طلوع فجر: تفاوت میان نسخه‌ها

فجر به معنای انشقاق و شکافتن است و به هنگامی‌که سیاهی شب شکافته می‌شود و سفیدی صبح در افق پدیدار می‌گردد، گفته می‌شود <ref>ابن‌منظور، لسان العرب، ۵/۴۵؛ طریحی، مجمع البحرین، ۳/۴۳۴.</ref>. بر اثر تابش خورشید بر سطح زمین و چرخش زمین به دور خود، پیوسته نقاط مختلف کره زمین شاهد طلوع و غروب خورشید است. طلوع فجر زمانی رخ می‌دهد که بخشی از زمین که در تاریکی شب قرار دارد، با چرخش زمین به محل تابش نور خورشید نزدیک شود. با نزدیک‌شدن هر نقطه از زمین به محل تابش نور خورشید، به سبب انکسار و شکست نور و انعکاس آن در هوا، نور سفیدی در مشرق گسترده می‌شود و فجر طلوع می‌کند <ref>عدالتی، اصول و مبانی جغرافیای ریاضی، ۳۸۲؛ الیاسی، ستاره شناسی زمان‌های اسلامی، ۱۲۴؛ حسن‌زاده آملی، دروس فی معرفة الوقت و القبله، ۲۴۱ ـ ۲۵۶.</ref>.

طلوع فجر دو بار در افق رخ می‌دهد. فجر اول، نور سپیدی است که مانند تیغه‌ای باریک عمود بر افق طلوع می‌کند و به آن فجر کاذب گفته می‌شود. فجر دوم که فجر صادق است، به نوری گفته می‌شود که در افق پهن می‌شود. با طلوع فجر صادق، وقت نماز صبح آغاز و خوردن و آشامیدن برای روزه‌داران ممنوع می‌شود <ref>حلی، منتهی المطلب، ۴/۸۸ ـ ۸۹؛ بهایی، الحبل المتین، ۱۴۵؛ طریحی، مجمع البحرین، ۳/۴۳۴.</ref>. غلبه نور ماه بر سفیدی فجر در شب‌های مهتابی که از شب سیزدهم هر ماه آغاز می‌شود و تا اواخر ماه ادامه می‌یابد <ref>امام‌خمینی، الرسائل العشره، ۱۹۹؛ فاضل لنکرانی، تفصیل الشریعة، ۱/۲۴۱.</ref> و به «لیالی مُقمَره» معروف است، موجب تأخیر رؤیت فجر می‌گردد. درباره وقت نماز صبح، در چنین شب‌هایی اختلاف است که هم‌زمان با شب‌های غیر مهتابی است ـ هر چند فجر دیده نشود ـ یا آنکه تا لحظه غلبه سفیدی صبح بر نور مهتاب و دیده‌شدن فجر با چشم عادی به تأخیر می‌افتد؟

فقهای پیشین شیعه از حکم طلوع فجر در شب‌های مهتابی سخنی نگفته‌اند. نخستین کسی که به این بحث پرداخته، آقارضا همدانی است <ref>احمدی فقیه، رسالة فی تعیین الفجر، ب.</ref>. پس از وی، این مسئله در فقه شیعه در کتاب الصلاة ضمن بحث از وقت نماز مطرح گردیده است <ref>خوانساری، جامع المدارک، ۱/۲۴۲؛ خویی، موسوعة الامام‌الخویی، ۱۱/۲۰۱ ـ ۲۰۲؛ فاضل لنکرانی، تفصیل الشریعة، ۱/۱۵۵ ـ ۱۶۱.</ref>. همچنین برخی صاحب‌نظران، رساله‌های مستقلی دراین‌باره نوشته‌اند <ref>←لنگرودی، طلوع الفجر.</ref>. مانند این بحث در میان اهل سنت نیز مطرح شده و برخی از آنان استحبابِ اِسفار (انتظار برای روشن‌شدن هوا به مقداری که یقین به طلوع فجر حاصل شود) را مربوط به همین شب‌ها دانسته‌اند <ref>ابن‌حبان، بترتیب ابن‌بلبان، ۴/۳۵۵؛ سیوطی، تنویر الحوالک، ۲۲.</ref>.

امام‌خمینی ضمن اشاره به این بحث در درس خارج فقه <ref>امام‌خمینی، الطهاره، ۴۱.</ref>، رساله مستقلی دراین‌باره تألیف کرده است {{ببینید|فی لزوم تبیّن الفجر فعلا فی اللیالی المقمره}}. به تعبیر برخی از شاگردان ایشان، این رساله از کامل‌ترین متونی است که در این موضوع نگارش یافته و استدلال‌های ابتکاری امام‌خمینی را نشان می‌دهد <ref>احمدی فقیه، رسالة فی تعیین الفجر، ب.</ref>. علاوه بر رساله یادشده، ایشان در استفتائات میزان طلوع فجر را تبیّن حسی می‌داند، نه محاسبات علمی، از این‌رو طلوع فجر باید با چشم عادی دیده شود <ref>امام‌خمینی، استفتائات، ۱/۱۳۲.</ref>.

گروهی از فقها بر این باورند که آشکاری فجر و دیدن آن با چشم عادی ـ تبیّن حسّی ـ ملاک و مدار موضوع حکم شرعی نیست، بلکه تنها راه، حصول علم به طلوع فجر و پایان شب است؛ بدین معنا که غلبه نور ماه در شب‌های مهتابی همانند وجود ابر، مانع از تحقق فجر نمی‌شود <ref>خوانساری، جامع المدارک، ۱/۲۴۳؛ لنگرودی، طلوع الفجر، ۴۰ ـ ۴۱.</ref>. بنابراین چنانچه با استفاده از معیارهای علمی، علم به طلوع فجر پیدا شود، فجر ثابت خواهد شد <ref>خویی، موسوعة الامام‌الخویی، ۱۱/۲۰۲.</ref>. ماهیت فجر مانند ماهیت وقت ظهر شرعی و غروب خورشید است و دیده‌شدن یا نشدن آن در تحقق این ماهیت تأثیری ندارد <ref>لنگرودی، طلوع الفجر، ۳۵.</ref>. در اثبات این نظریه به آیه ۱۸۷ سوره بقره و برخی احادیث استناد شده است <ref>لنگرودی، طلوع الفجر، ۳۷ ـ ۳۹.</ref>. بر همین اساس بیشتر فقهای معاصر ـ غیر از امام‌خمینی ـ تفاوتی میان شب‌های مهتابی و غیر مهتابی قائل نیستند <ref>محمودی، مناسک عمره مفرده، ۲۴۰.</ref>. در مقابل برخی از فقها معتقدند در شب‌های مهتابی نورِ ماه مانع از تحقق سفیدی صبح است <ref>همدانی، مصباح الفقیه، ۹/۱۳۴.</ref>؛ لذا تا لحظه غلبه نور فجر و مشاهده سفیدی فجر با چشم، نمازِ صبح به تأخیر می‌افتد <ref>کاشف‌الغطاء، العروة الوثقی، ۲/۲۵۳.</ref>.

امام‌خمینی ملاک تحقق فجر شرعی را دیدن فجر صادق با چشم عادی ـ تبیّن حسی ـ می‌داند؛ لذا در شب‌های مهتابی به تأخیر اقامه نماز صبح فتوا داده است <ref>امام‌خمینی، استفتائات، ۱/۱۳۱ ـ ۱۳۲.</ref>؛ بدین معنا که در شب‌های مهتابی اصل طلوع فجر دیرتر تحقق می‌یابد، نه اینکه فجر طلوع می‌کند ولی نور ماه مانع دیدن آن می‌شود. ایشان همانند محقق همدانی این نظریه را مطابق ظاهر قرآن و احادیث و فتاوی فقهای شیعه دانسته <ref>امام‌خمینی، الرسائل العشره، ۱۹۹.</ref> و در اثبات مبنای خود به آیه ۱۸۷ سوره بقره استناد کرده است <ref>امام‌خمینی، الرسائل العشره، ۲۰۰.</ref>: «کُلُوا وَ اشرَبُوا حَتّی یَتَبَیَّنَ لَکُمَ الخَیطُ الأَبیَضُ مِنَ الخَیطِ الأَسوَدِ مِنَ الفَجرِ؛ بخورید و بیاشامید تا آنکه برای شما رشته سفید (سفیدی فجر) از رشته سیاه (سیاهی شب) متمایز شود». ایشان مراد از تبیّن را همان فجر دانسته و خاطرنشان کرده واژه «من» در «مِنَ الْفَجْرِ» بر اساس ظاهر آیه شریفه بیانیه است و برای توضیح و بیان مفهوم «تبیّن» آمده است و وقتی تبیّن ـ که همان فجر است ـ موضوع حکم شرعی قرار گرفت، قاعده اولیه در همه عناوینی که در خطاب شارع اخذ می‌شود، این است که آن عنوان وجود خارجی داشته و به‌اصطلاح فعلی باشد. تبیّن در این آیه فعلی و خارجی است؛ یعنی فجری که در خارج محسوس و قابل رؤیت است <ref>امام‌خمینی، الرسائل العشره، ۲۰۰ ـ ۲۰۱.</ref>. در حالی‌که در شب‌های مهتابی تبیّن حسّی فجر تأخیر دارد و از سویی همین تبیّن موضوع حکم شرعی است.

مستند دیگر امام‌خمینی احادیثی است که فجری را موضوع حکم شرعی می‌داند که برای شخص قابل رؤیت باشد؛ ازجمله حدیثی از امام‌صادق(ع) که در مقام پاسخ به سؤال از وقت نماز صبح و روزه است؛ طلوع فجر در این حدیث به پارچه سفید مصری تشبیه شده است که بر افق گسترده می‌شود <ref>کلینی، کافی، ۴/۹۹.</ref>. حدیث دیگر در پاسخ به سؤال مشابهی طلوع فجر را به نهر سوری (سرزمینی در عراق) تشبیه کرده است؛ یعنی سفیدی فجر مانند نهری در افق جاری می‌شود و گسترده می‌گردد <ref>صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱/۵۰۰.</ref>. امام‌خمینی این‌گونه تشبیهات را تنها منطبق با تمیّز و آشکاری محسوس فجر می‌داند <ref>امام‌خمینی، الرسائل العشره، ۲۰۳.</ref>. روشن‌تر از این روایات، حدیثی از امام‌جواد(ع) در پاسخ سؤال از وقت نماز صبح است که برخی از مسلمانان درباره آن اختلاف داشته‌اند؛ همچنین روایتی در پاسخ سؤال از زمان طلوع فجر در شب‌های مهتابی و شب‌هایی که افق را به سبب موانعی مانند ابر نمی‌توان دید. امام جواد(ع) با اشاره به آیه ۱۸۷ سوره بقره و تفسیر «خیط ابیض» به رشته سفیدی که در افق گسترده است، دستور می‌دهد تا زمانی که طلوع فجر برای نمازگزار آشکار نشده، برای نماز صبح قیام نکند <ref>طوسی، تهذیب الاحکام، ۲/۳۶ ـ ۳۷.</ref>. این حدیث، ظهور در تبیّن حسی دارد. امام‌خمینی پس از ذکر این حدیث اشاره می‌کند که مانع‌بودن ابر در سؤال سائل منافاتی با مطلوب ندارد؛ زیرا تفاوت نور ماه که مانع از تحقق سفیدی فجر است با ابر که مانند پرده‌ای مانع از دیده‌شدن سفیدی موجود است، روشن می‌باشد <ref>امام‌خمینی، الرسائل العشره، ۲۰۴ ـ ۲۰۵.</ref>. برخی از محققان معاصر ضمن تبیین نظر ایشان در اثبات آن به احادیث دیگری نیز استناد کرده‌اند <ref>احمدی فقیه، رسالة فی تعیین الفجر، ۱۶.</ref>.

سرانجام اینکه از نظر امام‌خمینی چنانچه دلایلِ مطرح، ظهور در مدّعای ایشان نداشته باشد، در قول دیگری نیز ظهور نخواهد داشت. در صورت اشکال در دلایل فوق، تنها راه، استناد به اصول عملیه و جریان استصحاب حکمی است <ref>امام‌خمینی، الرسائل العشره، ۲۰۵.</ref>؛ یعنی استصحاب عدم وجوب روزه و عدم جواز نماز تا زمانی که سفیدی فجر با چشم دیده شود و تبیّن فعلی پیدا کند.

نظریه تأخیر طلوع فجر در شب‌های مهتابی را با وجود اینکه برخی فقهای پیش از امام‌خمینی مطرح کرده بودند، مورد قبول دیگران قرار نگرفته بود؛ اما با روی‌آوردن ایشان به این نظریه و طرح مبسوط و استدلالی آن، این بحث در مجامع علمی با دقت بیشتری بررسی گردید و نقد و نظر برخی از فقهای معاصر را به همراه داشت <ref>فاضل لنکرانی، تفصیل الشریعة، ۱/۱۵۸ ـ ۱۶۵؛ لنگرودی، طلوع الفجر، ۱۱ ـ ۵۶.</ref>. با توجه به موقعیت ویژه امام‌خمینی (در رأس حکومت اسلامی بودن و گستره مقلدان در ایران و دیگر نقاط جهان) این فتوا <ref>امام‌خمینی، استفتائات، ۱/۱۳۲.</ref> که لازمه آن تأخیر در اقامه نماز صبح بود، بازتاب گسترده‌ای در میان عموم مردم به‌ویژه در ماه مبارک رمضان داشت.