انسان‌شناسی: تفاوت میان نسخه‌ها

==مفهوم‌شناسی==

انسان از ریشه «انس» به معنای اُلفت‌گرفتن <ref>راغب، مفردات الفاظ القرآن، ۹۴.</ref> و یا از «نسی» به معنای فراموشی <ref>زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، ۸/۱۹۲.</ref> است. انسان در اصطلاح حکما به «حیوان ناطق» تعریف شده است و مراد از [[نطق]]، ادراک عقلی حاصل از [[فکر]] و مانند آن است. <ref>ارسطو، فی النفس، ۱۶۳؛ ملاصدرا، الحاشیة علی الهیات، ۱۶۴؛ سبزواری، شرح المنظومه، ۱/۲۲۹.</ref> از دیدگاه عارفان انسان آینه تمام‌نمای هستی و مظهر اسمای متقابل الهی مانند [[اسمای جمال]] و [[اسمای جلال|جلال]] است. <ref>ابن‌عربی، فصوص الحکم، ۱۴۵؛ کاشانی، شرح فصوص، ۲۲۳ـ۲۲۴.</ref> انسان‌شناسی دانشی است که به احوال، ابعاد کلی و جزئی، فردی و اجتماعی انسان می‌پردازد <ref>ناصح، انسان‌شناسی در اندیشه امام‌خمینی، ۱۳۱.</ref> و برخی از آن به علم النفس نیز یادکرده‌اند <ref>حسن‌زاده آملی، دروس معرفت، ۳۱۹.</ref> در این دانش به شناخت جان آدمی، فضیلت و رذیلت و [[سعادت]] و [[شقاوت]] او پرداخته می‌شود. <ref>جوادی آملی، صورت و سیرت، ۲۱.</ref>

[[امام‌خمینی]] انسان را مظهر همه [[صفات الهی]] <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۲۸۵.</ref> و خلاصه موجودات [[عالم]] می‌داند که حقایق آنها را در خود دارد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۶۸.</ref> همچنین موجودی چندبعدی است که امکان ترقی در جهات [[کمال]] یا نقصان تا نهایت درجات آن را دارد. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۸ و ۱۳/۲۸۵، ۲۹۰.</ref> ایشان انسان‌شناسی را علم به نیازها <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۸.</ref> و ابعاد مختلف وجودی انسان <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۲۱۸.</ref> مانند اوصاف، غرایز <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۸.</ref> و مراتب وجودی او <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۸.</ref> می‌داند و به جهت پیچیدگی جهات وجودی انسان، آن را علمی دشوار می‌شمارد که بدون بهره‌مندی از آموزه‌های [[وحی]] غیر ممکن است. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۸.</ref>

شناخت انسان یکی از شریف‌ترین علوم است <ref>اخوان‌الصفاء، رسائل اخوان الصفاء و خلان الوفاء، ۳/۳۷۲.</ref> و آدمی از دیرباز درپی شناخت ابعاد مختلف وجودی خود بوده است و ‌اندیشمندان بزرگی چون [[سقراط]]، [[افلاطون]]، [[ارسطو]] و [[فارابی]] از ماهیت نفس انسان، آثار و مرتبه وجودی او در عالم بحث کرده‌اند. <ref>ارسطو، علم اخلاق، ۱/۱۸۳؛ فارابی، الجمع بین رأی الحکیمین، ۶۲؛ دورانت، تاریخ تمدن، یونان باستان، ۲/۵۹۳؛ بدوی، افلاطون فی الاسلام، ۳۱۵.</ref> در آموزه‌های وحیانی و کتاب‌های آسمانی درباره انسان از جنبه‌های مختلف سخن گفته شده است و در [[کتاب مقدس]]، انسان حیوان بزرگی معرفی شده که از خاک آفریده شده است و [[خداوند]] انسان را به صورت خود آفریده و شریعتی برای او قرارداده تا زندگی خود را با آن اداره کند و از آن تجاوز نکند. <ref>هاکس، قاموس کتاب مقدس، ۱۱۳ـ۱۱۴.</ref>

[[قرآن کریم]] از حقیقت [[روح]] <ref>اسراء، ۸۵.</ref> و [[نفس]] <ref>شمس، ۷.</ref> انسان سخن گفته است و روح انسان را روحی الهی دانسته است <ref>ص، ۷۲.</ref> و بر [[کرامت انسان]] <ref>اسراء ۷۰.</ref> و خلافت او در زمین <ref>بقره، ۳۰.</ref> تأکید کرده است. در برخی روایات بر این نکته تأکید شده است که کسی که نفس خود را بشناسد، پروردگار خویش را خواهد شناخت، <ref>آمدی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ۲۳۲.</ref> البته انسان‌شناسی به معنای [[خودشناسی]] نمی‌تواند به معنای کلی انسان‌شناسی باشد. <ref>پناهی، انسان‌شناسی فلسفی در اندیشه امام‌خمینی، ۵.</ref>

انسان‌شناسی مبنای بسیاری از علوم است و مسائل بسیاری از علوم با شناخت ابعاد مختلف ظاهری و باطنی انسان مرتبط است؛ مانند علوم اجتماعی، [[علم طب]]، [[علم اخلاق]]، [[علم تربیت]]، [[علم روانشناسی]] <ref>جوادی آملی، انتظار بشر از دین، ۲۱۰ـ۲۱۹.</ref> در آثار اندیشمندان اسلامی، توجه به ابعاد وجودی انسان سهم مهم و قابل توجهی دارد. وصف، تبیین و تحلیل ویژگی‌های انسان در [[حکمت]]، [[کلام]]، [[عرفان]]، [[اخلاق]] و معارف دینی اسلام به طور گسترده ملاحظه شده و آرای گوناگونی دراین‌باره ارائه شده است. <ref>پناهی، انسان‌شناسی فلسفی در اندیشه امام‌خمینی، ۳.</ref> رشته‌های انسان‌شناسی در [[جهان اسلام]] بر اساس تحقیقات و تحلیل‌های متفکران، همسو با آموزه‌های [[اسلام]] پیش رفته است. انسان‌شناسی دینی، شهودی و فلسفی از مهم‌ترین اقسام انسان‌شناسی است که در جهان اسلام بالیده و رشد چشمگیری داشته است. <ref>پناهی، انسان‌شناسی فلسفی در اندیشه امام‌خمینی، ۲۹.</ref> حکمای الهی با رویکرد عقلی و برهانی به شناخت انسان پرداخته‌اند و تلاش کرده‌اند تعریف جامعی از انسان ارائه کنند تا او را از دیگر موجودات متمایز کند. <ref>← ابن‌سینا، الشفا، الطبیعیات، ۳۲.</ref> اهل معرفت نیز با استفاده از منابع [[شریعت]] و شهود سعی کرده‌اند ابعاد باطنی انسان را بیان کنند؛ زیرا شناخت این ابعاد، در [[سیر و سلوک]] و رسیدن به غایت کمال انسانی نقش مؤثری دارد، <ref>فرغانی، منتهی المدارک فی شرح تائیه ابن‌فارض، ۲/۲۹۵؛ کاشانی، لطائف الاعلام، ۱۴۳.</ref> و یکی از مهم‌ترین مباحث عرفان بیان جایگاه انسان در هستی و رابطه انسان با [[حق‌تعالی]] و معیت حق‌تعالی با اوست. <ref>فناری، مصباح الانس بین المعقول و المشهود، ۵۶۵ـ۵۶۶؛ آشتیانی، مقدمه رسائل قیصری، ۱۰۵.</ref> از نخستین کتاب‌هایی که در این زمینه نگاشته شده کتاب [[النفس]] ارسطوست. در میان مسلمانان نیز [[رساله نفس]] [[ابن‌سینا]] و کتاب النفس [[ابن‌باجه]] از نخستین آثار در این زمینه‌اند.

در اندیشه امام‌خمینی انسان‌شناسی دارای مفهومی عمیق و جامع و دارای لایه‌های مختلف وجودی است؛ لایه‌هایی که دارای مرتبه قبل از طبیعت، طبیعت و مرتبه روحانیت و فوق روحانیت می‌باشد. <ref>ناصح، انسان‌شناسی در اندیشه امام‌خمینی، ۱۳۳.</ref> افزون بر اینکه دارای مفهومی عمیق است، دارای جهت‌گیری متعالی هم می‌باشد؛ به این معنا که در انسان‌شناسی وحیانی، تصویری ارزشی از انسان ترسیم می‌شود؛ تصویری برای سیر از [[عالم طبیعت]] به سوی [[عالم معنا]] و سیر از [[عالم قوه]] به [[عالم فعلیت]]. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۴۱۴ـ۴۱۵؛ ناصح، انسان‌شناسی در اندیشه امام‌خمینی، ۱۳۴.</ref> به باور امام‌خمینی انسان موجودی است که شناخت او معرفت الهی را در پی دارد و شناخت هیچ موجود دیگری این نقش و اهمیت را ندارد. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۴۲۲.</ref> ایشان بر ضرورت شناخت همه ابعاد وجودی انسان تأکید می‌کند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۲۱۸.</ref> و تربیت انسان را متوقف بر شناخت ابعاد مختلف وجودی انسان می‌داند، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۸۵ـ۱۸۶.</ref> همچنین ایشان در آثار خود از حقیقت انسان <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۹۹ـ۱۰۰.</ref> ویژگی‌ها <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۳۵.</ref> مبانی و مراتب وجودی انسان <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۶۵؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۸۶.</ref> بحث کرده است.

==امکان شناخت انسان==

‌اندیشمندان در امکان شناخت انسان اختلاف دارند. گروهی شناخت انسان را به حقیقت و کنه آن ممکن نمی‌دانند. <ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۱۱۵۷.</ref> برخی اهل معرفت نیز آگاهی از کنه و حقیقت انسان را تنها از راه [[وحی]] و کشف الهی برای اولیا و [[انبیای الهی]] ممکن می‌دانند و معتقدند اصحاب فکر و نظر و متکلمان در معرفت آن ناتوان بوده‌اند. <ref>ابن‌عربی، فصوص الحکم، ۱۲۵؛ جندی، شرح فصوص‌ الحکم، ۴۸۹ـ۴۹۰؛ ملاصدرا، العرشیه، ۲۳۴.</ref>

امام‌خمینی معتقد است عقلای بشر هزاران سال برای شناخت انسان تلاش کرده‌اند؛ ولی به کنه حقیقت آن دست نیافته‌اند، <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۱۶.</ref> زیرا شناخت انسان از راه علمی و عقلی ممکن نیست و آنانی که گمان کرده‌اند انسان را شناخته‌اند، در واقع شبحی از انسان را شناخته و گمان کرده‌اند انسان در همین خلاصه می‌شود. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۴۳۴.</ref> این شناخت باید با تعلیم الهی باشد؛ چنان‌که فرشتگان در پی تعلیم الهی به فیض معرفت انسان رسیدند؛ اما [[ابلیس]] به معرفت انسان دست نیافت و در برابر انسان [[سجده]] نکرد. <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۴۴.</ref> به اعتقاد امام‌خمینی شناخت واقعی انسان تنها برای حق‌تعالی و کسانی که وحی و الهام الهی به آنان شده است، ممکن است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۳۲۶.</ref> و تنها مکتب‌های توحیدی که به منبع وحی متصل‌اند، می‌توانند با شناخت صحیح از انسان به تربیت صحیح و واقعی بپردازند؛ از این‌رو مکتب انبیا تنها مکتب انسان‌سازی است. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۹۶ـ۹۷.</ref> در دیدگاه انسان‌شناسی امام‌خمینی، برای شناخت انسان نیاز به انسان‌شناسی وحیانی است تا به وسیله آن بتوان با کشف ابعاد بالقوه و پنهانی انسان پله‌های تکامل مادی و معنوی، فردی و اجتماعی فراروی انسان قرار دهد و این در صورتی است که انسان‌ها به دعوت پیامبران(ع)، پاسخ مثبت بدهند. <ref>ناصح، انسان‌شناسی در اندیشه امام‌خمینی، ۱۴۰.</ref> امام‌خمینی یکی از معانی روایت «من عرف نفسه فقد عرف ربه» <ref>مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، ۲/۳۲.</ref> را این می‌داند که همان‌طور که انسان از شناخت کامل [[پروردگار]] عاجز است، از شناخت کامل خود نیز عاجز است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۸.</ref> و دلیل دشواری شناخت انسان این است که او در یک اُفق بالایی قرار دارد و همه کس توان درک او را ندارند. <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۲۶۰ـ۲۶۱.</ref>

 

 

 

 

==قوای نفس و تعدیل آنها==

 

از دیدگاه حکمت متعالیه نفس با وجود وحدت و بساطت خود دارای قوای متعددی است که با آنها متحد است و قوا هویتی غیر از هویت نفس ندارند. <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۶/۳۷۸.</ref> حکمای الهی در آثار خود به تبیین این قوا پرداخته‌اند. هر یک از این قوا، در تدبیر بدن، وظیفه خاص به خود را بر عهده دارند و شناخت نفس با شناخت این قوا و کارکردهای آنها امکان‌پذیر است. حکمای الهی قوای نفس را به طبیعی، حیوانی و انسانی (ناطقه) تقسیم می‌کنند:

ج) قوای نفس ناطقه به [[قوه عامله]] و [[قوه عالمه|عالمه]] تقسیم می‌شود. قوه عامله کار تحریک بدن در برابر امور جزئی و آرایی را که مربوط به عمل است، بر عهده دارد که به آن [[عقل عملی]] گفته می‌شود، مانند [[قبح ظلم]] و [[حسن عدل]].{{ببینید|متن=ببینید|عقل(۲)}} این قوه اگر غالب بر قوای دیگر شود و قوای دیگر تحت اختیار و تدبیر او واقع شوند، اخلاق و فضایل در نفس تحقق می‌یابد و اگر مغلوب قوای دیگر شود، [[رذایل اخلاقی]] پدید می‌آیند؛ اما وظیفه قوه عالمه و [[عقل نظری]] ادراک صور کلیه و دریافت علوم از مبادی عالیه است. <ref>ابن‌سینا، الشفا، الطبیعیات، ۳۲ـ۳۹.</ref>

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

===قابلیت کمال و نقص===

انسان، چنان‌که امام‌خمینی خاطرنشان کرده است، در میان موجودات این قابلیت را دارد که به بالاترین درجه کمال و پایین‌ترین درجه نقص برسد و می‌تواند یک موجود الهی یا شیطانی شود. فاصله میان کمال و نقص غیر قابل تصور است و این در موجودات دیگر نیست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۲۸۵.</ref> و انسان به دلیل استعداد فراوان قابلیت نامتناهی دارد. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۸۵.</ref>

===کرامت انسان===

خداوند متعال در قرآن بر کرامت انسان تأکید کرده است. <ref>اسراء، ۷۰.</ref> مراد از کرامت، عنایت و شرافت‌دادن به خصوصیتی است که در دیگران نیست. <ref>طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳/۱۵۶.</ref> حکمای الهی و عارفان کرامت را به دو قسم ذاتی و اکتسابی تقسیم کرده‌اند. [[کرامت ذاتی]] در واقع موهبت الهی به انسان است؛ ولی [[کرامت اکتسابی]] در پی تلاش انسان در دو زمینه معرفت و عمل، نصیب او می‌گردد. <ref>ملاصدرا، تفسیر القرآن، ۵/۳۰۹ـ۳۱۰؛ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۶/۳۴۵.</ref> امام‌خمینی کرامت ذاتی انسان را از این منظر می‌داند که او مظهر و تجلیگاه اسمای حسنای الهی است و تنها موجودی است که آن اسما با جلوه‌های مختلف در آینه وجودی او تجلی می‌کند. <ref>امام‌خمینی، سر ّالصلاة، ۲۲ـ۲۳؛ امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۴۸.</ref> ایشان ملاک کرامت اکتسابی را با استناد به برخی آیات <ref>حجرات، ۱۳.</ref> [[تقوا]] می‌داند و هر انسان که تقوایش بیشتر باشد، کرامتش نزد خداوند زیادتر است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۱۴.</ref> و اگر انسان در مسیر بندگی الهی سیر کند، خداوند غیر از کرامت‌های اخروی در دنیا نیز به او کرامت می‌دهد. <ref>امام‌خمینی، سر ّالصلاة، ۱۰۶.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|کرامت انسان}}

===اراده و اختیار===

انسان موجودی مختار آفریده شده و بر اساس این اختیار می‌تواند خیر و شر و [[سعادت]] و [[شقاوت]] را انتخاب کند. <ref>طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۴/۳۵.</ref> به باور امام‌خمینی این اراده و اختیار است که انسان را از فرشتگان و حیوانات متفاوت می‌کند و او می‌تواند با اختیار خود مسیر تکامل را طی کند. <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۱/۲۹۹.</ref>

===مظهریت تام اسما و مَثَل اعلای الهی===

از دیدگاه عرفانی همه موجودات آیت و مظهر اسمای حق‌اند؛ اما انسان می‌تواند مظهر تام اسما و صفات الهی و آینه تمام‌نمای اسمای حق‌تعالی باشد. <ref>جامی، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، ۹۰؛ امام‌خمینی، امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۳۸.</ref> خداوند از داشتن مِثل منزه است؛ اما داشتن مَثَل به معنای آیت و علامت برای خداوند امکان دارد. <ref>گنابادی، تفسیر بیان السعادة فی مقامات العباده، ۲/۴۳۷.</ref> امام‌خمینی با اشاره به برخی آیات <ref>روم، ۲۷.</ref> معتقد است همه موجودات به اندازه ظرفیت وجودی خود، آیات و تجلیات حق‌اند و این انسان کامل است که می‌تواند مَثَل و آیت عظمای الهی باشد <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۳۵ـ۶۳۶.</ref> و سرّ فضیلت و برتری او بر دیگر موجودات نیز در همین ویژگی نهفته است. <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۳۶.</ref>

==نشأت و مراتب وجودی انسان==

حکما برای انسان سه نشئه کلی قائل‌اند: [[نشئه حسی]]، [[نشئه خیالی|خیالی]] و [[نشئه عقلی|عقلی]] <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۸/۲۳۴.</ref> عارفان نیز به اعتبار مراتب بطونی انسان هفت مرتبه برای آن قائل شده‌اند که از آن به بطون هفتگانه یاد می‌شود. بطن اول مرتبه حس است که ناظر به حیات دنیوی و کسب ملایمات و شهوات است. بطن دوم مرتبه عقل است که مشتاق آخرت و بقای دایم است. <ref>شاه‌آبادی، رشحات البحار، ۱۹۳ـ۱۹۵.</ref> بطن سوم مرتبه روح از حیث تعین در [[عالم ارواح]] و [[لوح محفوظ]] است. بطن چهارم مرتبه سرّ است که حقیقت وجود مضاف به حقیقت انسانی از حیث ظهور در مراتب کونی است. بطن پنجم از حیث بطون استعدادی در قلب قابل تجلی الهی است. بطن ششم از حیث جمع میان ظهور و بطون در دایره صفات الوهیت است که اختصاص به کاملان داردو بطن هفتم از حیث احدیت جمع‌الجمع است که اختصاص به [[نبی خاتم(ص)]]، دارد. <ref>فناری، مصباح الانس بین المعقول و المشهود، ۲۰ـ۲۴.</ref> در حقیقت جمیع مراتب الهی و مراتب خلقی از عقول، نفوس کلی و جزئی و مراتب طبیعت تا آخرین تنزلات وجود، در انسان نهفته است. <ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۲۴.</ref>

امام‌خمینی معتقد است برای انسان در سیر معنوی انفسی و آفاقی، منازل و مراتبی است که مبدأ آن نفس و انانیت آن و منازل آن تعینات انفسی و آفاقی و ملکی و ملکوتی است که از این سیر در آفاق به عالم و در انفس به مرتبه یاد می‌شود. ایشان برای انسان به صورت اجمالی سه نشئه و مرتبه قائل است: [[نشئه دنیا و ملک]]، [[نشئه برزخ و خیال]] و [[نشئه عقل و روحانیت]] که برای هر نشئه کمال خاص و تربیت مخصوصی است؛ چنان‌که برای هر نشئه علم خاصی است که متکفل تربیت آن نشئه است. برای تربیت نشئه ظاهر [[علم فقه]] و برای تربیت نشئه برزخ و اعمال قلبی، [[علم اخلاق]] و برای تربیت نشئه عقل و روحانیت، علم به حق‌تعالی و اسما و صفات او و علم به فرشتگان و عالم آخرت است. <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۸۶ـ۳۸۷ و ۵۸۹ـ۵۹۰.</ref>

امام‌خمینی به اعتبارات دیگری نیز برای انسان مراتب و مقاماتی ذکر کرده است؛ به اعتباری دارای هفت مقام برشمرده است <ref>نفس، عقل، قلب، روح، سرّ، خفیّ و اخفی.</ref> و به اعتباری دارای صد مقام یا هزار مقام دانسته که از آن به صد منزل تعبیر می‌شود. <ref>امام‌خمینی، سر ّالصلاة، ۴ـ۵؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۵۹۰.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|مقامات}} به اعتقاد ایشان هر مقام و مرتبه بالاتر، کمالات مرتبه پایین را در خود دارد؛ برای مثال حقیقت سمع و بصر همان‌گونه که در مرتبه طبیعت هست، در مرتبه برزخی و مرتبه عقلی نیز موجود است و در آن مراتب سمع و بصر بدون ابزار جسمانی کار انجام می‌دهند؛ چنان‌که انسان در [[خواب]] که مرتبه برزخی و مثال منفصل است، می‌بیند و می‌شنود. <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۳۰۵ـ۳۰۸.</ref>

از سوی دیگر، چنان‌که امام‌خمینی خاطرنشان کرده است، انسان از لحظه‌ای که قدم به [[عالم طبیعت]] می‌گذارد، ‌قوای نهفته در وجودش فعال می‌شود و تحت تدبیر الهی و نیروهای ملکوتی مرتبه به مرتبه از طبیعت بالا می‌رود <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۳۵.</ref> و به [[مرتبه برزخیت]] و تجرد می‌رسد و اگر انسان بتواند از مرتبه برزخیت به [[مرتبه عقلی]] بالا رود، وجودی عقلانی پیدا می‌کند که مراتب پایین‌تر را در خود دارد <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۳۱۷ـ۳۲۴.</ref> و نسبت هر یک از این مراتب ظاهریت و باطنیت و جلوه و متجلی است؛ از این‌رو آثار و خواص هر مرتبه به مرتبه دیگر سرایت می‌کند؛ چنان‌که اگر در مرتبه حس چیزی درک شود، اثر آن در مرتبه برزخ و مرتبه عقلی و همچنین در قلب پدیدار می‌شود و به‌عکس <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۸۵ـ۸۶.</ref> به همین دلیل است که در شرع به آداب ظاهری اهمیت داده شده است؛ زیرا این آداب ظاهری در باطن انسان اثر می‌گذارند، <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۸۵ـ۸۶.</ref> البته تفاوت مراتب وجودی در عالم و انسان چنان‌که امام‌خمینی ذکر کرده، این است که در عالم، هر مرتبه، هویت وجودیِ جدایی از مراتب دیگر دارد؛ چنان‌که مرتبه عقل هویتی غیر از عالم طبیعت دارد؛ اما در انسان تمام مراتب، یک هویت و شخصیت واحد دارند و نفس یک هویت دارد که تمام شئون و مراتب در آن به صفت وحدت جمع‌اند. <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۴۱۷ـ۴۱۸.</ref>

امام‌خمینی مانند دیگر اهل معرفت <ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۴۱۳؛ ملاصدرا، اسرار الآیات، ۱۸۴.</ref> معتقد است مراتب باطنی انسان منطبق بر مراتب باطنی عالم است؛ چنان‌که مراتب سه‌گانه طبیعت، برزخ و عقل در انسان موجود است <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۳۰۶.</ref> یا مراتب هفت‌گانه بطونی نفس در مقابل مراتب هفت‌گانه بطونی عالم است که عبارت‌اند از [[مرتبه احدیت]]، [[حضرت واحدیت]]، [[مقام مشیت]] (فیض منبسط)، [[عالم عقل]]، [[عالم نفوس کلیه]]، [[عالم مثال مطلق]] و عالم طبیعت و این مراتب هفت‌گانه منطبق بر مراتب هفت‌گانه بطون قرآن نیز است. <ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۱۴.</ref>

==جایگاه انسان در نظام هستی==

قرآن کریم انسان را خلیفه خداوند در زمین خوانده است <ref>بقره، ۳۰.</ref> و بر بسیاری از مخلوقات برتری داده است. <ref>اسراء، ۷۰.</ref> در روایتی منسوب به [[امام‌صادق(ع)]]، آمده است که صورت انسانی بزرگ‌ترین حجت الهی و کتابی است که خداوند به دست خود نگاشته است و هیکلی است که به حکمت خود بنا کرده و او مجموع صورت عالمیان و مختصر از لوح محفوظ است. <ref>فیض کاشانی، کلمات مکنونه، ۱۲۵؛ ← امام‌خمینی، دعاء السحر، ۷ـ۸.</ref>

امام‌خمینی مانند دیگر عارفان <ref>ابن‌عربی، کتاب المعرفه، ۷۹؛ فرغانی، منتهی المدارک فی شرح تائیه ابن‌فارض، ۱/۴۲۳.</ref> برای هستی مراتبی قائل است. از دیدگاه ایشان این مراتب عبارت‌اند از: مرتبه احدیت، مرتبه واحدیت، مرتبه مشیت (فیض منبسط)، عقل، عالم نفوس کلیه و عالم مثال منفصل و عالم طبیعت. <ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۱۴.</ref>

اهل معرفت در تقسیمی دیگر ازعوالم هستی، آن را به پنج عالم و حضرت تقسیم می‌کنند که از آن به [[حضرات خمس]] تعبیر می‌شود و انسان در حضرتی جامع قرار دارد که جامع حقایق حضرات الهی و کونی است. <ref>ابن‌عربی، کتاب المعرفه، ۱۸۶.</ref> امام‌خمینی با تقریر حضرات خمس، حضرت اول را [[حضرت غیب مطلق]] یا احدیت اسمای ذاتیه و حضرت دوم را [[حضرت شهادت مطلق]] و حضرت سوم را حضرت غیب مطلق که وجهه غیبی اسماست و حضرت چهارم را غیب مضاف که وجهه ظاهری اسماست و حضرت پنجم را احدیت جمع اسمای غیب و شهادت می‌داند که عالم آن کون جامع و [[انسان کامل]] است <ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۳۲ـ۳۳.</ref> و انسان کامل به سبب دارابودن جهت خلقی و الهی دارای برزخیت کبراست که از یک جهت مظهر اسم اعظم الله است که جامع همه اسمای الهی است <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۴۷.</ref> و از سوی دیگر، همه حقایق عوالم پایین‌تر در او جمع‌اند. <ref>امام‌خمینی، تعلیقه فوائد، ۵۲.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|حضرات خمس}}

امام‌خمینی مانند دیگر عارفان <ref>قیصری، شرح فصوص الحکم، ۲۹۹؛ فناری، مصباح الانس بین المعقول و المشهود، ۶۴۱ـ۶۴۲.</ref> انسان را جامع تمام جهات عالم وجود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۴۱۱ـ۴۱۲.</ref> و نسخه کوچکی از همه عالم می‌داند که تمام عوالم غیب و شهود در وجود او بالقوه نهفته است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۲۱۹.</ref> از این‌رو حکما و عارفان انسان را [[عالم صغیر]] و عالم را [[انسان کبیر]] می‌نامند. <ref>اخوان‌الصفاء، رسائل اخوان الصفاء و خلان الوفاء، ۳/۳۳۳؛ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۱/۳۰۳ و ۷/۱۱۴.</ref> ایشان در تفسیری از [[سوره عصر]]، عصر را عصاره و خلاصه‌بودنِ انسان کامل از همه عوالم هستی تفسیر می‌کند. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۳۲۷.</ref> از نظر ایشان، برترین رتبه تعالی انسان در نظام هستی، نیل به [[مقام قرب الهی]] است و این همان مرتبه‌ای است که انسان کامل به آن نائل گشته است. <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۰؛ پناهی، انسان‌شناسی فلسفی در اندیشه امام‌خمینی، ۲۲۷.</ref>

==مبانی و راه‌های شناخت انسان‌==

انسان‌شناسی ارتباطی مستقیم با [[جهان‌بینی]] دارد و بر آن مبتنی است. در ادیان غیرتوحیدی شناخت انسان بر محور عالم طبیعت و ماده استوار است و این ادیان در صددند با شناخت ابعاد مادی انسان، نیازهای مربوط به این عالم را پاسخ دهند. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۴۱۱ـ۴۱۲؛ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۱۵/۸۵۹.</ref> در ادیان توحیدی انسان‌شناسی بر اساس جهان‌بینی الهی <ref>جوادی آملی، صورت و سیرت، ۲۲.</ref> و ارتباط او با مبدأ و غایت عالم استوار است. <ref>جوادی آملی، انسان در اسلام، ۱۲ـ۱۴؛ حسن‌زاده آملی، انسان و قرآن، ۴۶.</ref> از دیدگاه اندیشمندان اسلامی شناخت انسان برمبانی‌ای استوار است و این مبانی با رویکرد‌های مختلف متفاوت است و هر یک از ایشان با رویکردهای مختلف کلامی، فلسفی و عرفانی به آن پرداخته‌اند؛ چنان‌که متکلمان بر اساس آموزه‌های وحیانی و تحصیل سعادت اخروی از آن بحث می‌کنند. <ref>← فیض کاشانی، علم الیقین، ۱/۱۹.</ref> حکما از راه تفکر و برهان به تعریف و شاخصه‌های انسان می‌پردازند <ref>← ابن‌سینا، رسائل(۱)، ۳۴۲؛ سبزواری، شرح المنظومه، ۱/۲۲۹ـ۲۳۵.</ref> و عارفان از راه مراجعه به شریعت و مشاهدات قلبی و سیر انفسی از جنبه‌های باطنی انسان بحث می‌کنند. <ref>← ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۳/۵۵۳؛ قیصری، شرح فصوص الحکم، ۵۰۳ـ۵۰۵.</ref>

انسان‌شناسی امام‌خمینی بر محور جهان‌بینی الهی و هستی‌شناسی ایشان استوار است که دارای رویکرد فلسفی و عرفانی است. ایشان برای انسان‌شناسی مبانی‌ای ذکر کرده است؛ ازجمله مهم‌ترینِ این مبانی عبارت‌انداز:

# وجود ابعاد مختلف: انسان موجودی است که افزون بر جهت حیوانی و طبیعی خود دارای جهت ملکوتی و مابعدالطبیعی است و موجودی مرکب از جسم و روح یا نفس و بدن است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۸۶ و ۹/۱۱.</ref> و جسم و روح با هم وحدت دارند و جسم ظل و سایه روح است و روح باطن جسم است و تدبیر بدن را بر عهده دارد. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۴۴.</ref>

#  

# تجرد و بقای نفس: جهت ملکوتی و نفسی انسان دارای تجرد است؛ از این جهت فنا و نابودی که مربوط به جسم و بدن است، در او راه ندارد و روح انسان پس از جدایی از بدن به حیات خویش ادامه می‌دهد و این جهت الهی و ملکوتی انسان است و نفس با [[مرگ]] این بدن را که به عنوان ماده برای نفس بوده، کنار می‌گذارد و از طبیعت خارج می‌شود. <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۲۰۷.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|معاد}}

#  

# وجود مراتب و نشئه‌های مختلف: انسان به صورت کلی دارای سه نشئه حسی، برزخی و عقلی است و برای هر یک کمال و تربیتی خاص و عملی مناسب با آن نشئه است. <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۸۶.</ref>

حکمای اسلامی راه اصلی شناخت انسان را مراجعه به [[کتاب]] و [[سنت]] می‌دانند <ref>ملاصدرا، العرشیه، ۲۳۴.</ref> و تدبر و تفکر در صفات و خلقت انسان را ازجمله راه‌های شناخت انسان می‌شمارند. <ref>ابن‌سینا، المباحثات، ۱۹۰؛ ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۶/۸.</ref> اهل معرفت یکی از راه‌های شناخت انسان را شهود و مکاشفات باطنی سالک می‌دانند که در آن سالک با سیر در درون خود، اوصاف و احوال خود را مشاهده می‌کند، <ref>سرهندی، المکتوبات، ۲/۹۸.</ref> تا آنجا که سالک در مقام فنای تام و بقای بعد از فنا در سیر انفسی به معرفت نفس وحیرت می‌رسد. <ref>سرهندی، المکتوبات، ۱/۵۷ و ۱۸۷.</ref>

به باور امام‌خمینی شناخت مراتبی از انسان و نشئات باطنی او از راه علم و برهان امکان‌پذیر است <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۷۱.</ref> اگرچه این شناخت، شناخت ناقصی است و بالاتر از این مشاهده قلبی است که در آن چشم قلب باز می‌شود و کتاب نفس خود را مشاهده می‌کند. <ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۱۴۷.</ref> ایشان [[حب نفس]] را از موانع شناخت کامل انسان می‌داند که سبب می‌شود انسان از بسیاری از امور غافل شود و نتواند خود را آزاد و بدون تعلق بشناسد، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۸.</ref> بلکه انسان به واسطه مشغول‌شدن به امور طبیعی و غفلت از امور معنوی، از حقیقت و لبّ خود محجوب می‌شود و خود را همین بدن ملکی و پوست و استخوان می‌بیند و این مانع شناخت او می‌شود و سبب می‌شود هدف‌های خود را در محدوده همین بدن قرار دهد. <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۲۶۰ـ۲۶۱؛ امام‌خمینی، دعاء السحر، ۱۴۷.</ref>

==سیر کمالی انسان==

قرآن کریم انسان را در مسیر کمال و حرکت به سوی [[پروردگار]] معرفی می‌کند. <ref>انشقاق، ۶؛ ← ملاصدرا، تفسیر القرآن، ۷/۴۲۰؛ قطب، فی ظلال القرآن، ۶/۳۸۶۶.</ref> در نگاه قرآنی انسان موجودی است که می‌تواند در سیر وجودی‌اش فراتر از فرشتگان برود <ref>نجم، ۷ـ۹.</ref> یا فروتر از جماد <ref>بقره، ۷۴.</ref> و پست‌تر از حیوان تنزل کند. <ref>فرقان، ۴۴.</ref>

از دیدگاه‌ حکما، انسان در عالم، سیر تکاملی دارد که از نقص به کمال و از ضعف به قوت در حال حرکت است، <ref>ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ۶۴۴؛ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱/۶۶.</ref> اما این کمال گاهی کمال طبیعی و دنیوی است که از طفولیت تا پیری و مرگ ادامه دارد و گاهی کمال علمی و عملی است و شخص به کمال و سعادت و نجات می‌رسد. <ref>ملاصدرا، مجموعة الرسائل التسعه، ۳۱۴.</ref> از دیدگاه حکما نهایت کمال انسان، در کمال قوه نظری و عملی است <ref>فارابی، فصول منتزعه، ۹۸ـ۹۹.</ref> و اینکه انسان به حدی از کمال برسد که هم‌افق با مجردات عقلی شود. <ref>ابن‌سینا، رسائل اخری، ۳ـ۴.</ref> از دیدگاه عارفان سیر تکاملی انسان نهایتی ندارد؛ زیرا کسب معرفت و علم نهایتی ندارد و تجلیات وارده بر قلوب که سبب افزایش این معرفت و کمال انسان است، نهایتی ندارد، <ref>بقلی، مشرب الارواح، ۱۴۹.</ref> چنان‌که برای سیر کمالی انسان در سیر «فی الله» نیز حد و نهایتی نیست. <ref>کاشانی، شرح منازل السائرین، ۲۴.</ref>

امام‌خمینی معتقد است سیر کمالی نفس نامتناهی است و انسان حدی ندارد. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۰ و ۱۸/۱۵۹.</ref> از دیدگاه ایشان کمال انسان با دو اصل حریت و حکمت حاصل می‌شود و حریت ذاتی انسان به این معناست که او از عبودیت شهوت، [[حرص]]، [[حسد]] و مانند آنها خلاص شود و در صورتی که انسان اسیر این امور باشد، از راه ترقی و کمال باز می‌ماند و حکمت انسان، علم رسیدن به نظام وجود و مطالعه این نظام است و این با مطالعه مفاهیم و ماهیات اشیا به‌ دست نمی‌آید؛ این دو اصل در ذات و فطرت انسان موجودند و انسان در ذات خود طالب کمال مطلق است و این کمال مطلق تنها در حق‌تعالی محقق می‌شود؛ اما انسان از آنجاکه گمان می‌کند این کمال در غیر است، به سوی آن متمایل می‌شود. <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۳۳۸ـ۳۴۱.</ref>

امام‌خمینی همانند ملاصدرا <ref>ملاصدرا، الحکمةالمتعالیه، ۴/۲۷۱ـ۲۷۵.</ref> بر این عقیده است که سیر تکاملی نفس در قوس صعود عالم با حرکت جوهری آغاز می‌شود و انسان با کسب صورت‌های جدید به سوی تجرد پیش می‌رود و در مرحله اول [[تجرد مثالی]] است و انسان با پیدایش قوای ادراکی و حواس ظاهری دارای تجردی برزخی و خیالی می‌شود. انسان تا زمانی که از مرتبه طبیعی و [[تجرد خیالی]] خارج نشده باشد، در مرتبه حیوانی است و ممکن است تا آخر عمر در این مرتبه حیوانی و طبیعی باقی بماند <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۴۸۳؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۵۱۵.</ref> و با کسب معارف و حقایق و ملکات اخلاقی به تجرد عقلانی می‌رسد که این مرتبه برای همه نوع انسانی حاصل نمی‌شود، <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۴۰۲ـ۴۱۲.</ref> از این‌رو ایشان به این معنا تأکید دارد که پایبندی به ارزش‌های اخلاقی، موجب ارتقای انسان و نیل به مقام قرب الهی و کسب [[رضای حق‌تعالی]] خواهد بود و این معنا بر این مبنا استوار است که انسان دارای نفسی است که شایسته کسب معارف و درک حقایق است و استعداد تعالی در نظام هستی را دارد و راه این تعالی، عمل به دستورات دین در زمینه‌های مختلف زندگی است. پس باید میان نفس انسان و دستورات دینی ارتباط حقیقی باشد تا کمالی برای انسان محقق شود. <ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۴۵؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۵۶ و ۷۸؛ پناهی، انسان‌شناسی فلسفی در اندیشه امام‌خمینی، ۲۲۸.</ref>

به اعتقاد امام‌خمینی انسان بذر عالم غیب است که در عالم طبیعت کاشته شده و سرآغاز سیر تکاملی او از اینجاست <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۲/۳۰۶ و ۳/۷۰.</ref> اگر انسان از اشتغالات طبیعی خود بکاهد، می‌تواند به مراتب بالاتری از کمال و تجرد دست یابد و مجردات برزخی را مشاهده کند و با انصراف از عالم برزخ می‌تواند به عالم عقل راه یابد و با آن متحد شود، <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۴۰۹ـ۴۱۰.</ref> البته اتحاد با عالم عقل و فنای در آن به این معنا نیست که از این عالم خارج شود، بلکه با وجود اینکه موجود طبیعی و برزخی است، مجذوب عالم عقل می‌شود و با آن انس می‌گیرد و قوه عاقله او چنان قوی می‌شود که هم‌افق با موجودات عقلی می‌گردد. <ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۴۱۰.</ref>

==راه‌ها و جهت ارتباط انسان با خداوند==

قرآن کریم انبیای الهی و کتاب‌های آسمانی را راه‌های ارتباط بندگان با خداوند شمرده <ref>اسراء، ۹۴ـ۹۵؛ بقره، ۲۱۳.</ref> و آنان را به تمسک به عروة الوثقی و وسیله امر کرده است <ref>لقمان، ۲۲؛ مائده، ۳۵.</ref> در روایات «عروة الوثقی» و «وسیله» بر پیامبر اکرم(ص)، و امیرالمؤمنین علی(ع)، تطبیق شده‌اند. <ref>صفار، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد علیهم السلام، ۱/۲۱۶؛ کلینی، الکافی، ۸/۲۵ و ۱۲۴.</ref> حکمای الهی بر این اعتقادند که همه موجودات نمی‌توانند بدون واسطه از حق‌تعالی فیض دریافت کنند و نیاز به واسطه‌هایی است که آن واسطه‌ها به جهت قرب به حق‌تعالی فیض را از حق‌تعالی دریافت می‌کنند و به بندگان می‌رسانند. <ref>ابن‌سینا، رسائل(۲)، ۲۷۳ـ۲۷۴؛ قاضی‌سعید، شرح توحید الصدوق، ۱/۲۷۹.</ref> از دیدگاه اهل معرفت هر موجودی با حق‌تعالی ارتباط خاص بدون واسطه دارد و از این ارتباط به وجه خاص و سرّ الهی و قرب وریدی یاد می‌شود <ref>ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۳/۲۶۰؛ فناری، مصباح الانس بین المعقول و المشهود، ۲۹۴.</ref> که در آن حق‌تعالی معیت ذاتی و قرب تام با همه موجودات دارد، <ref>قونوی، مفتاح الغیب، ۴۳.</ref> از این جهت سالکان نیز در [[سیر الی الله]] گاهی از طریق اسباب و فیوضات و عبور از منازل و مقامات به حق‌تعالی می‌رسند و گاهی از طریق وجه خاص، که این راه، راهی نزدیک‌تر است که در آن سالک بدون طی طریق و به موجب جذبه‌ای از جذبات حق به مقام فنای در توحید و [[وصال حق]] می‌رسد. <ref>آشتیانی، مقدمه رسائل قیصری، ۶۵.</ref>

از دیدگاه امام‌خمینی یکی از مراتب معرفت حق‌تعالی شناخت چگونگی ارتباط خلق با حق‌تعالی و چگونگی سریان حق و فیض او در خلق است که بدون آن بنده از قیام به عبودیت و شکر الهی بر نمی‌آید، <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۴۵.</ref> در حقیقت نسبت انسان با حق‌تعالی، نسبت [[فقر مطلق]] به [[غنی مطلق]] است و اگر انسان به این نسبت پی ببرد، برای خود هیچ استقلال نمی‌بیند و همه آثار قدرت‌ها را از ناحیه حق‌تعالی مشاهده می‌کند و این معنای حقیقی توحید و «لا اله الا الله» است. <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۷۲.</ref>

به اعتقاد امام‌خمینی وجه خاص، جهت غیبی و ملکوتی اشیا با حضرت احدیت است و سرّ وجودی آنان است که آنان را به صورت مستقیم به حق‌تعالی مرتبط می‌کند و کسی از چگونگی این ارتباط آگاه نیست. ایشان در این مسئله به آیه «ما مِنْ دَابَّةٍ إِلَّا هُوَ آخِذٌ بِناصِیتِها» <ref>هود، ۵۶.</ref> استشهاد می‌کند که در حقیقت این ارتباط میان اسمای مستأثره و مظاهر مستأثره است <ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۶.</ref> و همه اسمای الهی حتی اسمای مستأثره دارای مظهرند و مظاهر آن نیز مستأثر و پنهان‌اند و در حقیقت برای عالم بهره‌ای از حضرت واحدیت و حضرت اسما و بهره‌ای از حضرت احدیت است که بهره حضرت واحدیت برای اولیای کامل آشکار است؛ اما بهره حضرت احدیت مستأثر و پنهان است و این بهره همان سرّ وجودی اشیا و جهت ارتباط مستقیم آنان با حق‌تعالی است. <ref>امام‌خمینی، تعلیقات فصوص، ۲۶ـ۲۷.</ref>

==هدف و غایت انسان==

قرآن کریم هدف آفرینش انسان را عبودیت و پرستش خداوند معرفی کرده است <ref>ذاریات، ۵۶.</ref> در بعضی روایات قدسی آمده است خداوند عالم را برای انسان و او را برای خود آفریده است. <ref>فیض کاشانی، علم الیقین، ۱/۵۰۷.</ref> [[امام‌خمینی]] با استناد به این روایت تأکید می‌کند غایت انسان خداوند است و خداوند او را برای قرب به خود آفریده است و قلب او را منزلگاه خود قرار داده است <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۶.</ref> در حقیقت هدف انسان تقرب به ذات حق‌تعالی است و راهکارهای مختلف عبادی و سلوکی برای رسیدن به آن هدف است. <ref>امام‌خمینی، سر ّالصلاة، ۴۴.</ref> به اعتقاد ایشان یکی از اساسی‌ترین اهداف انسان رسیدن به فنا در ذات الهی است. <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۶۳.</ref>

 

 

 

 

==پانویس==

 

{{پانویس}}

 

 

* ابن‌سینا، حسین‌بن‌عبدالله، رسائل اخری، تهران، بی‌جا، ۱۳۱۳ق.

 

 

* ابن‌عربی، محی‌الدین، فصوص الحکم، تحقیق ابوالعلاء عفیفی، تهران، نشر الزهرا(س)، چاپ دوم، ۱۳۷۰ش.

 

 

* احسائی، ابن‌ابی‌جمهور، عوالی اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدینیه، تحقیق مجتبی عراقی، قم، مؤسسه سیدالشهداء(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.

 

 

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، امام‌خمینی، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ ‌شانزدهم، ۱۳۸۸ش.

 

 

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تفسیر سوره حمد، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ یازدهم، ۱۳۸۸ش.

 

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، سرّ الصلاة (معراج السالکین و صلاة العارفین)، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ سیزدهم، ۱۳۸۸ش.

 

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح امام‌خمینی، چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.

 

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۷ش.

 

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح امام‌خمینی، دعاء السحر، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ چهارم، ۱۳۸۶ش.

 

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

 

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایه، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ ششم، ۱۳۸۶ش.

 

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، امام‌خمینی، ولایت فقیه، حکومت اسلامی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ بیستم، ۱۳۸۸ش.

 

* بدوی، عبدالرحمن، افلاطون فی الاسلام، دار ‌اندلس، ۱۹۸۰م.

 

 

* پناهی آزاد، حسن، انسان‌شناسی فلسفی در اندیشه امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.

 

 

* جندی، مؤیدالدین، شرح فصوص‌ الحکم، تحقیق سیدجلال‌الدین آشتیانی، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۴۲۳ق.

 

 

* حسن زاده آملی، حسن، انسان و قرآن، قم، قیام، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.

 

* حسن زاده آملی، حسن، دروس معرفت نفس، قم، الف، لام، میم، چاپ سوم، ۱۳۸۵ش.

 

 

* راغب اصفهانی، حسین‌بن‌محمد، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان، بیروتـدمشق، دارالقلم دارالشامیه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.

 

 

* سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومه، تصحیح و تعلیق حسن حسن‌زاده آملی، تهران، ناب، چاپ اول، ۱۳۶۹ـ۱۳۷۹ش.

 

 

* شاه‌آبادی، محمدعلی، رشحات البحار، تحقیق زاهد ویسی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و‌ اندیشه اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.

 

* شیخ اشراق، سهروردی، شهاب‌الد‌ین، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح هانری کربن و دیگران، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.

 

* صدوق، محمد‌بن‌علی، التوحید، تحقیق سیدهاشم حسینی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۸ق.

 

 

* فارابی، ابونصر، الجمع بین رأی الحکیمین، تحقیق البیر نصری نادر، تهران، نشر الزهراء(س)، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق.

 

* فارابی، ابونصر، فصول منتزعه، تحقیق فوزی نجار، تهران، نشر الزهراء(س)، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق.

 

 

* مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.

 

 

* یزدان‌پناه، سیدیدالله، حکمت‌ اشراق‌: گزارش‌، شرح‌ و سنجش‌ دستگا‌ه‌ فلسفی‌ شیخ‌ شها‌ب‌الدین‌ سهروردی، تحقیق مهدی علی‌پور، تهران، سمت، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.

==پیوند به بیرون==

محمدامین صادقی ارزگانی- سیدعلی احمدی امیری، «[https://books.khomeini.ir/books/10002/371/ انسان‌شناسی]»، دانشنامه امام خمینی، ج۲، ص۳۷۱-۳۸۴.