اجانب: تفاوت میان نسخه‌ها

مداخله و رقابت قدرت‌های خارجی در امور ایران از سال ۱۱۸۶ش/ ۱۸۰۷م و انعقاد قرارداد «[[قرارداد فین‌کن‌اشتاین|فین‌کن‌اشتاین]]» میان ایران و [[فرانسه]] آغاز شد. پس از آن تاریخ، ایران صحنه رقابت‌های سیاسی کشورهای اروپایی شد<ref>غفاری، نقش نیروهای بیگانه در پاگیری و گسترش تئوری توطئه در ایران، ۲۴.</ref> و در پی آن، معاهدات ذلت‌باری چون عهدنامه «[[ترکمنچای]]» و استقرار رژیم [[کاپیتولاسیون]] ناشی از آن با [[روسیه]]<ref>غفاری، نقش نیروهای بیگانه در پاگیری و گسترش تئوری توطئه در ایران، ۲۵؛ متولی، احوال شخصیه بیگانگان در ایران، ۳۷-۳۸.</ref> و عهدنامه «[[عهدنامه پاریس|پاریس]]» بر ایران تحمیل شد که ضربه شدیدی بر آزادی سیاسی و اقتصادی ایران وارد کرد و دروازه‌های بازرگانی خارجی ایران در خلیج فارس را در اختیار [[انگلیس]] قرار داد.<ref>رضایی، تاریخ سیاسی اجتماعی ایران، ۹۷۵.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|استعمار و استثمار}}

مداخله و رقابت روسیه و انگلیس در صحنه سیاسی ایران و تلاش آنها برای گرفتن امتیازهای گوناگون ادامه یافت تا اینکه در [[دوران قاجار]] به اوج خود رسید. توسعه‌طلبی اجانب در حوزه [[اقتصاد]] و [[سیاست]] محدود نماند؛ بلکه آنان به ستیز با [[اسلام]] و ترویج و تبلیغ [[مسیحیت]] در کشورهای اسلامی پرداختند.<ref>حائری، نخستین رویارویی‌ها ، ۵۵-۶۱ و ۴۶۹-۴۸۰.</ref> مداخله‌های بیگانگان، واکنش نخبگان و علمای دینی کشورهای اسلامی را برانگیخت و آنان را به مبارزه و مخالفت با بیگانگان واداشت و از آن پس واژه اجنبی-در کنار واژگان بیگانه و خارجی-به [[ادبیات سیاسی]] آنان راه یافت. در نامه منسوب به [[سیدجمال‌الدین اسدآبادی]] خطاب به [[میرزای شیرازی]] در تشویق به [[تحریم تنباکو]]، <ref>دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۱/۸۸-۹۴.</ref> در نصایح دهگانه [[آخوند خراسانی]] خطاب به [[محمدعلی‌شاه]]، <ref>حسنی، عالمان شیعه، ۲۰.</ref> در سخنان [[میرزای نایینی]] و دیگران، واژه اجنبی با همین مفهوم به‌کار رفته است.<ref>ترکمان، اسنادی درباره هجوم انگلیس و روس به ایران، ۱۸۱-۱۸۰؛ مدنی، دوران کاشانی، ۵۰؛ شریف، ۲۶.</ref> امام‌خمینی نیز از شخصیت‌های دینی و سیاسی بود که این واژه را در موارد گوناگون به کار برده و به دخالت و تسلط اجانب بر کشورهای اسلامی به‌ویژه ایران، حساسیت نشان داده است.<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۴۶۱-۴۶۲؛ امام‌خمینی، توضیح المسائل، ۴۵۷؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۱۳۹، ۳۹۶-۳۹۸ و ۱۲/۴۷۴.</ref>

بر اساس آموزه‌های [[قرآن]]، <ref>نساء، ۱۴۱؛ منافقون، ۸.</ref> روایات [[معصومان(ع)]]<ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعه، ۲۶/۱۴.</ref>و [[قاعده نفی سبیل|قاعده فقهی نفی سبیل]]، اجتناب و محتاط‌بودن در روابط با غیر مسلمانان و مسلط‌نکردن آنان بر مقدرات [[مسلمانان]] و کشور‌های اسلامی، از اصول حاکم بر [[دیپلماسی اسلامی]] به شمار می‌آید.<ref>دهشیری، اصول و مبانی دیپلماسی اسلامی از دیدگاه امام‌خمینی، ۶/۶۴-۶۵؛ شکوری، ۳۲۵-۳۳۱.</ref> [[قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران]] نیز بر اصل دخالت‌نکردن و نفی هر گونه سلطه کشورهای خارجی<ref>قانون اساسی، اصول ۲، ۸۱، ۱۴۵، ۱۴۶، ۱۵۲ و ۱۵۳ و بند ۵، اصل ۳.</ref> و حفظ [[استقلال]] و [[تمامیت ارضی]] کشور<ref>قانون اساسی، اصل ۳، بند ۱۱ و اصل ۹.</ref> تاکید دارد.{{ببینید|متن=ببینید|استقلال}}

[[امام‌خمینی]] با استناد به قاعده نفی سبیل، {{ببینید|متن=ببینید|نفی سبیل}} خواستار قطع سلطه [[امریکا]]، [[شوروی]] و دیگر اجانب بود<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۹۱.</ref> و ایستادگی و مبارزه مردم ایران را در همین راستا می‌دانست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۲۳۵ و ۴۷۶.</ref> ایشان وابستگی به غیر را ننگ و عار می‌شمرد و بر آن بود که مؤمنِ تحت فرمان خدا زیر بار ستم بیگانگان نمی‌رود<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۳۱۹ و ۷/۴۷۲.</ref> و در هیچ شرایطی-حتی [[محاصره اقتصادی]]-به کشورهای خارجی اجازه ورود به کشور و سیادت بر ملت ایران را نخواهد داد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۲۰۷.</ref> ایشان از مسلمانان دیگر نیز می‌خواست با سرسختی، کوبندگی و تمام قدرت در برابر اجانب بایستند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۲۶؛ ۳/۲ و ۱۰/۳۹۵.</ref>

اجانب خود را برتر از دیگران و شایسته اداره دنیا می‌دانند و معتقدند آنها باید ارزش‌های جوامع انسانی را تعیین کنند.<ref>منصوری، شناخت استکبار جهانی، ۲۵؛ ناظم، روس و انگلیس در ایران، ۴۴-۴۵.</ref> آنان برای سلطه بر کشورهای دیگر از جنگ‌افروزی نیز ابایی ندارند.<ref>ناظم، روس و انگلیس در ایران، ۱۲-۱۴.</ref> امام‌خمینی در موارد بسیاری به خوی سلطه‌گری اجانب<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۱۳۹، ۲۵۳-۲۵۴؛ ۴/۲۶۶ و ۵/۴۴۴.</ref> که موجب چپاول و غارت منابع کشورها شده<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۲۵۴؛ ۸/۳۱۰ و ۲۱/۴۱۷.</ref> اشاره کرده است. اجانب با مداخله در امور داخلی کشورها<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۴۱۱ و ۳/۴۸۶؛ ناظم، روس و انگلیس در ایران، ۲۸۱.</ref> و در پیش‌گرفتن سیاست‌های سود‌جویانه در پی حفظ موجودیت و منافع خود در جهان هستند<ref>ناظم، روس و انگلیس در ایران، ۴۵؛ آبراهامیان و دیگران، جستارهایی درباره تئوری توطئه در ایران، ۷۸.</ref> و برای برپاداشتن حاکمیت خود در کشورهای تحت سلطه می‌کوشند.

امام‌خمینی اجانب را از مصادیق مستکبرانی می‌دانست که تمام ملت‌ها را ضعیف می‌شمرند و به آنان درازدستی و ستم می‌کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۴۸۸.</ref> ایشان کشورهای انگلیس، شوروی، امریکا<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۴۵.</ref> و [[اسرائیل]]<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۲۳۹.</ref> را اجنبی می‌خواند؛ همچنان‌که برخی مدعیان [[ملی‌گرایی]] که به شرق و غرب تمایل دارند و نیز اخلال‌گران در امور کشور را که در صدد سلطه دوباره بیگانگان هستند، اجنبی قلمداد می‌کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۲۶۹، ۳۱۲؛ ۱۰/۱۳۷ و ۱۷/۴۱۳.</ref>

بیگانگان برای نفوذ و سلطه بر کشورهای دیگر از روش‌های گوناگون استفاده می‌کردند. روش نخست، سلطه نظامی است. آنان در گذشته با لشکرکشی و سلطه نظامی، اهداف خود را تامین می‌کردند. روش دوم، حکومت‌های دست‌نشانده است؛ به ‌طوری ‌که هزینه‌های سنگین انسانی و اقتصادی لشکرکشی، <ref>روحانی، ‌اندیشه‌های سیاسی اسلام، ۱/۵۲۰-۵۲۱.</ref> آنان را واداشت با روی‌کارآوردن حکومت‌های دست‌نشانده‌‌ای چون [[رضاخان پهلوی]] در ایران و [[مصطفی کمال آتاتورک]] در [[ترکیه]] به اهداف استعماری خود برسند.<ref>امام‌خمینی، کشف اسرار، ۳۳۰-۳۳۱.</ref> روش سوم ایجاد جریان‌های مخالف و عناصر مستعد و استقرار عوامل خود در داخل کشورها بود.<ref>بازرگان، بازیابی ارزشها، ۱۱۳.</ref> برای نمونه دولت انگلیس با استقرار گسترده شبکه‌های جاسوسی در بیشتر نقاط ایران، زمینه تعمیق نفوذ خود در کشور را فراهم کرده بود.<ref>فردوست، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ۱/۲۸۴-۲۸۷.</ref> اجانب در آخرین روش با برقراری روابط تجاری و به‌ دست ‌آوردن اطلاعاتی در زمینه جغرافیای طبیعی، خلق‌وخوی مردم، اوضاع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی حاکم بر جامعه و...، راه نفوذ و طرح‌های استعماری آینده را هموار می‌کردند.<ref>حائری، نخستین رویارویی‌ها ، ۱۴۴.</ref>

امام‌خمینی نیز می‌دانست بیگانگان طی مطالعات طولانی در ابعاد مادی، معنوی و انسانی کشورهای اسلامی دریافته‌اند اسلام تنها مکتب مبارز الهی<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۲۵۴ و ۶/۱۵۸.</ref> و انسان‌ساز<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۲۷۸.</ref> و قرآن<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۳۶-۳۳۷.</ref> بزرگ‌ترین مانع آنان در این راه است؛ از این‌رو در صدد برآمدند از راه‌های گوناگون، اسلام را نابود یا از محتوا خالی کنند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۲۰۳.</ref>؛ معرفی [[دین]] به عنوان افیون و مخدر جامعه<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۹۸.</ref> و جلوگیری از نشر آموزه‌های دینی، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۱۹۱ و ۷/۱۸۹.</ref> از آن جمله بود. به باور ایشان بیگانگان در این راه، با بررسی طولانی، به اهمیت نقش [[روحانیان]] نیز پی بردند و در صدد تخریب آنان برآمدند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۲۵-۳۲۶ و ۱۶/۱۷۷؛ امام‌خمینی، کشف اسرار، ۳۳۰.</ref> بیگانگان برای تضعیف رهبران اسلامی در نظر جوانان، آنان را طرفدار قدرتمندان و ثروتمندان معرفی می‌کردند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۲۹۴-۲۹۵.</ref>

امام‌خمینی بزرگ‌ترین حربه بیگانگان برای نفوذ در کشورهای اسلامی و بهره‌برداری از گنجینه‌های مادی و معنوی آنان را ایجاد [[تفرقه]] و [[نفاق]]<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ‌۲/۱۳۹؛ ۵/۱۸۷ و ۲۱/۶۵۰.</ref> و جداکردن مسلمانان از هم می‌دانست؛ به ‌گونه‌ای که نتوانند برای اسلام کاری انجام دهند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۳۶-۳۳۷ و ۳۴۴.</ref>؛ همچنین ایشان یکی از سیاست‌های همیشگی بیگانگان برای چپاول منابع کشورهای اسلامی را القای دیدگاه [[جدایی دین از سیاست]] می‌شمرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۲۲۷ و ۵/۴۶۹.</ref> در نگاه ایشان بیگانگان در این راستا برای منزوی‌کردن روحانیون چنین تلقین می‌کردند که آنان از عهده مسائل سیاسی بر نمی‌آیند و تنها باید به امور دینی و تحصیلی بپردازند.<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۱۳۸-۱۳۹.</ref> نیز جداکردن اقشار ملت از یکدیگر، بی‌اعتنایی ملت‌ها به هم و سکوت در برابر بیگانگان و کارگزاران آنها و غفلت از سرنوشت کشور، از دیگر طرح‌های بیگانگان برای غارت‌اندوخته‌های مردم بوده است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۴۵ و ۱۰/۱۳۴.</ref>

==زمینه‌‌ها و موانع نفوذ==

[[امام‌خمینی]] دلایل و زمینه‌های سلطه بیگانگان بر کشورهای اسلامی با بیش از یک‌میلیارد جمعیت و داشتن منابع غنی را شعاری‌بودن تمسک به اسلام، پشت‌کردن به آموزه‌های روح‌بخش آن، نداشتن آرامش و ثبات قدم، <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۶۱.</ref> روی‌آوردن به شرق و غرب، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۷۰.</ref> غفلت از مسائل سیاسی و اجتماعی اسلام و مراقبت نکردن از حریم قرآن کریم و اسلام<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۲۰ و ۱۸/۸۸.</ref> می‌دید؛ همچنان‌که خالی‌بودن مراکز علمی و دینی از دانشمندان متخصص و افتادن زمام امور اقتصادی و علمی به دست خارجی‌ها، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۲۶-۳۲۷.</ref> خودخواهی و سلطه‌جویی حکومت‌های اسلامی بر ملت خود و نوکری اجانب، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۲۷۵.</ref> تفرقه میان آنان<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۲۵۴ و ۶/۸۳.</ref> و جدایی و نداشتن تفاهم ملت‌ها و دولت‌ها<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۲۰.</ref> را از دیگر عوامل نفوذ اجانب در کشورهای اسلامی ذکر می‌کرد و اسلام، قرآن، روحانیان، [[حوزه‌های علمیه]]، [[وحدت کلمه]]، [[بیداری مسلمانان]] و [[وحدت حوزه و دانشگاه]] را از مهم‌ترین موانع نفوذ غربی‌ها بر می‌شمرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۰۴، ۳۵۳؛ ۲/۱۲۶؛ ۹/۵۳۷ و ۱۹/۱۵۱.</ref>

==آسیب‌های ناشی از سلطه اجانب==

از ویژگی‌های آشکار رژیم پهلوی، وابستگی به غرب و نداشتن استقلال در زمینه‌های گوناگون بود. امام‌خمینی نیز معتقد بود ملت ایران بیش از پنجاه سال از گرایش به خارجی‌ها ضربه‌ها خورده است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۵۲۵.</ref> ایشان بیگانگان را عامل به سلطنت رسیدن رضاخان پهلوی و [[محمدرضا پهلوی]]-برای حفظ منافع خود-می‌دانست و خاندان پهلوی را نوکر بیگانگان معرفی می‌کرد که کشور ایران را در تمام ابعاد اقتصادی، سیاسی و نظامی به غرب به‌ویژه امریکا وابسته کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۳۶۱-۳۶۲.</ref> و ایران را رو به شکست برد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۱۵۵.</ref>

در نگاه امام‌خمینی رژیم پهلوی در زمینه اقتصادی با واگذارکردن اندوخته‌های کشور به‌ویژه [[نفت]] به بیگانگان در برابر تاسیس پایگاه‌های نظامی، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۳۹۰ و ۷/۴۰۴-۴۰۵.</ref> دادن مراتع و جنگل‌ها به خارجی‌ها به نام ملی‌کردن<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۲۳۳.</ref> و به بهانه پیشرفت و رسیدن به تمدن بزرگ<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۳۴۱.</ref> کشور را دچار آسیب‌های جدی کرد. در بعد سیاسی نیز نشانه سرسپردگی محمدرضا پهلوی به بیگانگان، این بود که وی اجازه و جرئت تصمیم‌گیری در مسائل اساسی و کلان کشور به‌ویژه سیاست خارجی نداشت و برای کسب تکلیف و دریافت نظر مقامات امریکایی، پیوسته با سفیر امریکا در [[تهران]] دیدار داشت یا به امریکا می‌رفت.<ref>سولیوان، خاطرات دو سفیر، ۷۱ و ۱۲۵.</ref> در نگاه امام‌خمینی دخالت مستشاران خارجی در اداره امور کشور، بزرگ‌ترین جنایت<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۳۷۰.</ref> و مایه افسردگی و ناامیدی جوانان درباره پیشرفت کشور بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۶۲.</ref> ایشان [[ارتش]] را نیز در رژیم پهلوی نیرویی تحت سلطه و ستم مستشاران خارجی می‌دانست که به سبب تحقیرشدن، آماده سازش و فرمانبرداری بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۲۴-۲۵.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|استعمار و استثمار}}

==راه‌های قطع سلطه اجانب==

امام‌خمینی ضمن نفی هر گونه سازش با ابرقدرت‌ها، ‌تمدن و پیشرفتی که ملت‌های مسلمان را به آنها وابسته کند، رد می‌کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۳۴۰.</ref> ایشان بر پایه مبانی فقهی خود، روابط تجاری و سیاسی با کافران و بیگانگان را در صورتی که موجب چیرگی آنان بر کشورهای اسلامی شود، [[حرام]] و پیمان با آنان را [[باطل]] می‌دانست و افراد و مقاماتی را که زمینه سلطه بیگانگان را ایجاد کنند، خائن و برکنار از مقام خود معرفی می‌کرد<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۳۷۸-۳۸۰؛ امام‌خمینی، توضیح المسائل، ‌۴۵۶-۴۵۷.</ref> و از ملت‌های اسلامی می‌خواست برای نجات کشورشان از سلطه اجانب قیام کنند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۵۰۳؛ ۱۱/۱۰۴ و ۱۴/۱۳۵.</ref> و با تشکیل [[دولت اسلامی]]<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۳۱۵؛ ۸/۳۰۸ و ۱۶/۳۷۵.</ref> و محقق‌ساختن [[اسلام ناب محمدی]] در همه سرزمین‌ها و شناساندن چهره واقعی [[اسلام]] به نسل جوان، مجالی برای نفوذ آنان باقی نگذارند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۲۸۲؛ ۴/۱۹۵ و ۲۱/۲۰۴.</ref> ایشان یکی از مهم‌ترین راهکارهای کوتاه‌کردن دست اجانب را [[وحدت کلمه]] می‌دانست و همه مسلمانان و حاکمان اسلامی را به وحدت و همدلی فرا می‌خواند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۸۲؛ ۲/۴۰۳ و ۳/۳۱۰.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|وحدت}}

==پانویس ==

{{پانویس}}

==منابع==

* آبراهامیان، یرواند و احمد اشرف و محمدعلی همایون کاتوزیان، جستارهایی درباره تئوری توطئه در ایران، ترجمه محمدابراهیم فتاحی، تهران، نشر نی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، رساله امام‌خمینی، توضیح المسائل، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ هفتم، ۱۳۸۷ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۷ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، ولایت فقیه، حکومت اسلامی، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ بیستم، ۱۳۸۸ش.

* ترکمان، محمد، اسنادی درباره هجوم انگلیس و روس به ایران، تهران، وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۷۰ش.

* جعفری، سیداصغر، نقش امام در مبارزه با استکبار، ‌چاپ‌شده در سیری در‌اندیشه‌های دفاعی امام‌خمینی، تهران، وزارت دفاع، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.

* حائری، نخستین رویارویی‌ها ، عبدالهادی، نخستین رویارویی‌ها ‌اندیشه‌گران ایران (با دو رویه تمدن بورژوازی غرب)، تهران، امیرکبیر، چاپ سوم، ۱۳۷۸ش.

* حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعه، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.

* دهشیری، اصول و مبانی دیپلماسی اسلامی از دیدگاه امام‌خمینی، محمدرضا، اصول و مبانی دیپلماسی اسلامی از دیدگاه امام‌خمینی، چاپ‌شده در مجموعه امام‌خمینی و حکومت اسلامی، نهادهای سیاسی و اصول مدنی، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.

* روحانی، حسن، ‌اندیشه‌های سیاسی اسلام (مبانی نظری)، تهران، ‌کمیل، چاپ اول، ‌۱۳۸۸ش.

* غفاری هشجین، زاهد، نقش نیروهای بیگانه در پاگیری و گسترش تئوری توطئه در ایران، مجله اطلاعات سیاسی اقتصادی، شماره ۱۹۲-۱۹۱، ۱۳۸۲ش.

* متولی، احوال شخصیه بیگانگان در ایران، محمد، احوال شخصیه بیگانگان در ایران، تهران، ساز و کار، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.

* منصوری، شناخت استکبار جهانی، جواد، شناخت استکبار جهانی، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ نهم، ‌۱۳۶۹ش.

==پیوند به بیرون==

الهه رده، مقاله «[https://books.khomeini.ir/books/10001/447/ اجانب]»، دانشنامه امام‌خمینی(ره)، ج۱، ص۴۴۷-۴۵۱.