قیام توابین کوفه در سال ۶۵ق، قیام مختار ثقفی در سال ۶۶ق و قیام‌های فراوان سادات حسنی و حسینی در دوران حکومت بنی‌امیه و بنی‌عباس مانند قیام زید و پسرش یحیی و قیام شهدای فخ شکل گرفتند. انقلاب اسلامی ایران با عاشورا در پیوند است و به عنوان تداوم نهضت عاشورا، کارکرد «احیای اسلام» را پس از چهارده قرن به بهترین شکل نشان داد؛ زیرا عوامل تعیین‌کننده در پیروزی انقلاب اسلامی سه عامل کلیدی، مکتب اسلام، رهبری امام‌خمینی و حضور مردم بود که همه آنها متأثر از فرهنگ نهضت عاشورای امام‌حسین (ع) بود و مبارزان با رژیم پهلوی نهضت عاشورا را سرلوحه کار خود قرار داده بودند. ماهیت انقلاب اسلامی ایران مانند نهضت عاشورای امام‌حسین (ع) احیای اسلام و ارزش‌های اسلامی و حاکمیت اسلام است. امام‌خمینی خود با اشاره به قیام پانزده خرداد ۱۳۴۲ معتقد است الهام‌گرفتن از عاشورا آن قیام کوبنده را به وجود آورد و اگر گرمی و شور عاشورا نبود، معلوم نبود چنین قیامی واقع می‌شد. ایشان پیش از محرم ۱۳۴۲ش با اشاره به اینکه خطر امروز برای اسلام کمتر از خطر بنی‌امیه نیست اعلام کرد مبلغان، خطیبان و هیئت‌های مذهبی باید فداکاری در راه خدمت به اسلام را از امام‌حسین (ع) یاد بگیرند و بدانند که تعهد و التزامی‌که رژیم پهلوی دربارهٔ سخن‌نگفتن از انقلاب در دهه عاشورا از آنان می‌گیرد، ارزش قانونی ندارد.

امام‌خمینی خود در ۹ خرداد ۱۳۴۲ برابر ۶ محرم ۱۳۸۳ق در جمع گروهی از بازاریان با تأکید بر تاسی به امام‌حسین(ع) و خانواده حضرت که به اسارت برده شدند، خاطرنشان کرد که یکی از کسانی که باید به خون خود آغشته شود «خمینی» است و باید روز عاشورا را در قم کربلا قرار داد و کربلای دوم ساخت و مردم برای زیارت آن به قم بیایند. ایشان در پی این تاکیدها در عصر روز عاشورا برابر ۱۳ خرداد در یک سخنرانی عمومی و معروف خود با مخاطب قراردادن محمدرضا پهلوی، به او نصیحت و اخطار کرد دربارهٔ اعمال اطرافیان خود هوشیار باشد و از آنچه بر پدرش رضاخان رفت، عبرت بگیرد و کاری نکند که اگر روزی قرار شد برود، مردم خوشحال باشند. ایشان در این سخنرانی، محمدرضا پهلوی را تحت تأثیر بهائی‌ها و اسرائیل خواند و دربارهٔ توطئه‌هایی که ممکن است از سوی بهائیت و اسرائیل علیه او در جریان باشد، به او هشدار داد. بازداشت امام‌خمینی و پس از آن، قیام خونین پانزده خرداد ۱۳۴۲، که آغاز نهضت اسلامی بود پیامد این اتفاقات بود (ببینید: پانزده خرداد و دستگیری امام‌خمینی).

به عقیده امام‌خمینی بزرگداشت عاشورا علاوه بر دارابودن پاداش اخروی، مسئله‌ای سیاسی و در پیشبرد انقلاب اسلامی اثرِ بسزایی داشت؛ از همین‌رو ایشان معتقد بود اگر مجالس عزاداری نبود، معلوم نبود قیام مردم در پانزده خرداد واقع شود؛ چنان‌که راهپیمایی‌های میلیونی مردم در روزهای تاسوعا، عاشورا و اربعین ۱۳۵۷ بود که به بزرگ‌ترین همه‌پرسی علیه رژیم پهلوی تبدیل شد (ببینید: تاسوعا و عاشورا). در دوران مبارزات علیه رژیم پهلوی، شعارها شعارهای عاشورایی بود، مانند «خمینی، خمینی، تو وارث حسینی»، «ارتش ایران حسینی شده، رهبر ایران خمینی شده»، «نهضت ما حسینیه، رهبر ما خمینیه»، «روز عاشوراست امروز، پهلوی رسواست امروز» (ببینید: شعار).

درس‌های نهضت عاشورا

از نگاه امام‌خمینی در نهضت عاشورای امام‌حسین (ع) درس‌های زیادی از ابعاد مختلف سیاسی، عبادی و اخلاقی، برای امت اسلامی و برای همه آزادی‌خواهان و حق‌طلبان جهان وجود دارد که به چند مورد از مهمترینِ آنها از نگاه ایشان اشاره می‌شود:

اخلاص و توکل

مکتب عاشورا به مردم آموزش داد که همواره رضای خدا را در نظر داشته باشند و به آنچه او پیش می‌آورد، راضی باشند. امام‌حسین(ع) راضی به رضای الهی بود و روز عاشورا هرچه به ظهر عاشورا و اوج مصیبت‌ها نزدیک می‌شد، چهره ایشان برافروخته‌تر می‌گشت.

ایستادگی در برابر مشکلات

امام‌حسین (ع) تحمل مصیبت، بی‌تابی‌نکردن و نداشتن ترس از فجایع و مصیبت‌ها در راه خدا را به مسلمانان آموزش داد و ملت ایران با درس‌گرفتن از عاشورا و فداکاری و ایثار و شهادت‌طلبی توانستند در جنگ هشت‌ساله مقاومت کنند. نهضت عاشورا به مردم یاد داد که در نبرد حق با باطل ایستادگی کنند و از هم سبقت بگیرند و پدران و مادران و همسران شهیدان از فراق عزیزان خود شکوه نکنند. نهضت عاشورا ملت را قوی و مصمم ساخت تا در برابر توطئه‌ها مقاومت کنند و آنان را به فداشدن و فداکردنِ زن، فرزند و عزیزان خود در برابر خدا سوق داد. همچنین عاشورا جوانان را شهادت‌طلب کرد و پدران و مادران را به فداکردن فرزندان و پاره‌های جگر خویش قادر ساخت و سیدالشهدا (ع) با قیام عاشورا درس مقاومت و کوبندگی به بشر داد و نشان داد که راه فنای ظالم و شکستن ستمکار فدایی‌دادن و فداشدن است.

ایستادگی در برابر ظلم و نترسیدن

نهضت عاشورا همه مسلمانان و بلکه همه انسان‌ها را ستم‌ستیز بار می‌آورد و درست به همین سبب است که همواره حکومت‌های طاغوتی مردم را از تشکیل مجلس بزرگداشت عاشورا و دسته‌های عزاداری بازمی‌داشتند. این نهضت به مسلمانان آموخت که به عدد و بسیاریِ ظاهری دشمن اهمیت ندهند و در برابر ظلم و حکومت ستمگر ایستادگی کنند و حتی با علم به قربانی‌شدن، از زیادی دشمن نهراسند؛ چنان‌که در نهضت اسلامی ملت ایران درس مبارزه با دست‌های خالی در برابر نظام مسلح رژیم پهلوی را از قیام سیدالشهدا (ع) در روز عاشورا فرا گرفته بود.

اتحاد امت اسلامی

عاشورا موجب سازماندهی و اتحاد میان امت اسلامی و نهضت عاشورا همه را زیر بیرق حسینی، مجتمع و متحد می‌سازد، مجالس عزای اهل بیت(ع) و بزرگداشت عاشورا، باعث سازماندهی سراسری در همه کشورهای اسلامی و پیوند دل‌های مردم به یکدیگر است و مردم در مجالس عزای امام‌حسین (ع) بیرق‌های روز عاشورا را به علامت رسیدن روز پیروزی و انتقام مظلوم از ظالم برافراشته کنند.

بزرگداشت عاشورا

امام‌خمینی بر بزرگداشت عاشورا و عزاداری سیدالشهدا (ع) تأکید فراوان می‌کرد؛ زیرا خون سیدالشهدا (ع) است که خون ملت‌ها را به جوش می‌آورد و دستجات عزاداری مردم را به هیجان می‌آورد و آنان را برای حفظ اسلام و مقاصد اسلامی مهیا می‌کند. ایشان با اشاره به اینکه عزاداری سیدالشهدا (ع) ملت‌های اسلامی ایران، عراق، افغانستان، پاکستان، اندونزی و برخی دیگر از کشورها را دور هم جمع کرده و میان آنان وحدت و هماهنگی برقرار ساخته‌است، تأکید می‌کرد نباید از عامل آن غافل شد و این هماهنگی را از دست داد (ببینید: عزاداری).

امام‌خمینی عاشورا را مکتب آموزش مقابله با ظلم می‌دانست و تأکید می‌کرد این مکتب باید زنده بماند و همیشه برپا باشد. به نظر ایشان لعن و نفرین عزاداران بر بنی‌امیه همان فریاد ملت‌ها بر ضد سردمداران ستم‌پیشه تا همیشه تاریخ است؛ بنابراین رمز پیروزی اسلام به‌ویژه شیعه، تشکیل مجالس بزرگداشت عاشورا و عزای امام‌حسین (ع) بوده‌است و امامان(ع) به تشکیل این مجالس دستور داده‌اند.

پیوند به بیرون

• محمدامین صادقی ارزگانی، عاشورا، دانشنامه امام‌خمینی، ج۷، ص۱۷۱–۱۷۹.