کاپیتولاسیون: تفاوت میان نسخه‌ها

در [[ایران]] برای نخستین بار موضوع کاپیتولاسیون در عصر [[شاه‌عباس صفوی]] و پس از آن در دوران [[سلطان‌حسین]] مطرح شد و اتباع انگلستان و [[فرانسه]] ضمن قراردادهایی از چنین امتیازی برخوردار شدند که تحقق عینی پیدا نکرد یا جنبه رسمی نداشت.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۰۲–۱۰۰۳؛ دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۱۱/۱۵۷۶۳–۱۵۷۶۴.</ref> در دوره [[قاجاریه]] پس از شکست ایران از روسیه به موجب فصل ۷ و ۸ [[قرارداد ترکمنچای]] در ۱۰ فوریه ۱۸۲۸م/ ۱۲۰۲ش قانون مصونیت قضایی مستشاران روسیه به ایران تحمیل شد و زمینه‌های تحمیل قراردادهای مشابهی را بر ایران از سوی دولت انگلیس و فرانسه فراهم کرد. بریتانیا پس از تجاوز به جنوب ایران و انعقاد قرارداد پاریس ۱۸۵۷م/ ۱۲۳۵ش علاوه بر جداکردن [[افغانستان]] از ایران، امتیاز کاپیتولاسیون را نیز به دست آورد. کاپیتولاسیون علاوه بر آنکه امتیازی برای اتباع بیگانه بود، دستاویزی برای تضعیف دولت مرکزی ایران بود؛ زیرا کنسول‌های خارجی در ایران علاوه بر حمایت از حقوق اتباع خود، از اتباع داخلی ایران نیز پشتیبانی‌هایی هدفمند و مغرضانه می‌کردند.<ref>دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۱۱/۱۵۷۶۴–۱۵۷۶۷؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۰۶–۱۰۰۷.</ref>

در سال‌های پایانی قرن نوزدهم و آغازین قرن بیستم میلادی، کشورهای مختلف تحت تأثیر شرایط جدید جهانی حق [[قضاوت]] کنسولی را از میان برداشتند و ایران نیز با کمی تأخیر در سال ۱۹۱۷م/ ۱۲۹۵ش آن را لغو کرد. دولت صمصام‌السلطنه قانونی را به تصویب رساند که در آن قید شده بود معاهدات، مقاولات و امتیازاتی که طی یکصد سال اخیر، [[روسیه]] و اتباع آن از ایران زیر فشار و جبر و زور یا به وسیله عوامل غیر مشروع از قبیل تهدید و تطمیع بر خلاف صلاح و صرفه مملکت از ایران گرفته بودند، با استناد به قانون اساسی و حق مالکیت ایران الغا می‌شوند؛ ولی دولت‌های بیگانه و صاحب امتیاز به این کار اعتراض کردند و آن را نپذیرفتند.<ref>دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۱۱/۱۵۷۶۴–۱۵۷۶۷؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۰۶.</ref> در این تصویب‌نامه سخنی از الغای کاپیتولاسیون [[انگلیس]] و [[آمریکا]] که دولت وقت ایران احساس خودباختگی و وابستگی به آنها داشت، دیده نمی‌شد.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۰۶.</ref> از سوی دیگر، پس از انقلاب روسیه و قدرت‌گیری بلشویک‌ها، نگاه روس‌ها به جهان تغییر کرد و در سال ۱۹۱۸م/ ۱۲۹۷ش طی اعلامیه‌ای همه معاهدات امپراتوری سابق علیه ایران را لغو کردند و [[شوروی]] در سال ۱۹۲۱م/ ۱۲۹۹ش عهدنامه‌ای معروف به [[عهدنامه مودت]] با ایران امضا کرد که به موجب آن همه امتیازات ازجمله کاپیتولاسیون تحمیلی روسیه تزاری بر ایران لغو شد.<ref>نجاتی، تاریخ سیاسی بیست و پنج‌ساله ایران، ۱/۳۰۳؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۰۵.</ref>

[[محمدرضا پهلوی]] و کارگزاران او، شاهان قاجار را دربارهٔ اعطای حق قضاوت کنسولی به بیگانگان، سالیان دراز نکوهش می‌کردند و اعطای آن را نشانه بی‌لیاقتی آنان و الغای آن را نشانه میهن‌پرستی، غیرت ملی و آزادمنشی رژیم پهلوی نشان می‌دادند؛<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۱۲.</ref> ولی خود رژیم پهلوی که زیر سلطه آمریکا بود نتوانست در برابر درخواست آمریکا برای مصونیت قضایی نیروهایش در ایران در سال ۱۳۳۸ و پافشاری بر آن در سال‌های بعد، مقاومت کند و سرانجام در ۲۱ مهر ۱۳۴۳ خواسته آمریکا را عملی کرد.<ref>اسداللهی، احیای کاپیتولاسیون و پیامدهای آن، ۴۲–۴۳ و ۶۴؛ حاضری، احیا و الغای کاپیتولاسیون در ایران، ۱۰۰.</ref> تشویق مستشاران آمریکایی به حضور در ایران و واداشتن مقامات ایران به نگهبانی از اتباع و اموال امریکایی‌ها از انگیزه‌های اصلی این قرارداد بود.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۱۳–۱۰۱۵.</ref> تحقیر ملت ایران و چیره‌شدن امریکایی‌ها بر این کشور<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۱۲؛ حاضری، احیا و الغای کاپیتولاسیون در ایران، ۱۰۰.</ref> و نیز برتری‌جویی آمریکا بر رقبا به‌ویژه انگلستان از دیگر انگیزه‌های آن بود.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۱۷.</ref>

امریکایی‌ها بار دیگر موضوع کاپیتولاسیون را در دولت [[حسنعلی منصور]] مطرح کردند. منصور در ۲۶ آبان ۱۳۴۲ در پاسخ به نامه ۲۸ اسفند ۱۳۴۰ ایالات متحده اعلام کرد که درخواست امریکایی‌ها در مهر ۱۳۴۲ در [[هیئت وزیران]] تصویب شده‌است و یادآور شد هنگام تقدیم لایحه قرارداد وین به دو مجلس سنا و ملی، پیشنهاد آنان نیز ضمیمه خواهد شد. «پیمان وین» مشتمل بر ۵۳ ماده و دو پروتکل، قراردادی بین‌المللی دربارهٔ روابط و مزایا و مصونیت‌های نمایندگان سیاسی (دیپلمات‌ها) در کشورهای مختلف است که به امضای همه کشورها و دولت‌های عضو [[سازمان ملل متحد|سازمان ملل]] رسیده‌است. در ماده ۲۹ این قرارداد آمده‌است، شخص مأمور سیاسی مصون است و نمی‌توان او را به هیچ عنوان توقیف و بازداشت کرد و ماده ۳۱ آن صراحت دارد که مأمور سیاسی در کشور پذیرنده از مصونیت تعقیب جزایی برخوردار است و از مصونیت دعاوی مدنی و اداری نیز بهره‌مند است. افزون بر این در ماده ۳۶ آن آمده‌است مأموران سیاسی از حقوق گمرکی معاف‌اند.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۱۳–۱۰۱۴؛ استادی، سرنوشت منصور، ۱۸۱–۱۸۲.</ref>

لایحه کاپیتولاسیون در روز سه‌شنبه ۲۱ مهر ۱۳۴۳ در ۱۰۴ جلسه از دوره ۲۱ مجلس شورای ملی و غیبت ۲۱ تا ۲۲ نفر از نمایندگان ازجمله [[عبدالله ریاضی]] رئیس مجلس، با ریاست [[حسین خطیبی]] نایب‌رئیس مجلس به بحث و مذاکره گذاشته شد و پس از بحث‌های زیاد و مخالفت تعدادی از نمایندگان که امام‌خمینی بعدها این مذاکرات را ظاهراً نمایشی و به دستور مقامات امنیتی خوانده‌است،<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۵۳.</ref> سرانجام از ۱۳۶ رأی نمایندگان حاضر با ۷۴ رأی موافق و ۶۱ رأی مخالف ـ و احتمالاً یک ممتنع ـ به تصویب رسید.<ref>مهدوی، سیاست خارجی، ۳۱۳؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۲۸.</ref>

ماجرای تصویب لایحه، مصونیت قضایی امریکایی‌ها در مجلس سنا و شورای ملی پنهان نگه داشته شد. [[مطبوعات کشور]] و حتی روزنامه رسمی مجلس شورای ملی که عین مذاکرات را نشر می‌داد، به بهانه نقص فنی و خرابی چاپخانه، آن را منتشر نکردند.<ref>اسداللهی، احیای کاپیتولاسیون و پیامدهای آن، ۸۸؛ ملایی توانی، نهضت امام‌خمینی از لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی تا تبعید امام به ترکیه، ۳۷۸.</ref> تنها دولت خلاصه خبر و گزارش مبهمی را در روزنامه‌ها منتشر کرد. [[امام‌خمینی]] که در آغاز نخست‌وزیری حسنعلی منصور از حصر آزاد شده بود، در جریان تصویب لایحه کاپیتولاسیون نبود و پس از اطلاع، مبارزه با آن را آغاز کرد.<ref>اختریان، نقش امیرعباس هویدا در تحولات سیاسی ـ اجتماعی ایران، ۴۶؛ ملایی توانی، نهضت امام‌خمینی از لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی تا تبعید امام به ترکیه، ۳۷۸.</ref> در چگونگی اطلاع امام‌خمینی از لایحه اختلاف نظر وجود دارد.

[[مهدی عراقی]] نیز یادآور شده این قضیه را به امام‌خمینی اطلاع داده‌است؛ ولی ایشان خواستار مدرک و سند قطعی دراین‌باره شده‌است که عراقی کپی مذاکرات دو مجلس سنا و شورا را تهیه<ref>عراقی، ناگفته‌ها (خاطرات شهید حاج مهدی عراقی، پاریس ـ پاییز ۱۳۵۷)، ۲۰۷.</ref> و زمان اقامت امام‌خمینی در روستای لنگرود در اطراف قم در اختیار ایشان قرار داده‌است.<ref>رجائی‌نژاد و حاضری، احیا و الغای کاپیتولاسیون در ایران، ۱۱۱.</ref> [[اکبر هاشمی رفسنجانی]] نیز ازجمله کسانی است که خبر تصویب لایحه، متن مذاکرات مجلس و جزوه کنوانسیون وین را تهیه کرده و اخباری را نیز از [[ابوالفضل تولیت]] گرفته و امام‌خمینی را در جریان قرار داده‌است.<ref>هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، ۱/۱۹۷.</ref>

امام‌خمینی پس از اطلاع کامل از متن لایحه از منابع گوناگون، مراجع و علمای قم را مجدداً به جلسه هفتگی فرا خواند. بنا به گزارش [[سازمان اطلاعات و امنیت کشور]] ([[ساواک]]) این جلسه در روز دوم آبان با حضور امام‌خمینی، [[سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی]]، [[میرزاهاشم آملی]]، [[مرتضی حائری یزدی]] و [[سیدمحمدحسین طباطبایی]] تشکیل شد. در این جلسه ضمن گفتگو دربارهٔ چگونگی واکنش در برابر قانون کاپیتولاسیون، امام‌خمینی اعلام کرد در روز بیستم جمادی‌الثانی سالروز تولد [[حضرت زهرا(س)]] برابر با چهارم آبان در خانه خود سخنرانی خواهد کرد.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۱۷؛ رجبی، زندگی‌نامه سیاسی امام‌خمینی، ۱/۲۴۹؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۳۰–۱۰۳۱.</ref> بنا به گزارش ساواک با اینکه از [[سیدکاظم شریعتمداری]] نیز دعوت شده بود، وی از شرکت در این جلسه خودداری کرد؛ اما بر اساس گزارشی دیگر، او در آغاز جلسه حضور داشته‌است؛ ولی پس از مشاجره با امام‌خمینی جلسه را ترک کرده‌است.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۱۷ و ۱۹.</ref> در گزارش ساواک به حضور [[سیدمحمدرضا گلپایگانی]] در جلسه یادشده اشاره‌ای نشده‌است.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۱۷ و ۱۹.</ref>

افزون بر این، امام‌خمینی با فرستادن افرادی همراه نامه، عالمان دیگر شهرها را از ماجرا آگاه کرد تا با متحدکردن عالمان سراسر کشور، مخالفت ایشان با این لایحه دارای تأثیر بیشتری باشد.<ref>محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۱/۳۶۸.</ref> برابر گزارش ساواک نامه‌هایی به علمای شهرستان‌ها ازجمله [[عبدالرسول قائمی]] در آبادان، [[سیدعلی بهبهانی]] در اهواز و [[محمدطاهر شبیره]] (شبیری) در خرمشهر فرستاده و از آنان دعوت شد علیه کاپیتولاسیون موضع‌گیری کنند.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۵۲.</ref> پس از آگاهی مردم، جمعیت زیادی از شهرستان‌ها برای شنیدن سخنان امام‌خمینی راهی قم شدند.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۳۱.</ref> ساواک جمعیت حاضر در این جلسه را شش تا ده هزار نفر گزارش کرده‌است.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۱۹ و ۴۷.</ref> از آنجاکه سخنرانی ایشان در آستانه انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا بود و [[محمدرضا پهلوی]] حساسیت ویژه‌ای به سخنان ایشان دربارهٔ آمریکا داشت، برای بازداشتن ایشان از سخنرانی یا دست‌کم از حمله به آمریکا، وی نماینده‌ای به قم فرستاد؛ اما امام‌خمینی او را نپذیرفت و او با [[سیدمصطفی خمینی|سیدمصطفی]] فرزند امام‌خمینی دیدار کرد و خطرناک‌بودن حمله به [[آمریکا]] را یادآور شد.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۳۲؛ کرباسچی، روزشمار روابط ایران و آمریکا، ۱۷۱؛ رجبی، زندگی‌نامه سیاسی امام‌خمینی، ۱/۲۴۹؛ مؤسسه تنظیم، کوثر، ۱/۱۶۴.</ref>

:{{ببینید|غلامحسین جمی}}

[[امام‌خمینی]] بی‌توجه به پیام و توصیه پهلوی طبق زمان اعلان‌شده، ساعت هشت و سی دقیقه چهارم آبان ۱۳۴۳، در بیت خود، واقع در یخچال قاضی، به سخنرانی پرداخت که بسیار مهم بود و در تاریخ ثبت شد. ایشان پس از نام خدا سخنان خود را با آیه استرجاع «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیهِ راجِعُونَ»<ref>بقره، ۱۵۶.</ref> که قرائت آن نشان مصیبتی بزرگ بر [[اسلام]] و [[مسلمانان]] بود، آغاز کرد و تأثرات قلبی و ناراحتی شدید خود را ابراز و اعلام عزای عمومی کرد و با اشاره به مفهوم الحاق ایران به پیمان وین و کاپیتولاسیون که نشانگر مصونیت قضایی نظامیان و غیر نظامیان آمریکایی است، نتایج سیاسی و اجتماعی مصوبه را با ذکر مثال‌هایی برای مردم بازگو کرد و یادآور شد اگر یک آمریکایی یکی از [[مراجع تقلید]] یا شاه ایران را ترور کند یا زیر بگیرد، دولت و قوه قضاییه ایران حق بازخواست و محاکمه او را ندارد و اگر کسی یک سگ آمریکایی را زیر بگیرد بازخواست خواهد شد. رژیم پهلوی با تصویب چنین لایحه‌ای به انگیزه گرفتن وام دویست میلیون دلاری از آمریکا آن هم با بهره‌ای سنگین خودش و استقلال کشور را فروخت.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۴۱۵–۴۱۷.</ref> ایشان عامل این ننگ و فضاحت را دولت و مجلسِ سر نیزه و آمریکایی دانست، نه نمایندگان مردم؛ زیرا آنان هیچ‌گونه ارتباطی با مردم ندارند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۴۱۷ و ۴۲۲.</ref> ایشان عمل نمایندگان مجلس سنا و مجلس شورا را خیانت به کشور و اسلام و مصوبات آن را غیرقانونی و همچنین وکالتشان را غیرشرعی و غیرقانونی خواند و آنان را از وکالت عزل کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۴۲۳.</ref>

همچنین امام‌خمینی همان روز در اعلامیه‌ای که با آیه کریمه «وَ لَنْ یجْعَلَ اللَّهُ لِلْکافِرینَ عَلَی الْمُؤْمِنینَ سَبیلاً»<ref>نساء، ۱۴۱.</ref> آغاز می‌شد، ضمن تشریح محتوای قرارداد کاپیتولاسیون امضای این قرارداد را به منزله سند بردگی ملت ایران، پایمال‌کردن حیثیت ارتش و دادگاه‌های ایران خواند و یادآور شد ایران با این کار خود را از همه ملت‌های جهان پست‌تر کرد و قرارداد ننگینی را که دولت [[پاکستان]]، اندونزی، [[اقامتگاه‌های امام‌خمینی|ترکیه]] و آلمان غربی زیر بار آن نرفتند امضا کرد و [[مجلس]] با رأی مثبت خود به این قرارداد، ایران را در اسارت امریکایی‌ها درآورد. ایشان در ادامه آمریکا، انگلیس و اسرائیل را دشمنان ملت ایران خواند و کاپیتولاسیون را مخالف با [[اسلام]] و قرآن دانست و مردم و علما را به قیام علیه آن فرا خواند و از [[احزاب سیاسی]]، همه طبقات مردم، رجال سیاسی، مراجع و طلاب جوان خواست که از مناقشات جزئی دست بردارند و در برابر دشمن اصلی [[اتحاد]] و همبستگی خود را حفظ کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۴۰۹–۴۱۴.</ref> این [[اعلامیه]] پس از نگارش برای چاپ و توزیع تحویل [[مهدی عراقی]] شد.<ref>محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۳۸۲.</ref> اعلامیه در بیش از ۲۵۰ هزار نسخه چاپ و در [[اقامتگاه‌های امام‌خمینی|تهران]] و سراسر ایران پخش شد<ref>محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۳۸۲؛ دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۴–۳/۵۷۷–۵۷۸.</ref> ساواک تعداد اعلامیه‌های پخش‌شده در تهران را شصت هزار نسخه گزارش کرده‌است.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۴۹.</ref>

:{{ببینید|مهدی عراقی}}

برابر گزارشی از شهربانی در ۱۳/۸/۱۳۴۳ چاپ و پخش این اعلامیه‌ها با برنامه منظمی صورت گرفت و بر اساس رهنمود امام‌خمینی در ساعتی معین در تهران و شهرستان‌ها منتشر گردید.<ref>مؤسسه تنظیم، امام در آینه اسناد، ۲/۲۲۳.</ref> شیوه منظم و گسترده توزیع و پخش اعلامیه موجب خشم دستگاه‌های امنیتی رژیم شد و رئیس شهربانی کل کشور از عدم مراقبت مأموران شهربانی و اطلاعاتی [[اقامتگاه‌های امام‌خمینی|اصفهان]] انتقاد کرد و تأکید کرد با جدیت تمام باید چاپخانه‌هایی که مبادرت به چاپ اعلامیه‌ها کرده‌اند کشف و طبق مقررات تحت پیگرد قانونی قرار گیرند؛<ref>مؤسسه تنظیم، امام در آینه اسناد، ۲/۲۲۴.</ref> اما با وجود سخت‌گیری‌های ساواک و شهربانی گزارش‌هایی از توزیع اعلامیه امام‌خمینی در طول آبان‌ماه وجود دارد.

همچنین برابر گزارش [[ساواک]] امام‌خمینی با فرستادن پیام‌هایی به مراجع [[اقامتگاه‌های امام‌خمینی|نجف]] از آنان خواست به تصویب این [[قانون]] واکنش نشان دهند.<ref>مؤسسه تنظیم، امام در آینه اسناد، ۴/۶۵.</ref> هم‌زمان با سخنرانی امام‌خمینی، [[حائری یزدی]]، [[مرعشی نجفی]]، [[شریعتمداری]]، [[سیدصادق روحانی]]، [[سیدابوالقاسم روحانی]] و [[ابوالفضل زاهدی]] نیز در اعتراض به لایحه یادشده سخنرانی کردند.<ref>مؤسسه تنظیم، امام در آینه اسناد، ۴/۴۳–۴۴ و ۴۷.</ref> امام‌خمینی افزون بر پیام و سخنان یادشده از شاگردان خود خواست که دربارهٔ ریشه‌های کاپیتولاسیون به تحقیق بپردازند که برخی از آنان به این کار اقدام کردند و مورد تأیید ایشان قرار گرفتند.<ref>علم‌الهدی، مصاحبه، ۴/۳۶۹.</ref>

امام‌خمینی پس از این سخنرانی تاریخی بازداشت و به [[اقامتگاه‌های امام‌خمینی|ترکیه]] تبعید شد. ایشان پس از تبعید نیز همواره موضوع کاپیتولاسیون را در سخنرانی و نامه‌های خود پیگیری می‌کرد؛ ازجمله در نامه‌ای سرگشاده به نخست‌وزیر وقت، [[امیرعباس هویدا]] در ۲۶ فروردین ۱۳۴۶، ضمن برشمردن مفاسد و خیانت‌های شاه و دولت هویدا، تبعید طولانی‌مدت خود را تنها به جرم مخالفت با مصونیت امریکایی‌ها، بر خلاف قانون شرع و قانون اساسی دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۱۲۳.</ref> و دادن مصونیت به بیگانگان را سند بزرگ [[عقب‌افتادگی]] و بی‌حیثیتی و تسلیم بی‌قید و شرط و خیانت به کشور و به [[اسلام]] و خلاف [[استقلال]] کشور شمرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۱۲۵.</ref> از نگاه ایشان مصونیت‌دادن به نظامیان آمریکایی یعنی خردکردن حیثیت کشور، بربادرفتن استقلال قضایی و مسلط‌کردن غارتگران آمریکایی ـ صهیونیستی در همه شئون نظامی، سیاسی، تجاری، صنعتی، زراعی و بازارها بود؛<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۲/۸۳.</ref> چنان‌که این مصونیت‌دادن مایه ذلت و ننگ ایران<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۳۰۷.</ref> و سقوط حیثیت کشور و به شکل مستعمره و عقب‌افتاده درآمدن کشور<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۳۵۳.</ref> و مخالفت با مشروطه و قانون اساسی<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۷۴.</ref> بود. امام‌خمینی بعدها نیز که [[سیدحمید روحانی]] در دهمین سالگرد تصویب کاپیتولاسیون پیشنهاد انتشار نطق نمایندگان مخالف و نیز سخنرانی چهارم آبان ۱۳۴۳ امام‌خمینی را به ایشان داد، ایشان با انتشار مذاکرات مخالفان به صورت جدی مخالفت کرد؛ به این دلیل که همه آن مذاکرات ظاهراً صحنه‌سازی و به دستور مقامات امنیتی بوده‌است و اگر جز این بود، جرئت آن را نداشتند و بعداً نیز سالم نمی‌ماندند؛ چنان‌که نشر آن به معنای وجود آزادی نطق و مخالفت آنان است و آن نمایندگان شایسته ستایش نیستند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۵۳.</ref>

ساواک در گزارشی از نارضایتی و مخالفت روحانیان با تصویب لایحه و اقدام به تحریک [[افکار عمومی]] سخن گفته‌است.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۳۴ و ۴۷؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۴۷.</ref> شماری از روحانیان و سخنرانان به همین جرم زندانی شدند. ساواک در ۹/۸/۱۳۴۳ گزارش کرده‌است طلاب طرفدار امام‌خمینی نامه‌هایی با حدود پنجاه امضا و خطاب به نخست‌وزیر در اعتراض به قانون مصونیت مستشاران آمریکایی تهیه کردند.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۴۶.</ref> بنا به گزارشی [[سیدمحمدهادی میلانی]] از مراجع [[مشهد]] ضمن تلگرامی به قم، آمادگی اهالی مشهد را برای هر گونه اقدام و فداکاری اعلام کرد.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۶۸.</ref> مردم انقلابی ایران با تلفن و نامه و راه‌های دیگر از مقامات دولتی و نمایندگان مجلس دراین‌باره توضیح خواستند. به گزارش ساواک پس از تصویب قانون مصونیت مستشاران آمریکایی برخی از افراد با تلفن‌کردن به خانه‌های برخی از شخصیت‌های سیاسی کشور از آنان انتقاد کردند و متذکر شدند با تصویب این قانون، حیثیت ایرانی بر باد رفته و کشور ایران به امریکایی‌ها فروخته شده‌است.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۳۰.</ref>

احزاب و گروه‌های سیاسی آن روز ایران واکنشی در برابر احیای کاپیتولاسیون نشان ندادند. پس از گذشت یک ماه، در جریان [[اعتصاب]] و اعتراض رانندگان تاکسی به گرانی بنزین، [[نهضت آزادی]] اطلاعیه‌ای در قدردانی از اعتصاب رانندگان صادر کرد و در آن بدون محکوم‌کردن کاپیتولاسیون و لزوم مبارزه با آن، به تبعید امام‌خمینی و زندانی کردن [[محمد مصدق]] و مصونیت مستشاران خارجی اشاره کرد.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۴۹.</ref> [[جبهه ملی]] و افراد وابسته به آن نیز به موضع‌گیری امام‌خمینی واکنش منفی نشان دادند؛<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۶۶.</ref> اما در مهر ۱۳۵۸ [[حزب زحمتکشان]] اعلام کرد در سال ۱۳۴۳ جزوه‌ای را در اعتراض به کاپیتولاسیون با عنوان «هست یا نیست» منتشر کرده‌است. در این جزوه احیای کاپیتولاسیون محکوم نشده‌است، بلکه محور بحث آن است که مصوبه سنا و مجلس شورا کاپیتولاسیون بود یا نبود و در پایان نیز با توجیه رأی نمایندگان یادآور شده‌است مسئولان کشور و نمایندگان دو مجلس بدون آگاهی از ماهیت لایحه به آن رأی مثبت دادند.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۵۰.</ref>

[[حسنعلی منصور]]، نخست‌وزیر وقت، در واکنش به سخنرانی و اعلامیه امام‌خمینی در نهم آبان ۱۳۴۳ ضمن تأیید و توجیه تصویب لایحه و سابقه‌داربودن این عمل در کشورهای همسایه، از مخالفت با آن اظهار تأسف کرد و مخالفت با آن را پایین‌آوردن شأن مملکت دانست و مخالفان را جزو ستون پنجم دشمن معرفی کرد.<ref>اسداللهی، احیای کاپیتولاسیون و پیامدهای آن، ۹۹–۱۰۰؛ الموتی، ایران در عصر پهلوی، ۱۲/۴۷.</ref>برخی از مجله‌های وابسته به رژیم نیز به توجیه لایحه پرداختند.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۵۰–۱۰۵۱.</ref> [[رژیم پهلوی]] از ترس بازتاب افشاگری‌های امام‌خمینی، مصمم شد ایشان را بازداشت و از ایران تبعید کند<ref>خراسان، روزنامه؛ اطلاعات، روزنامه؛ اسداللهی، احیای کاپیتولاسیون و پیامدهای آن، ۹۶–۹۸.</ref> و به دنبال آن در شب سیزدهم آبان ۱۳۴۳ با تعداد زیادی کماندو به خانه امام‌خمینی حمله و ایشان را بازداشت و سپس به ترکیه تبعید کرد.<ref>اطلاعات، روزنامه؛ طلوعی، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، ۱/۴۹۵.</ref> امام‌خمینی بعدها در ۱۴ آذر ۱۳۵۷ به شرح این واقعه و تبعید خود به ترکیه اشاره کرده‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۵/۱۷۲.</ref> [[ساواک]] صبح روز ۱۳ آبان ۱۳۴۳، طی اطلاعیه‌ای اقدامات امام‌خمینی را علیه [[امنیت]]، [[استقلال]] و [[تمامیت ارضی کشور]] دانست و آن را دلیل تبعید ایشان خواند.<ref>طلوعی، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، ۱/۴۹۵؛ خراسان، روزنامه؛ اطلاعات، روزنامه.</ref> شماری از روحانیان و سخنرانان ازجمله [[سیدکاظم قرشی]] نیز به جرم اعتراض به احیای کاپیتولاسیون و آگاه‌کردن مردم از پیامدهای آن بازداشت و شکنجه شدند.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۴۷.</ref> قرشی پس از آزادی از زندان به سبب شکنجه‌های سخت عمل جراحی شد و سرانجام به شهادت رسید.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۱/۳۹۵–۳۹۶.</ref>

:{{ببینید|دستگیری امام‌خمینی|تبعید امام‌خمینی}}

 

کاپیتولاسیون خدشه بر [[استقلال]] و ضربه بر حاکمیت قضایی ایران و ناقض اصل ۷۱ متمم [[قانون اساسی مشروطه]] بود که «دیوان عدالت و محاکم عدلیه را مرجع تظلمات عمومی» دانسته‌است. با گذشت چند ماه از تصویب لایحه کاپیتولاسیون در [[ایران]] سوء استفاده از آن آغاز شد. در ۱۲ اسفند ۱۳۴۳، یک درجه‌دار آمریکایی به نام چارلز. ال. گری در هنگام رانندگی با یک دختر جوان ایرانی به نام ایران سلیمی تصادف کرد و این دختر بر اثر جراحات فوت کرد. سفارت آمریکا از وزارت امور خارجه ایران خواست به مقامات صاحب صلاحیت ایران اطلاع دهد که گری مصونیت سیاسی و قضایی دارد.<ref>مؤسسه مطالعات، اسناد لانه جاسوسی آمریکا، ۷/۷۷۳.</ref> هتک حیثیت نوامیس مردم،<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۴/۶۹.</ref> توهین و بدزبانی مستشاران نظامی آمریکا به امیران ارتش شاهنشاهی<ref>مرکز اسناد، شماره بازیابی، ۲۶۳، سند ۷۲.</ref> و حتی کتک‌خوردن افسر شهربانی از مستشار نظامیِ مست آمریکایی به علت جلب وی به کلانتری به جرم تصادف با کارگر ساختمانی،<ref>مرکز اسناد، شماره بازیابی، ۲۶۳، سند ۲۳۳–۲۳۴.</ref> از پیامدهای تصویب این لایحه بود. جرم و جنایت امریکایی‌ها به اندازه‌ای زیاد بود که در سال ۱۳۴۸ فرمانده وقت مستشاران نظامی آمریکا، ژنرال تویچل، از مقامات سفارت آمریکا خواست تا برای رسیدگی به تخلفات فزاینده نظامیان آمریکایی در ایران، شعبه‌ای از دادگاه نظامی آمریکا در ایران تأسیس شود.<ref>مؤسسه مطالعات، اسناد لانه جاسوسی آمریکا، ۷/۷۸۵؛ بیل، اطلاعات، ۱۲.</ref> پس از تصویب لایحه، حضور امریکایی‌ها در ایران افزایش یافت و به دنبال آن نفوذ فرهنگ غربی آثار خود را در همه شئون اجتماعی ظاهر کرد<ref>هویدا، سقوط شاه، ۹۷.</ref> و گزارش‌هایی مربوط به شرارت، میخواری و خشونتِ امریکایی‌ها در مطبوعات درج شد.<ref>مؤسسه مطالعات، اسناد لانه جاسوسی آمریکا، ۷/۵۰۲–۵۰۴.</ref>

از سوی دیگر، احیای کاپیتولاسیون سبب افزایش خشم و نفرت مردم از رژیم پهلوی به‌ویژه احیاگران آن در آن مقطع و در درازمدت شد.<ref>مهدوی، تاریخ روابط، ۲۰۷.</ref> منصور در اول بهمن ۱۳۴۳ به جرم به تصویب‌رساندن لایحه کاپیتولاسیون روبه‌روی در ورودی مجلس شورای ملی (محل احیای کاپیتولاسیون) با گلوله [[محمد بخارایی]] از اعضای [[هیئت‌های مؤتلفه اسلامی]] کشته شد. پس از قتل او با وجود کوشش‌هایی که برای حفظ امنیت مقامات کشور انجام شده بود، در روز ۲۱ فروردین ۱۳۴۴/ ۱۰ آوریل ۱۹۶۵م سرباز وظیفه رضا شمس‌آبادی از افراد گارد سلطنتی و مأمور نگهبانی از کاخ مرمر، [[محمدرضا پهلوی]] را روبه‌روی سرسرای کاخ به گلوله بست که وی جان سالم به در برد.<ref>مهدوی، سیاست خارجی، ۳۱۸؛ عراقی، ناگفته‌ها (خاطرات شهید حاج مهدی عراقی، پاریس ـ پاییز ۱۳۵۷)، ۱۵۶؛ محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۱/۴۳۵–۴۳۶.</ref> امریکایی‌ها نیز به‌طور فزاینده‌ای هدف عملیات شناسایی و حمله قرار گرفتند. تنها میان سال‌های ۱۹۷۱–۱۹۷۵م/ ۱۳۴۹–۱۳۵۳ش ۳۱ مورد بمب‌گذاری و تهدید به انفجار بمب، علیه تأسیسات و سازمان‌های آمریکایی در ایران انجام شد.<ref>بیل، شیر و عقاب، ۲۶۳.</ref> رئیس کلانتری ۳ قلهک در تماسی با پلیس تهران آرزو می‌کرد هر چه زودتر مستشاران آمریکایی از این مملکت بروند.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۱۶.</ref>

یکی از اعضای هیئت مستشاری آمریکایی به نام مارتین گزارش می‌کند ارتشی‌های ایران دربارهٔ هیئت مستشاری آمریکایی احساس بدی داشتند و نگاهشان به آنان همچون نگاه به میهمانان ناخوانده و مزاحم بود.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۰۱۵.</ref> برخی از دانش‌آموزان نیز با نگارش نامه و انداختن آن در خودروی مستشاران نظامی آمریکا، آنان را «دشمن خودخواه ایرانیان» می‌خواندند و از کشور، سیاست، رئیس‌جمهور آمریکا و از اقدامات و کارهای آنان در این مملکت اظهار تنفر می‌کردند و یادآور می‌شدند که مردم ایران امریکایی‌ها را از کشور خود بیرون خواهند کرد و از آنان انتقام خواهند گرفت.<ref>مرکز اسناد، شماره بازیابی، ۲۶۳، سند ۹۶.</ref> «یانکی به خانه‌ات برو، نه سگ می‌خواهیم، نه آمریکایی» شعاری بود که بر روی خودروی مستشاری نظامی آمریکا نوشته شده بود.<ref>مرکز اسناد، شماره بازیابی، ۲۶۳، سند ۶۸.</ref>

با اوج‌گیری [[انقلاب اسلامی]]، خروج مستشاران آمریکایی از ایران آغاز شد و با آتش‌زدن چند مؤسسه آمریکایی در روز ۱۳ آبان ۱۳۵۷ به دست مردم، خروج آنان شدت گرفت و مدرسه‌های امریکاییان در ایران برای اینکه خانواده‌های آنان بتوانند به مسافرت بروند، پس از کریسمس تعطیل شد.<ref>سولیوان، خاطرات دو سفیر، ۱۹۱.</ref> در آغازین روزهای دی ۱۳۵۷ مری سولیوان، همسر سفیر آمریکا نیز ایران را ترک کرد.<ref>استمپل، درون انقلاب اسلامی، ۲۲۴.</ref> میان روزهای ۱۱ تا ۲۲ بهمن حدود دوازده هزار آمریکایی از تهران خارج شدند.<ref>احیانی، مستشاران آمریکایی در ایران، ۱۱۴.</ref>

 

* محمدصادق مزینانی، [https://books.khomeini.ir/books/10008/333/ کاپیتولاسیون]، دانشنامه امام‌خمینی، ج۸، ص۳۳۳–۳۴۲.