علی امینی: تفاوت میان نسخه‌ها

==ولادت و نسب==

علی امینی فرزند محسن‌خان امینی پسر امین‌الدوله، صدراعظم [[مظفرالدین‌شاه قاجار]] و فخرالدوله دختر مظفرالدین‌شاه، در سال ۱۲۸۴ در [[تهران]] متولد شد. <ref>نجمی، بازیگران عصر رضاشاهی و محمدرضا شاهی، ۷۷.</ref>

او در شش‌سالگی به دبستان رشدیه رفت، تحصیلات متوسطه را در دبیرستان دارالفنون تهران به پایان رسانید <ref>مهدی‌نیا، زندگی سیاسی علی امینی، ۱۵.</ref> و پس از گرفتن دیپلم متوسطه، به [[عراق]] رفت و چندی در [[نجف]] به تحصیل [[علوم حوزوی]] پرداخت؛ ولی آن را ترک کرد. <ref>عاقلی، نخست‌وزیران ایران، ۹۲۱.</ref>

او در سال ۱۳۰۵ به [[فرانسه]] رفت و کارشناسی حقوق را از دانشگاه گرونوبل و دکترای اقتصاد را در سال ۱۳۱۰ از دانشگاه سوربن دریافت کرد. <ref>مؤسسه مطالعات، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ۲/۲۷۴.</ref>

وی پس از بازگشت به [[ایران]] وارد خدمات دولتی شد؛ نخست [[علی‌اکبر داور]] وزیر عدلیه از او برای کار در دادگستری دعوت کرد <ref>دفتر پژوهش‌ها، نیمه پنهان سیمای کارگزاران فرهنگ و سیاست، ۱۳/۴۸.</ref> و بعد در سال ۱۳۱۵ نخست به ریاست کل گمرک و سپس به سمت معاونت وزارت دارایی منصوب شد. <ref>پیرنظر، هر چه کاشتیم درو کردیم، ۲۴۷.</ref> در سال ۱۳۲۵ که [[امریکا]] در چارچوب «دکترین ترومن» (تز ترومن رئیس‌جمهور امریکا درباره کمک به همه مخالفان کمونیسم)، وام ۲۵۰ میلیون دلاری به ایران پرداخت کرد، امینی را که در این هنگام رئیس بانک صنعت و معدن بود و از سویی مناسبات گرمی با دولت امریکا داشت، مناسب‌ترین فرد برای اجرای این طرح دید. <ref>مؤسسه مطالعات، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ۲/۲۷۵.</ref> وی از ۲۸ [[فروردین]] تا سیزده [[خرداد]] ۱۳۲۹ وزیر اقتصاد ملی در دولت [[رجبعلی منصور]]، از نهم [[آذر]] ۱۳۳۰ تا چهار [[تیر]] ۱۳۳۱ وزیر اقتصاد ملی در دولت [[محمد مصدق]]، از ۲۸ [[مرداد]] ۱۳۳۲ تا شانزده فروردین ۱۳۳۴ وزیر دارایی در دولت [[فضل‌الله زاهدی]] و از یکم [[خرداد]] ۱۳۳۴ تا چهارده آذر ۱۳۳۴ وزیر دادگستری در دولت [[حسین علاء]] بود. <ref>دفتر پژوهش‌ها، نیمه پنهان سیمای کارگزاران فرهنگ و سیاست، ۱۳/۵۷ـ۵۹.</ref>

از میان مشاغل سیاسی امینی، پست وزارت دارایی در دولت فضل‌الله زاهدی پس از [[کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲]] که به پیشنهاد امریکا بود، اهمیت بیشتری داشت؛ از این‌رو در فروردین ۱۳۳۳ زمینه آمدن نمایندگان کنسرسیوم نفت را به تهران فراهم کرد. <ref>مهدی‌نیا، زندگی سیاسی علی امینی، ۵۲.</ref> سرانجام پس از چند جلسه مذاکره، در ۲۹ [[شهریور]] ۱۳۳۳ قرارداد نفتی «علی امینی-هوارد پِیچ» منعقد شد و در ۲۹ [[مهر]] و ششم [[آبان]] ۱۳۳۳ به تصویب مجلس رسید. <ref>مؤسسه مطالعات، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ۲/۲۷۸.</ref> از این لحاظ، امینی نزد امریکاییان، موقعیتی ویژه پیدا کرد؛ زیرا در تنظیم و حل قرارداد نفت نه سهمی برای خود گرفت و نه رشوه‌ای پذیرفت. <ref>عاقلی، نخست‌وزیران ایران، ۸۹۸.</ref>

امینی در [[دی‌]] ۱۳۳۴ سفیر کبیر ایران شد و به امریکا رفت. <ref>دفتر پژوهش‌ها، نیمه پنهان سیمای کارگزاران فرهنگ و سیاست، ۱۳/۸۵.</ref> او در دوران سفارت خود در امریکا، روابط خوبی با [[حزب دموکرات]] و مقامات بلندپایه آن کشور برقرار کرد <ref>موجانی، فرهنگ رجال و کارگزاران دیپلماسی ایران، ۱۰۷.</ref> و توانست نظر مقامات امریکایی را به خود جلب کند. وی در این مأموریت، فساد هیئت حاکم را بدون پروا به اطلاع مقامات امریکایی می‌رسانید؛ ازجمله [[منوچهر اقبال]] نخست‌وزیر وقت را عامل درجه اول بحران اقتصادی و رواج فساد و سوء استفاده در ایران معرفی کرد. <ref>عاقلی، نخست‌وزیران ایران، ۸۹۸.</ref>

==دوران نخست‌وزیری==

برخی بزرگ‌ترین اشتباه سیاسی امینی را سخنانی دانسته‌اند که در [[اسفند]] ۱۳۳۶ بدون هماهنگی با دربار، در جمع مدیران شرکت‌های نفتی امریکا مطرح کرد. وی [[نفت]] را یک ثروت طبیعی و زیرزمینی و متعلق به همه مردم [[جهان]] دانست که همگان باید از درآمد آن بهره‌مند شوند. <ref>طلوعی، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، ۱/۴۲۸.</ref> این سخنرانی، واکنش تند [[انگلیس]] و [[محمدرضا پهلوی]] را برانگیخت و منجر به احضار وی به تهران در فروردین ۱۳۳۷ شد، <ref>دفتر پژوهش‌ها، نیمه پنهان سیمای کارگزاران فرهنگ و سیاست، ۱۳/۱۰۱.</ref> با این حال، امینی از [[اردیبهشت]] ۱۳۴۰ تا تیر ۱۳۴۱، عهده‌دار مقام نخست‌وزیری شد <ref>امینی، خاطرات علی امینی، ۲۲.</ref> اما انتخاب وی، خواسته پهلوی نبود. او برگزیده حزب دموکرات امریکا بود و شرط اصلی او برای قبول این سمت، مداخله‌نکردن پهلوی در امور و انحلال دو [[مجلس شورای ملی]] و [[مجلس سنا|سنا]] بود. <ref>عاقلی، نخست‌وزیران ایران، ۹۰۰.</ref> در واقع امریکا می‌خواست با نخست‌وزیری وی و دادن اختیار کامل به او، در ایران، [[انقلاب سفید]] را به اجرا گذارد. <ref>مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱/۵۹۳.</ref>

امریکا در مسئله نفت با کنسرسیوم به هدف اولیه خود رسیده بود و پس از آن می‌خواست دستگاه حاکم را به‌ گونه انحصاری به سوی خود جذب کند؛ اما به دنبال سرکوب‌هایی که به کمک فرمانداری نظامی و سپس سازمان امنیت انجام داده بود، از لحاظ وضع عمومی مردم، احساس خطر می‌کرد؛ بنابراین بر [[اصلاحات ارضی]] تأکید می‌کرد. برنامه این اصلاحات در سال ۱۳۳۸ به مجلس تسلیم شد؛ اما دولت قصد اجرای آن را نداشت، تا اینکه امینی در سال ۱۳۴۰ مأمور اجرای آن شد. <ref>مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱/۵۸۵ـ۵۸۶.</ref> محمدرضا پهلوی نیز با دادن اختیارات قابل توجه به امینی، وی را تقویت کرد. <ref>زونیس، شکست شاهانه، ۱۷۳ و ۱۹۷.</ref> امینی انحلال مجلس سنا و شورای ملی را می‌خواست؛ زیرا وی نمایندگان را مانع پیشرفت کار خود می‌دانست و در پی این بود که طرح‌های خود را بدون دخالت دو مجلس، به‌راحتی اجرا کند. <ref>طلوعی، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، ۱/۴۳۱؛ پیرنظر، هر چه کاشتیم درو کردیم، ۲۴۹.</ref>

در آغاز نخست‌وزیری امینی، دولت امریکا پانزده میلیون دلار به ایران کمک بلاعوض کرد. در ماه سوم بانک صادرات و واردات امریکا، هفت میلیون دلار وام داد. همچنین امینی از امریکا، ۷۳۲ میلیون دلار وام تقاضا کرد که امریکا از پرداخت آن خودداری کرد و از این‌رو وارد مذاکره با دولت [[آلمان]] شد و نهصد میلیون مارک وام گرفت. در اسفند ۱۳۴۰ نیز صندوق وام‌های عمرانی امریکا، بیست میلیون دلار وام به ایران داد. <ref>عاقلی، نخست‌وزیران ایران، ۹۱۲.</ref>

 

 

 

 

 

در این دیدار مشاور مذهبى نخست‌وزیر ضمن تأیید دغدغه امام‌خمینی، زنانی را که شئون دینی را رعایت نمی‌کنند، انگشت‌شمار و مشهور دانست و وعده جدی اصلاح آنان را داد. امام‌خمینی رسیدگى به امور [[ازدواج]] و [[طلاق]] را در محضرها تأکید کرد و گفت به مسئولان امور اطلاع داده‌ است که مسئله طلاق خیلى مهم است. شرایطى که در ازدواج وجود دارد، آسان است؛ اما درباره طلاق در [[شرع]] خیلى سخت گرفته شده است. ایشان تأکید کرد سعى شود کانون گرم خانواده متلاشى نشود. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۸۵.</ref>

 

سرانجام امینی طبق خواست و اراده امریکا پس از چهارده ماه صدارت، در ۲۶ تیر ۱۳۴۱ استعفا کرد. <ref>دفتر پژوهش‌ها، نیمه پنهان سیمای کارگزاران فرهنگ و سیاست، ۱۳/۱۴۷ و ۲۳۱.</ref> پهلوی نیز بی‌درنگ [[اسدالله علم]]{{ببینید|متن=ببینید|اسدالله علم}} را به نخست‌وزیری منصوب کرد. <ref>مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱/۵۹۹.</ref>

 

امام‌خمینی در آبان ۱۳۴۱، در واکنش به این جابه‌جایی، ضمن قابل بازخواست و محاکمه‌دانستن اقدامات اسدالله علم، اظهار داشت بر اساس شنیده‌ها از امینی خواسته شده بود قانون شرکت زنان در انتخابات را به اجرا در آورد که وی نپذیرفت و استعفا کرد. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۸۲.</ref>

==مذاکره امینی با پهلوی==

امینی پس از استعفا، از صحنه سیاست کنار رفت <ref>پیرنظر، هر چه کاشتیم درو کردیم، ۲۵۰.</ref> و پهلوی علی‌رغم طرد سیاسی امینی، همچنان وی را مهره ذخیره دیپلماسی امریکا می‌دانست که هر آن احتمال بازگشت او به قدرت، وجود داشت؛ به همین دلیل تا سال ۱۳۵۰ زندگی خصوصی و سیاسی امینی زیر نظر سازمان اطلاعات و امنیت کشور ([[ساواک]]) بود و حتی مکالمات تلفنی وی کنترل و ضبط می‌شد. <ref>مؤسسه مطالعات، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ۲/۳۱۴.</ref>

از سوی دیگر، پس از اوج‌گیری مبارزات امام‌خمینی و مردم ایران در سال‌های ۱۳۵۷ـ۱۳۵۶ در آغاز سال ۱۳۵۷، [[ناصر مقدم]] آخرین رئیس ساواک به دستور پهلوی مأمور مذاکره با امینی برای پست نخست‌وزیری شد. امینی شرط کرد [[ارتش]] و ساواک را در اختیار بگیرد و خواهان خروج سریع پهلوی از کشور و تشکیل شورای سلطنت شد؛ اما پهلوی این شروط را نپذیرفت <ref>شاهدی، ساواک، ۷۰۹.</ref> در ادامه پهلوی و امینی در ۲۴ [[مهر]] ۱۳۵۷ با یکدیگر دیدار کردند و از آن پس امینی مشاور سیاسی وی شد. <ref>دفتر پژوهش‌ها، نیمه پنهان سیمای کارگزاران فرهنگ و سیاست، ۱۳/۲۵۶.</ref> وی پس از مذاکره با پهلوی به این نتیجه رسید که هیچ‌یک به دیگری اعتماد ندارد. <ref>امینی، خاطرات علی امینی، ۲۱۵ـ۲۱۶.</ref>

==ادعای امینی و موضع امام==

امینی زمانی که رؤیای صدارت را در سر می‌پروراند، آزادی زندانیان سیاسی را یکی از برنامه‌های خود اعلام کرد؛ همچنین ادعا کرد برای رفع بحران کشور، پیشنهادی را به امام‌خمینی تقدیم کرده و اعلام کرد ایشان نیز با این پیشنهاد موافق است. <ref>دفتر پژوهش‌ها، نیمه پنهان سیمای کارگزاران فرهنگ و سیاست، ۱۳/۲۶۰ـ۲۶۱.</ref>

امام‌خمینی که در این زمان در [[فرانسه]] به سر می‌برد با تکذیب این خبر، صریحاً اعلام کرد که هرگز امینی را قبول ندارد؛ همچنین تأکید کرد امینی موفق نخواهد شد؛ زیرا او پایگاه مردمی ندارد. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۴۶۹.</ref> ایشان در نامه‌ای به برادر خود [[سیدمرتضی پسندیده]] نیز خاطرنشان کرد طرح امینی را هرگز قبول ندارد، وی موفق نخواهد شد و راه حل او نیز غلط است. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۸۱.</ref> ایشان مذاکره پهلوی با امینی را نیز نقشه وی برای فریب ملت دانست و تأکید کرد، سخن قاطع با پشتیبانى ملت این است که محمدرضا پهلوی، با جنایت‌هایى که نسبت به ملت و کشور مرتکب شده قابل پذیرش نیست. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۹۴.</ref>‌ ایشان در ادامه امینی را به عنوان یک فرد «شاه‌دوست» و به تعبیر دیگران، «امریکاخواه»، شمرد که به خیال نخست‌وزیری افتاده و مانند [[جعفر شریف‌امامی]] دانست که با شعار «آشتی» آمده بود و این با حربه «مصلحت‌خواهی» و اینکه مخالفت امام‌خمینی با رژیم را یک مسئله شخصی و زجر‌کشیدن ایشان شمرده است. ایشان در پاسخ به وی بر لزوم توجه به خواست قاطع همه مردم در رفتن پهلوی و تأکید بر عدم تجزیه ایران در نبود وی تأکید کرد و خاطرنشان ساخت که خود ایشان زجری نکشیده و هرچه هست زجر مردم است. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۹۸ـ۳۰۵.</ref> ایشان در پاسخ به پرسش خبرنگاران خارجی نیز که آیا نخست‌وزیری امینی شانسی برای نجات رژیم است یا نه، گفت دیگر هیچ‌چیز موجب بقای محمدرضا پهلوی نخواهد شد و او چاره‌ای جز کناررفتن از قدرت ندارد. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۵۰۴.</ref>

امینی که از احترام به روحانیت سخن می‌گفت، قول داد اگر با امام‌خمینی دیدار کند، کدورت‌ها از میان برود و مملکت به حال تعادل باز گردد. <ref>← امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۹۸.</ref> امام‌خمینی در پاسخ به این اظهارات امینی تصریح کرد این شخص که مدعی است مردم باید شاه‌دوست و وطن‌پرست باشند و از رفتار سابق رژیم چشم‌پوشی کنند، باید بداند که مردم با این سخنان آرام نمی‌شوند و به‌جز کناررفتن محمدرضا پهلوی از قدرت، هیچ‌چیز دیگر آرامش را به کشور باز نخواهد گرداند. نیز خاطرنشان کرد ادعای امینی که می‌گفت باید ظالمان را مجازات کرد، یک ادعای دور از حقیقت است؛ زیرا ظالم اصلی، محمدرضا پهلوی است و تمام کشتارها به دستور او بوده است و اگر او راست می‌گوید نخست وی را مجازات کند و مجازات او طبق [[موازین شرعی]]، اگر [[قتل]] انجام داده باشد، [[قصاص]] و اگر دستور به قتل داده باشد، [[حبس ابد]] می‌باشد. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۹۹ـ۳۰۵.</ref>

==اقدامات امینی علیه انقلاب اسلامی==

 

 

 

==پانویس==

 

{{پانویس}}

 

 

* امینی، علی، خاطرات علی امینی، به ‌کوشش حبیب لاجوردی، تهران، صفحه سفید‌، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.

 

 

* حسینیان، روح‌الله، سه ‌سال ستیز مرجعیت شیعه ۱۳۴۱ـ۱۳۴۳، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.

 

 

* شاهدی، مظفر، ساواک &سازمان اطلاعات و امنیت کشور ۱۳۳۵ـ۱۳۵۷^، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.

 

==پیوند به بیرون==

 

نرگس‌سادات توسلی، «[https://books.khomeini.ir/books/10002/297/ علی امینی]»، دانشنامه امام خمینی، ج۲، ص۲۹۷-۳۰۲.