|
|
| خط ۱: |
خط ۱: |
| '''غائله ترکمن‌صحرا'''، [[شورش]] [[گروه‌های چپ]] علیه نظام اسلامی در ترکمن‌صحرا. | | '''غائله ترکمن‌صحرا'''، [[شورش]] [[گروه‌های چپ]] علیه نظام اسلامی در ترکمن‌صحرا. |
| ==مقدمه==
| |
| دشت گرگان که به آن ترکمن‌صحرا نیز گفته می‌شود، دشت وسیعی است <ref>آذینفر، دائرةالمعارف مصور، ۳۴۳؛ شوقی، دشت گرگان، ۲</ref> در [[استان گلستان]] در شمال [[ایران]]، میان اترک‌رود، [[گرگان]] و [[دریای خزر]] <ref>شوقی، دشت گرگان، ۲</ref> و به مرکزیت [[گنبد کاووس]] <ref>مصاحب، دایرةالمعارف فارسی،۲/۲۴۱۵</ref>. این منطقه که پیش از پیدایش این استان در سال ۱۳۷۶ از توابع [[استان مازندران]] بود، اقوام گوناگونی از [[ترکمن]]، [[فارس]]، [[ترک]]، [[بلوچ]]، سیستانی و کرد را در خود جای داده است <ref>فروتن، گنبد کاووس، ۲/۱۵۹ و ۱۶۴-۱۶۵</ref>. بندرترکمن (بندرشاه سابق) نیز از شهرستان‌های تابع گرگان <ref>بدیعی، جغرافیای مفصل ایران، ۲/۲۴۸</ref> و در حوزه ترکمن‌صحراست <ref>فرید، جغرافیا و شهرشناسی، ۹۴</ref>.
| |
| <br>
| |
| اکثر جمعیت ترکمن‌صحرا ترکمن‌زبان و حنفی مذهب‌اند <ref>فروتن، گنبد کاووس، ۲/۱۵۹ و ۱۶۶</ref> و برابر سرشماری سال ۱۳۵۵، گنبد و حومه دارای ۳۶۷۶۷۴ تن جمعیت بوده است <ref>فروتن، گنبد کاووس، ۱/۴۲۹</ref>. در گذشته زمین‌های کشاورزی منطقه اعم از اراضی بزرگ و خرده‌مالک ترکمن عمدتاً به دست سیستانی‌ها کشت می‌شد <ref>انقلاب اسلامی، روزنامه، ۸/۱۲/۱۳۵۸، ۱۰</ref> و بخشی از زمین‌های مرغوب ترکمن‌صحرا در اختیار درباریان پهلوی قرارگرفته بود <ref>یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، ۲/۳۲۲؛ فروتن، گنبد کاووس، ۱/۱۶۶</ref>.
| |
| ===آغاز غائله===
| |
| در آستانه [[پیروزی انقلاب اسلامی]] [[رژیم پهلوی]] با سوء استفاده از تفاوت‌های قومی و مذهبی و ناآگاهی مردم، گروهی از ترکمن‌ها را به مقابله با انقلابیان واداشت <ref>فاطمی، عبور از بحران، ۱۷</ref> و پس از پیروزی گروه‌های سیاسی، به‌ویژه گروه مارکسیستی [[سازمان چریک‌های فدایی خلق]] <ref>یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، ۲/۲۳؛ کیهان، روزنامه، ۱۴/۱۲/۱۳۵۸، ۱۰؛ حسینی بهشتی، روزنامه جمهوری اسلامی، ۱۲</ref> با بهره‌گیری از زمینه ارباب‌رعیتی حاکم بر منطقه و در لباس طرفداری از نژاد ترکمن به تضادهای قومی میان مردم دامن زدند <ref>یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، ۲/۳۲۳؛ کریمی، گنبد در آتش فتنه ضد انقلاب، ۱۷</ref>. چریک‌های فدایی خلق با ادعای دفاع از حقوق ترکمن‌ها، کانون فرهنگی و سیاسی خلق ترکمن را ایجاد کردند <ref>انقلاب اسلامی، روزنامه، ۸/۱۲/۱۳۵۸، ۱۰</ref> و منطقه را در دو مرحله بهمن ۱۳۵۷ و فروردین و بهمن ۱۳۵۸به آشوب کشیدند .
| |
| ===خلع سلاح شهر===
| |
| پس از [[پیروزی انقلاب اسلامی]]، جوانان انقلابی [[مسلمان]] گنبد در ۲۳ بهمن ۱۳۵۷ [[شهربانی]] را [[خلع سلاح]] کردند. از سوی دیگر، با تحریک [[چریک‌های فدایی خلق]] و [[شایعه]] تلافی طرفداران انقلاب از حمله ترکمن‌ها به تظاهرات مردم در دوره انقلاب، گروهی از ترکمن‌ها به شهربانی هجوم بردند و خواهان تقسیم سلاح‌ها شدند. هواداران انقلاب اسلامی، برای جلوگیری از درگیری، شهربانی و جنگ‌افزارها را تحویل آنان دادند <ref>فاطمی، عبور از بحران، ۱۷</ref>. [[کانون فرهنگی و سیاسی خلق ترکمن]]، ستاد مرکزی خود را در خانه [[کاظم اکبر]]، [[فرماندار]] سابق گنبد، تشکیل داد و در روستاهای ترکمن‌نشین شوراهای دهقانی برپا <ref>احمدی فراهانی، آغازین نغمه‌های ناسازگاری، ۹</ref> و آنان را مسلح کرد <ref>انقلاب اسلامی، روزنامه، ۸/۱۲/۱۳۵۸، ۱۰</ref>.
| |
| ===ستاد رزمندگان خلق ترکمن===
| |
| ایجاد ستاد رزمندگان خلق ترکمن در مناطق ترکمن‌نشین از دیگر اقدامات این گروه بود <ref>کانون فرهنگی، زندگی و مبارزه خلق ترکمن، ۱۴۶</ref>. ستادهای عملیاتی زمین‌های مالکان را [[مصادره]] کردند <ref>یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، ۲/۲۶۷</ref> و مالکان غیر ترکمن عمدتاً هدف مصادره شوراهای دهقانی بودند و تلاش می‌شد کشاورزان سیستانی از منطقه اخراج شوند <ref>انقلاب اسلامی، روزنامه، ۸/۱۲/۱۳۵۸، ۱۰-۱۱</ref>. [[سیداحمد صدر حاج‌سیدجوادی]]، [[وزیر کشور]] [[دولت موقت]] اقدامات گروه‌های سیاسی را خودسرانه خواند و آنان را به آتش‌سوزی مزارع و تحریک مردم علیه دولت و کشتار مردم [[متهم]] کرد <ref>یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، ۲/۲۶۷</ref>.
| |
| ===نام جدید بندرشاه===
| |
| در ۱۸ اسفند ۱۳۵۷، بر سر نام جدید بندرشاه که عمدتاً ترکمن‌نشین بود، دوباره درگیری‌هایی به‌وجود آمد. هواداران فداییان خلق، «بندر ترکمن» و سرپرست [[کمیته انقلاب اسلامی]] و نیروهای انقلابی شهر، «بندر اسلام» را پیشنهاد کردند. مخالفان [[کمیته انقلاب]] با [[راهپیمایی]] و قرائت قطعنامه‌ای مبنی بر حمایت از زبان و [[مذهب]] و [[فرهنگ]] ترکمن‌ها به اختلافات موجود دامن زدند <ref>نخعی و یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، پیدایش نظام جدید، ۱/۳۱۶</ref>. در این راهپیمایی نوجوانی کشته و زمینه برای درگیری و تعطیلی شهر فراهم شد <ref>احمدی فراهانی، آغازین نغمه‌های ناسازگاری، ۹</ref>. احزاب چپ این موضوع را بهانه قرار دادند <ref>انقلاب اسلامی، روزنامه، ۸/۱۲/۱۳۵۸، ۱۰</ref> و با راه‌اندازی [[تظاهرات]] علیه کمیته‌های انقلاب، مدارس گنبد کاووس را به تعطیلی کشاندند <ref>مهرشاد، انقلابی همزاد بحران، ۴۲</ref>. آنان با سخنرانی‌های تحریک‌آمیز و انتشار اعلامیه با نشان داس و چکش (نماد [[کمونیسم]])، دانش‌آموزان شهر را در برابر هم قرار دادند و نمایشگاهی از کتاب‌های کمونیستی و نویسندگان مشهور شوروی در پارک شهر برپا کرده بودند که بر دغدغه و حساسیت طرفداران انقلاب اسلامی افزود. مخالفان انقلاب نیز با استفاده از این موقعیت به منطقه سرازیر شدند <ref>انقلاب اسلامی، روزنامه، ۸/۱۲/۱۳۵۸، ۱۰؛ فاطمی، عبور از بحران، ۱۷</ref>. [[سازمان چریک‌های فدایی خلق]] با اعزام هیئتی تام‌الاختیار به گنبد در تلاش بود در حوادث و رویدادهای منطقه نقش ایفا کند <ref>اطلاعات، روزنامه، ۱۱/۱/۱۳۵۸، ۳۰</ref>. آنان [[ارتش]] را نیز ضد خلقی دانستند <ref>نخعی و یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، پیدایش نظام جدید، ۱/۱۲۵</ref> و خواستار انحلال آن بودند <ref>مهرشاد، انقلابی همزاد بحران، ۴۲</ref>. تجزیه منطقه از دیگر القائات چریک‌های فدایی خلق در میان مردم بود <ref>عمادی، خاطرات، ۱۳۵؛ قزوینی، کارنامه فداییان خلق، ۵</ref>.
| |
| ===درگیری‌ها در مرکز شهر===
| |
| در نوزدهم اسفند ۱۳۵۷ دوباره درگیری‌هایی میان هواداران کانون فرهنگی و سیاسی خلق ترکمن و مخالفان آنان در بندرشاه روی داد <ref>کانون فرهنگی، زندگی و مبارزه خلق ترکمن، ۱۶۸-۱۶۹</ref>؛ اما درگیری‌ها به مرکز شهر کشیده شد و فداییان خلق حالت تهاجمی به خود گرفتند و علیه کمیته‌های انقلاب و ارتش شعار دادند <ref>فاطمی، عبور از بحران، ۱۷</ref>. در پنجم فروردین ۱۳۵۸، فردی ترکمن به جرم [[گران‌فروشی]] به دست [[کمیته انقلاب اسلامی]] [[بازداشت]] شد. عده‌ای برای اعتراض به بازداشت وی در برابر کمیته انقلاب گرد آمدند که در نهایت به درگیری میان معترضان و افراد کمیته انجامید و در نتیجه یک نفر کشته شد <ref>کیهان، روزنامه، ۸/۱/۱۳۵۸، ۳</ref>. هم‌زمان در ششم فروردین ۱۳۵۸ کانون خلق ترکمن در پارک قابوس گنبد، گردهمایی‌ای برگزار کرد که به درگیری کانون و مخالفانش منجر شد.
| |
| ===گروگان‌گیری===
| |
| فداییان خلق در ششم و هفتم فروردین ۱۳۵۸ <ref>کیهان، روزنامه، ۸/۱/۱۳۵۸، ۳</ref> رئیس شهربانی و گروهی از سربازان اعزامی از دیگر شهرها را به [[گروگان]] گرفتند <ref>نخعی و یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، پیدایش نظام جدید، ۱/۵۴۹؛ کریمی، گنبد در آتش فتنه ضد انقلاب، ۱۷</ref> و [[شهربانی]] <ref>فاطمی، عبور از بحران، ۱۷</ref> و [[اداره مرکزی آموزش و پرورش]] شهر را تصرف کردند <ref>کیهان، روزنامه، ۱۱/۱/۱۳۵۸، ۱</ref>. شهر تعطیل و مواد غذایی نایاب شد <ref>عمادی، خاطرات، ۱۳۷</ref>. گروه‌های درگیر در پشت‌بام‌ها سنگر گرفتند و جاده‌های منتهی به گنبد بسته شد <ref>کیهان، روزنامه، ۷/۱/۱۳۵۸، ۳</ref>. در درگیری‌های این دو روز حدود بیست نفر کشته شدند <ref>فاطمی، عبور از بحران، ۱۷</ref>.
| |
| ===تصرف پاسگاه‌های مرزی===
| |
| افراد مسلح چپ‌گرا در ادامه درگیری‌ها، تمام نوار مرزی ایران با [[شوروی]] را به غیر از دو پاسگاه تصرف کردند <ref>قزوینی، کارنامه فداییان خلق، ۵</ref> و پاسگاه اینجه‌برون نیز تصرف شد <ref>کیهان، روزنامه، ۱۱/۱/۱۳۵۸، ۱</ref>. به گزارشی هجده پاسگاه در نوار مرزی ایران و [[شوروی]] به دست شورشیان افتاد <ref>عمادی، خاطرات، ۳۰۸-۳۱۲؛ نخعی و یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، پیدایش نظام جدید، ۱/۵۵۰</ref>. دولت اتحاد جماهیر شوروی با ادعای بی‌طرفی در حوادث ایران <ref>نخعی و یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، پیدایش نظام جدید، ۱/۵۵۶</ref>، درعمل از فداییان خلق حمایت می‌کرد و رادیو [[ترکمنستان]] از اقمار شوروی با دامن‌زدن به مسائل مذهبی و قومی ترکمن‌ها را به رویارویی با نیروهای دولت مرکزی فرا می‌خواند <ref>اطلاعات، روزنامه، ۱۱/۱/۱۳۵۸، ۳۰؛ فاطمی، عبور از بحران، ۱۷</ref>؛ با این حال، سازمان چریک‌های فدایی خلق در اطلاعیه‌ای اعلام کرد که در حوادث گنبد نقش ندارد <ref>کیهان، روزنامه، ۱۴/۱/۱۳۵۸، ۸</ref>.
| |
| ===ورود کمیته انقلاب اسلامی===
| |
| مسئولان [[سپاه پاسداران]] افزون بر متهم‌کردنِ [[امریکا]] و [[صهونیسم]] به دامن‌زدن به اختلافات منطقه، فداییان خلق را در این غائله مقصر شمردند. به گزارشی فداییان عده‌ای از دانش‌آموزان را برای اهداف خود به کمک گرفتند و به آنان ماهیانه سیصد تومان حقوق می‌پرداختند <ref>اطلاعات، روزنامه، ۱۵/۱۲/۱۳۵۸، ۱۰</ref>. از دیگر شهرها نیز نیرو، سلاح و دارو و دیگر امکانات برای آنان فرستاده می‌شد <ref>عمادی، خاطرات، ۳۰۵</ref>. عده‌ای از افراد کمیته انقلاب اسلامی از شهرهای [[مشهد]]، [[قم]] و [[تهران]] برای ایجاد نظم و [[امنیت]] به گنبد رفتند <ref>اطلاعات، روزنامه، ۱۵/۱۲/۱۳۵۸، ۱۰</ref>. ناامنی همه جا را فرا گرفته بود. عملکرد گروه‌های سیاسی که بر بخش اعظم شهر و بسیاری از روستاهای منطقه مسلط شده بودند، به کشتار شمار بسیاری از مردم بی‌گناه انجامید <ref>بشارتی، علل وقوع جنگ تحمیلی، ۷۲؛ یکتا، روزشمار جنگ ایران و عراق، ۲/۲۶۷</ref>؛ چنان‌که به هنگام دیدارِ تنی چند از مردم شهر جنگ‌زده گنبد با امام‌خمینی مادری از [[هتک حرمت]] و کشتن دختری به دست [[گروه‌های چپ]] در پیش چشمان مادرش به ایشان شکایت برد <ref>← امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۰؛ فوزی، تحولات سیاسی اجتماعی، ۱/۴۴۸-۴۴۹</ref>.
| |
|
| |
|
| ==موضع و عملکرد دولت موقت==
| | == مقدمه == |
| سیاست [[شورای انقلاب]] و [[دولت موقت]] حل مسائل انقلاب ازجمله غائله ترکمن‌صحرا از طریق گفتگو و روشنگری افکار عمومی و پرهیز از اقدامات نظامی بود <ref>هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات، ۲۳۲</ref>.
| | دشت گرگان که به آن ترکمن‌صحرا نیز گفته می‌شود، دشت وسیعی است<ref>آذینفر، دائرةالمعارف مصور، ۳۴۳؛ شوقی، دشت گرگان، ۲</ref> در [[استان گلستان]] در شمال [[ایران]]، میان اترک‌رود، [[گرگان]] و [[دریای خزر]]<ref>شوقی، دشت گرگان، ۲</ref> و به مرکزیت [[گنبد کاووس]].<ref>مصاحب، دایرةالمعارف فارسی، ۲/۲۴۱۵</ref> این منطقه که پیش از پیدایش این استان در سال ۱۳۷۶ از توابع [[استان مازندران]] بود، اقوام گوناگونی از [[ترکمن]]، [[فارس]]، [[ترک]]، |
| ===دعوت به حفظ آرامش===
| |
| دولت موقت به ریاست [[مهدی بازرگان]
| |
| {{منابع}} | | {{منابع}} |
| * آذینفر، م، دائرةالمعارف مصور، تهران، افق-شرق، ۱۳۴۸ش. | | * آذینفر، م، دائرةالمعارف مصور، تهران، افق-شرق، ۱۳۴۸ش. |
| خط ۱۰۹: |
خط ۱۴۸: |
| * بدیعی، ربیع، جغرافیای مفصل ایران (جغرافیای انسانی)، تهران، اقبال، چاپ اول، ۱۳۶۲ش. | | * بدیعی، ربیع، جغرافیای مفصل ایران (جغرافیای انسانی)، تهران، اقبال، چاپ اول، ۱۳۶۲ش. |
| * بذرافشان، مرتضی، سیمای گرگان، تهران، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۴ش. | | * بذرافشان، مرتضی، سیمای گرگان، تهران، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۴ش. |
| * بشارتی، علی‌محمد، علل وقوع جنگ تحمیلی و عدم پذیرش آتش بس، مجله حضور، شماره ۴۲، ۱۳۸۱ش. | | * بشارتی، علی‌محمد، علل وقوع جنگ تحمیلی و عدم پذیرش آتش‌بس، مجله حضور، شماره ۴۲، ۱۳۸۱ش. |
| * جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۱/۱/۱۳۵۸. | | * جمهوری اسلامی، روزنامه، ۱۱/۱/۱۳۵۸. |
| * جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۰/۱۱/۱۳۵۸. | | * جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۰/۱۱/۱۳۵۸. |
| خط ۱۲۹: |
خط ۱۶۸: |
| * قزوینی، سیدرضا، کارنامه فداییان خلق در گنبد، ضمیمه روزنامه جام جم، ۱/۴/۱۳۹۰ش. | | * قزوینی، سیدرضا، کارنامه فداییان خلق در گنبد، ضمیمه روزنامه جام جم، ۱/۴/۱۳۹۰ش. |
| * کانون فرهنگی و سیاسی خلق ترکمن، زندگی و مبارزه خلق ترکمن، ۱۳۵۸ش. | | * کانون فرهنگی و سیاسی خلق ترکمن، زندگی و مبارزه خلق ترکمن، ۱۳۵۸ش. |
| * کریمی، عرفان، گنبد در آتش فتنه ضد انقلاب، روزنامه رسالت، ۲۳/۱۱/۱۳۹۰ش. | | * کریمی، عرفان، گنبد در آتش فتنه ضدانقلاب، روزنامه رسالت، ۲۳/۱۱/۱۳۹۰ش. |
| * کنعانی، محمدامین، ایرانیان ترکمن، نگاهی به گذشته و حال، مجله مطالعات ملی، شماره ۴، ۱۳۷۹ش. | | * کنعانی، محمدامین، ایرانیان ترکمن، نگاهی به گذشته و حال، مجله مطالعات ملی، شماره ۴، ۱۳۷۹ش. |
| * کیهان، روزنامه، ۷/۱/۱۳۵۸. | | * کیهان، روزنامه، ۷/۱/۱۳۵۸. |
| خط ۱۵۳: |
خط ۱۹۲: |
| * نهج البلاغه، ترجمه سیدجمال‌الدین دین‌پرور، تهران، بنیاد نهج البلاغه، چاپ اول، ۱۳۷۹ش. | | * نهج البلاغه، ترجمه سیدجمال‌الدین دین‌پرور، تهران، بنیاد نهج البلاغه، چاپ اول، ۱۳۷۹ش. |
| * نورمفیدی، سیدکاظم، پایگاه اطلاع‌رسانی امام‌جمعه گرگان، ۴/۳/۱۳۹۴ش. | | * نورمفیدی، سیدکاظم، پایگاه اطلاع‌رسانی امام‌جمعه گرگان، ۴/۳/۱۳۹۴ش. |
| * هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال‌های ۱۳۵۷-۱۳۵۸، انقلاب و پیروزی، به کوشش عباس بشیری، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۸۳ش. | | * هاشمی رفسنجانی، اکبر، کارنامه و خاطرات، سال‌های ۱۳۵۷–۱۳۵۸، انقلاب و پیروزی، به کوشش عباس بشیری، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۸۳ش. |
| * یاقوتی، حسین، شقایق‌های صحرا در گلستان انقلاب، زندگی و خاطره شهدای ترکمن، تهران، شاهد، چاپ اول، ۱۳۸۷ش. | | * یاقوتی، حسین، شقایق‌های صحرا در گلستان انقلاب، زندگی و خاطره شهدای ترکمن، تهران، شاهد، چاپ اول، ۱۳۸۷ش. |
| * یکتا، حسین، روزشمار جنگ ایران و عراق، بحران در خوزستان، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش. | | * یکتا، حسین، روزشمار جنگ ایران و عراق، بحران در خوزستان، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش. |
| {{پایان}} | | {{پایان}} |
| ==پیوند به بیرون== | | |
| سیدعباس رضوی، [https://books.khomeini.ir/books/10003/446/ غائله ترکمن‌صحرا]، دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص۳۱۵-۳۲۴. | | == پیوند به بیرون == |
| | سیدعباس رضوی، [https://books.khomeini.ir/books/10003/446/ غائله ترکمن‌صحرا]، دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص۳۱۵–۳۲۴. |
| [[رده:مقاله‌های آماده ارزیابی]] | | [[رده:مقاله‌های آماده ارزیابی]] |
