ایمان و کفر: تفاوت میان نسخه‌ها

==مفهوم‌شناسی==

ایمان از ریشه «أمن» به معنای تصدیق و پذیرفتن <ref>جوهری، الصحاح، تاج اللغة و صحاح العربیه، ۵/۲۰۷۱؛ طریحی، مجمع البحرین، ۶/۲۰۴.</ref> اطمینان و آرامش در نفس <ref>راغب، مفردات الفاظ القرآن، ۹۰.</ref> و اظهار خضوع <ref>ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۳/۲۳.</ref> است و کفر به معنای پوشاندن شیء است. <ref>ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغه، ۵/۱۹۱؛ راغب، مفردات الفاظ القرآن، ۷۱۴.</ref> در تعریف کلامی و فقهیِ ایمان اختلاف وجود دارد. برخی آن را تصدیق قلبی دانسته‌اند <ref>سید مرتضی، الذخیرة فی علم الکلام، ۵۳۶ ـ ۵۳۷؛ شهید ثانی، المقاصد العلیه، ۳۴.</ref> و برخی نیز آن را تصدیق و اقرار زبانی به وجود خداوند و [[پیامبران(ع)]]، و آنچه بر آنان نازل شده، تعریف کرده‌اند، <ref>← قاضی‌عبدالجبار، شرح الاصول الخمسه، ۴۷۸ ـ ۴۷۹؛ بغدادی، اصول الایمان، ۱۹۸ ـ ۱۹۹.</ref> اما ایمان به معنای اخلاقی و معرفتی آن، کمال و حقیقت ایمان است که به همراه خوف از [[گناه]] و [[ورع]] است. از این‌رو شخص با ارتکاب بعضی از گناهان، از این قسم از ایمان خارج می‌شود. <ref>مکی، قوت القلوب فی معاملة المحبوب، ۲/۲۲۱؛ غزالی، احیاء علوم الدین، ۱۲/۲۶.</ref> در اصطلاح خاص گاهی ایمان در منابع شیعی، به معنای اعتقاد به خلافت بلافصل [[امیرالمؤمنین علی‌بن‌ابی‌طالب(ع)]]، و سایر [[ائمه(ع)]]، به ‌کار می‌رود. <ref>کلینی، الکافی، ۲/۱۸ ـ ۲۰؛ مرعشی، الصوارم المهرقة فی نقد الصواعق المحرقه، ۲۹۶؛ مجلسی، بحار الانوار، ۶۵/۲۴۳.</ref>

[[امام‌خمینی]] ایمان در معنای فقهی آن را مترادف با [[اسلام]] می‌داند که تصدیق قلبی به خداوند و پیامبر اسلام(ص)، است <ref>امام‌خمینی، مکاسب، ۱/۳۷۷؛ امام‌خمینی، الطهاره، ۳/۴۳۵ ـ ۴۳۷ و ۴۴۷ ـ ۴۴۸.</ref> و در معنای اخلاقی آن را علمی می‌داند که به مرتبه [[قلب]] و [[وجدان]] رسیده و همراه با اطمینان، انقیاد و خضوع باشد. <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۸۸.</ref> در برابر ایمان، کفر است که در اصطلاح کلامی و فقهی، انکار الوهیت یا وحدانیت خداوند یا نبوت پیامبر اسلام(ص)، است. <ref>مجلسی، مرآة العقول، ۷/۱۲۶ ـ ۱۳۰؛ نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ۶/۲۹۵.</ref> امام‌خمینی نیز کفر را در اصطلاح کلامی و فقهی، انکار خداوند یا [[توحید]] یا نبوت پیامبر اسلام(ص)، می‌داند. <ref>امام‌خمینی، کشف اسرار، ۲۰۰؛ امام‌خمینی، الطهاره، ۳/۴۵۹.</ref>

ازجمله واژگان مرتبط با ایمان، اعتقاد و اسلام است. فرق اعتقاد با ایمان در این است که اعتقاد، مجرد تصدیق جازم بر یک امر است، <ref>فاضل مقداد، الاعتماد، ۴۲ ـ ۴۳.</ref> اما برخی در ایمان علاوه بر اعتقاد، اقرار به زبان و عمل به آن را نیز لازم می‌دانند. <ref>طوسی، الاقتصاد، ۲۲۷ ـ ۲۲۸؛ بحرانی، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهره(ع)، ۶/۱۶.</ref> به باور امام‌خمینی ایمان واقعی که به همراه خشوع و انقیاد است، برتر از اعتقاد است و اعتقاد، نوعی ادراک عقلی است و در ایمان باید این ادراک، با مجاهدت به قلب برسد. <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۴؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۳۸۲.</ref> اسلام اعم از ایمان بوده و به معنای شهادت به الوهیت و وحدانیت خداوند و رسالت پیامبر اسلام(ص)، است.

از واژگان مرتبط با کفر، [[شرک]] و الحاد و [[فسق]] است. فرق کفر با شرک از دیدگاه فقهی در این است که کفر انکار واجب‌تعالی و نبوت پیامبر اسلام(ص)، <ref>امام‌خمینی، الطهاره، ۳/۴۴۲.</ref> و شرک اعتقاد به دو یا چند [[واجب‌الوجود]] در [[نظام هستی]] است. <ref>امام‌خمینی، کشف اسرار، ۱۱.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| شرک}} الحاد به معنای منحرف‌شدن از حق <ref>طوسی، التبیان، ۷/۳۰۷.</ref> و میل از اسلام به سوی کفر <ref>ابوالفتوح، مفتاح الباب، ۱۵۳.</ref> است. فرق کفر و فسق در این است که فسق اعم از کفر است؛ زیرا گاهی به کافر به سبب اخلال به حکم عقل و اقتضای فطرت فاسق گفته می‌شود؛ اما غالباً فاسق به شخصی گفته می‌شود که با وجود اقرار به حکم [[شرع]]، به همه احکام یا بعضی از آنها عمل نمی‌کند. <ref>راغب، مفردات الفاظ القرآن، ۶۳۶.</ref>

مسئله ایمان و کفر از مهم‌ترین و اساسی‌ترین مسائلی است که در ادیان الهی مطرح بوده و ادیان الهی بنابر آموزه‌ها و دستاورهای خود، انسان‌ها را به دو دسته تقسیم کرده‌اند: گروهی ایمان آورده و در زمره مؤمنان درآمده‌اند و گروهی کفر ورزیده‌اند و در زمره کافران جای گرفته‌اند. <ref>صف، ۱۴.</ref> <ref>← کتاب مقدس، کتاب دوم قرنتیان، ب۶، ۱۵.</ref> در [[تورات]] و [[انجیل]] بر سخنان ناروا درباره خدا و صفات او نیز کفر گفته شده است <ref>کتاب مقدس، لاویان، ب۲۴، ۱۰ ـ ۱۶؛ کتاب مکاشفه یوحنا، ب۱۶، ۲۱.</ref> [[قوم یهود]] برای ایمان سیزده اصل قائل‌اند که ازجمله آنها باور به وجود حق‌تعالی، وحدانیت و جسم‌نداشتن اوست. <ref>هینلز، راهنمای ادیان زنده، ۱/۸۳.</ref> همچنین معتقدند ایمان به دین یهود تنها برای کسانی که دارای مادری یهودی باشند، امکان‌پذیر است. <ref>هینلز، راهنمای ادیان زنده، ۱/۹۶.</ref>

ایمان در اسلام از مفاهیم محوری به شمار می‌رود <ref>بقره، ۶؛ ممتحنه، ‌۴؛ حجرات، ۷.</ref> و در روایات به مباحث متعددی مانند درجات ایمان <ref>کلینی، الکافی، ۲/۴۲ ـ ۴۵.</ref> و خصوصیات مؤمن <ref>کلینی، الکافی، ۲/۲۲۶ ـ ۲۴۱.</ref> اشاره شده و در کتاب [[اصول کافی|کافی]] بابی به ایمان و کفر اختصاص یافته است. <ref>← کلینی، الکافی، ۲/۲ ـ ۴۶۶.</ref> [[قرآن کریم]] ایمان را محبوب مؤمنان و آراسته در قلب‌ها و کفر را ناخوشایند خداوند معرفی کرده <ref>حجرات، ۷.</ref> و در آیات متعددی کفار را به قبول ایمان دعوت کرده <ref>بقره، ۴۱؛ غافر، ۱۰.</ref> و ایمان را برتر از اسلام دانسته که باید در قلب مستقر شود. <ref>حجرات، ۱۴.</ref>

متکلمان با تحلیل ماهیت، جایگاه و رابطه ایمان و کفر <ref>ابن‌میثم، قواعد المرام فی علم الکلام، ۱۷۰ ـ ۱۷۲؛ حلی، کشف المراد، ۴۲۶ ـ ۴۲۷؛ جرجانی، شرح المواقف، ۸/۳۲۶ ـ ۳۳۳.</ref> و با تقسیم کافر به قاصر و مقصر، احکامی برای هر یک بیان کرده‌اند. <ref>خواجه‌نصیر، تلخیص المحصل، ۴۰۰؛ جرجانی، شرح المواقف، ۸/۳۰۸.</ref> [[خوارج]] نخستین فرقه‌ای بودند که به مسئله ایمان و تعیین مرز آن با کفر پرداختند. هرچند خوارج در آغاز با انگیزه سیاسی به این بحث دامن زدند، اما به‌تدریج و با آرام‌شدن بحران سیاسی در [[جامعه اسلامی]]، این بحث رنگ کلامی گرفت <ref>ایزوتسو، مفهوم ایمان در کلام اسلامی، ۳۴.</ref> و در برابر تندروی‌های خوارج، [[فرقه مرجئه]] ظهور کرد. <ref>شهرستانی، الملل و النحل، ۱/۱۳۲ و ۱۶۱ ـ ۱۶۲؛ سبحانی، بحوث، ۱/۵۷ ـ ۵۹.</ref> اینان معتقد بودند ایمان تنها مبتنی بر قول است بدون عمل و [[معصیت]] نیز به ایمان آسیبی نمی‌رساند. <ref>شهرستانی، الملل و النحل، ۱/۱۶۱ ـ ۱۶۲؛ جرجانی، شرح المواقف، ۸/۳۹۶.</ref> این مباحث سبب شد متکلمان در مباحث خود به نظریه‌پردازی در این باب بپردازند و قلمرو بحث‌های کلامی در حوزه ایمان را گسترش دهند. <ref>فخری، سیر فلسفه در جهان اسلامی، ۵۸ ـ ۶۳.</ref> کتاب‌های بسیاری در این زمینه نگارش یافت، ازجمله کتاب [[الایمان فضل‌بن‌شاذان]]، [[الایمان علامه حلی]]، [[حقائق الایمان]] [[شهید ثانی]] <ref>← آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ۲/۵۱۰.</ref> و [[اصول الایمان]] [[عبدالقاهر بغدادی]].

علمای اخلاق با تعریف ایمان و بیان ارکان آن <ref>خواجه‌نصیر، اوصاف الاشراف، ۹.</ref> برای آن مراتبی ذکر کرده‌اند <ref>خواجه‌نصیر، اوصاف الاشراف، ۹ ـ ۱۱.</ref> و با استفاده از متون دینی، در کنار بحث از درمان [[رذایل اخلاقی]]، به برخی از اموری که ناسازگار با ایمانِ کامل است مانند [[دروغ]] و [[حسد]] اشاره کرده‌اند. <ref>نراقی، جامع السعادات، ۲/۳۳۳؛ شبّر، الاخلاق، ۱۴۹.</ref> عارفان از ایمان و کفر بحث کرده‌اند <ref>ابن‌عربی، الفتوحات المکیه، ۱/۳۵۱ ـ ۳۵۷ و ۲/۵۹۲؛ نسفی، الانسان الکامل، ۱۰۵.</ref> و غالباً ایمان را یک مقام دانسته‌اند <ref>بقلی شیرازی، مشرب الارواح، ۴۷.</ref> که در برابر مقام اسلام و احسان است. <ref>قونوی، النصوص، ۹۶؛ فرغانی، منتهی المدارک فی شرح تائیه ابن‌فارض، ۲/۱۰۹.</ref> فقها نیز در آثار خود به تعریف ایمان و کفر و فرق آن با اسلام <ref>شهید ثانی، مسالک الافهام، ۵/۳۳۸ ـ ۳۳۹.</ref> و همچنین اقسام [[کافر]] و احکام آن پرداخته‌اند. <ref>کاشف‌الغطاء، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، ۴/۳۳۰.</ref> {{ببینید|متن=ببینید|کافر}}

از دیدگاه اجتماعی ایمان نقش تعیین‌کننده‌ای در بهبود روابط اجتماعی دارد. <ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۲/۴۹.</ref> باور به خداوند و عالم غیب در زندگی [[انسان]] پایه و اساس [[جهان‌بینی اسلامی]] است. <ref>طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۶/۲۰۹ ـ ۲۱۰.</ref> در جهان امروز که ارزش‌های اخلاقی افول کرده، ایمان به خداوند که باید اساس فلسفه زندگی را تشکیل دهد، متزلزل شده و انسان به موجودی منفعت‌طلب و سودجو تبدیل شده است. <ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۲۵/۱۳۶.</ref> ایمان در [[انقلاب اسلامی]] نیز نقش تعیین‌کننده‌ای در برپایی و ظهور آن داشته است <ref>نقوی، انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن، ۲۱۶.</ref> و چنان‌که امام‌خمینی خاطرنشان کرده، خداوند با عنایات خاص خود ملتی را که با روح و قوت ایمان به پا خاستند، پیروز کرد. <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۱۷۸؛ ۷/۶۲ ـ ۶۳ و ۱۹/۱۷۲، ۴۷۴.</ref>

امام‌خمینی در آثار خود به بیان حقیقت ایمان <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۵۵۳؛ امام‌خمینی، حدیث جنود، ۸۷.</ref> و کفر و رابطه این دو با اسلام <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۹۵ ـ ۹۶.</ref> پرداخته و اقسام کفر و ایمان و مراتب و آثار هر یک از آنها را بیان کرده است. <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۸۹؛ امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۳۴۲ ـ ۳۴۳؛ امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۱۶۸؛ امام‌خمینی، الطهاره، ۳/۴۳۰ ـ ۴۳۷ و ۴۵۱.</ref>

==حقیقت ایمان و کفر==

متکلمان در بیان ماهیت ایمان و کفر اختلاف دارند. <ref>علامه حلی، الالفین، ۳۱۷ ـ ۳۱۸.</ref> آرای درباره ایمان را می‌توان به چهار دسته تقسیم کرد:

# ایمان، تنها اقرار زبانی است و بس. این گفته منسوب به [[کرّامیه]] است. به باور آنان منافق، در ظاهر، مؤمن و در باطن، کافر است؛ بنابراین منافق در دنیا حکم مؤمن و در آخرت حکم کافر را دارد. <ref>← بغدادی، اصول الایمان، ۱۵۲؛ تفتازانی، شرح المقاصد، ۵/۱۷۸.</ref>

# ایمان معرفت قلبی است و در آن تنها تصدیق قلبی لازم است. برخی بر این باورند اگر کسی خداوند را با قلب خویش شناخت و پس از آن با زبانش انکار کرد، این فرد مؤمن است. <ref>← ملاصدرا، تفسیر القرآن، ۱/۲۴۷.</ref>

# ایمان معرفت قلبی و اقرار زبانی است و در ایمان هم تصدیق به قلب و هم به زبان لازم است. <ref>← علامه حلی، الالفین، ۳۱۷ ـ ۳۱۸؛‌ مجلسی، بحار الانوار، ۶۶/۱۴۹.</ref>

# ایمان اقرار زبانی و فعل قلب و جوارح است. فرقه‌هایی مانند خوارج و [[معتزله]] <ref>قاضی‌عبدالجبار، شرح الاصول الخمسه، ۴۷۶ ـ ۴۷۹؛ ← فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۲/۲۷۰.</ref> و برخی متکلمان اشعری <ref>تفتازانی، شرح المقاصد، ۵/۱۷۵ ـ ۱۷۷؛ جرجانی، شرح المواقف، ۸/۳۲۳ ـ ۳۲۵.</ref> [[زیدیه]] و [[اهل حدیث]] <ref>رسی، مجموع کتب و رسائل، ۲/۳۷۴؛ ← ملاصدرا، تفسیر القرآن، ۱/۲۴۵.</ref> قائل به این نظرند. همه این گروه‌ها در این نکته اتفاق دارند که هر کس در عمل به واجبات قصور کند، فاسق است و معتزله این فرد را خارج از ایمان و غیر داخل در کفر می‌دانند. <ref>قاضی‌عبدالجبار، شرح الاصول الخمسه، ۴۷۱؛ ملاصدرا، تفسیر القرآن، ۱/۲۴۵.</ref>

 

 

 

 

==متعلقات ایمان==

 

متکلمان برای ایمان اصول و ارکانی برشمرده‌اند که به منزله پایه‌های آن است و بدون هر یک از آنها ایمان ثابت نمی‌شود. در بیان ارکان ایمان، گفته‌های گوناگونی وجود دارد. متکلمان امامیه توحید، [[عدل]]، [[نبوت]] و [[امامت]] <ref>فاضل مقداد، الاعتماد، ۷۵.</ref> و معاد <ref>شهید اول، قوت القلوب فی معاملة المحبوب، ۲۳۶.</ref> را ارکان و اصول ایمان معرفی کرده‌اند. برخی نیز سه رکن برای ایمان مطرح کرده‌اند؛ توحید، نبوت و معاد. <ref>کاشف‌الغطاء، اصل الشیعة و اصولها، ۶۰.</ref> برخی از معتزله پنج رکن برای ایمان ذکر کرده‌اند: توحید، عدل، نبوت، [[امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر]] و اعتقاد به [[وعد و وعید]]. <ref>← خواجه‌نصیر، تلخیص المحصل، ۴۰۴.</ref> [[ملاصدرا]] سه رکن برای ایمان ذکر کرده است: معرفت به خداوند، معرفت به صراط مستقیم و درجات و کیفیت سلوک به سوی خداوند و معرفت معاد. <ref>ملاصدرا، المظاهر الالهیه، ۱۴ ـ ۱۵.</ref>

#  

# ایمان به انبیای الهی(ع)، و کتاب‌های آسمانی؛

#  

# ایمان به [[ملائکه]] و شیاطین؛

#  

# ایمان به [[بهشت]] و [[دوزخ]] و خلق آنان پیش از [[آدم(ع)]]،

#  

# ایمان به روز جزا؛

#  

# ایمان به همه موارد [[قضا و قدر الهی]]؛

#  

# ایمان به موارد صحیح از احادیث پیامبر(ص)، و قبول آنها و واجب‌بودن اطاعت از آنها. <ref>مکی، قوت القلوب فی معاملة المحبوب، ۲/۲۱۳ ـ ۲۱۴؛ میبدی، کشف الاسرار و عدة الابرار، ۱/۷۵۳ ـ ۷۵۴.</ref>

 

 

اسلام و ایمان به لحاظ معنا با هم تغایر دارند. ایمان به معنای تصدیق و اسلام به معنای انقیاد و خشوع است. <ref>ابن‌منظور، لسان العرب، ۱۲/۲۹۳ ـ ۲۹۴.</ref> اسلام در قرآن به معانی گوناگونی به‌کار رفته است؛ گاه به معنای [[شریعت]] <ref>حجرات، ۱۴ ـ ۱۵؛ ← طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۶/۳۱۳ ـ ۳۱۴.</ref> و گاه به معنای تسلیم‌شدن در برابر اراده و دستورهای الهی است که در این صورت اسلام از مراتب ایمان است، <ref>یونس، ۸۴؛ راغب، مفردات الفاظ القرآن، ۴۲۳؛ ← طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۰/۱۱۳ ـ ۱۱۴.</ref> چنان‌که اسلام در بعضی روایات به معنای لغوی‌اش به‌کار رفته که به معنای تسلیم است <ref>کلینی، الکافی، ۲/۴۵.</ref> و معمولاً در روایات اخلاقی به کار می‌رود. <ref>حلوانی، نزهة الناظر و تنبیه الخاطر، ۵۳ ـ ۵۴.</ref>

برخی از متکلمان معتزله و بسیاری از خوارج و زیدیه قائل‌اند اسلام و ایمان به یک معنااند. <ref>← مفید، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، ۴۸؛ قاضی‌عبدالجبار، شرح الاصول الخمسه، ۴۷۷.</ref> برخی از متکلمان بر این باورند که اسلام با ایمان مغایر است و اسلام اعم از ایمان است؛ و هر مسلمانی، مؤمن نیست، <ref>باقلانی، الانصاف فیما یجب اعتقاده، لایجوز اعتقاده، لا یجوز الجهل به، ۱۲۶؛ مفید، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، ۴۸؛ شهید ثانی، حقائق الایمان، ۱۱۵ ـ ۱۱۷.</ref> زیرا ایمان علاوه بر پذیرش شریعت و اظهار [[شهادتین]]، اعتقاد باطنی را نیز به دنبال دارد. <ref>طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱/۳۰۱.</ref> غالب فقها نیز معتقدند اسلام پذیرش اوامر و نواهی است که با ذکر شهادتین صورت می‌گیرد و به دنبال آن، نخستین مرتبه از ایمان قرار دارد که باور قلبی به مضمون شهادتین است. <ref>کرکی، رسائل المحقق الکرکی، ۳/۱۷۲ ـ ۱۷۳؛ عاملی، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامه، ۱۲/۵۶۴.</ref>

امام‌خمینی میان ایمان و اسلام قائل به مغایرت است و با استناد به روایاتی <ref>کلینی، الکافی، ۲/۲۶.</ref> معتقد است اسلام اعتقاد به الوهیت و وحدانیت خداوند و [[رسالت پیامبر اسلام]](ص)، است. ایشان باور به معاد را نیز در تحقق اسلام محتمل می‌داند و بر این باور است که اعتقاد به سایر احکام اسلام ربطی به تحقق اسلام ندارد و انکار آنها سبب خروج از اسلام نمی‌شود، <ref>امام‌خمینی، الطهاره، ۳/۴۴۴ ـ ۴۴۵.</ref> ولی ایمان نور هدایتی است که در قلب جلوه می‌کند. صفت اسلام اگر در قلب ثابت شود و به قلب برسد، ایمان است و لازمه ایمان عمل است، <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۹۵ ـ ۹۶.</ref> البته گاهی ایمان به معنای مترادف با اسلام نیز به کار می‌رود. <ref>امام‌خمینی، الطهاره، ۳/۴۴۷.</ref> گاهی نیز ایمان بر اعتقاد به توحید و نبوت به همراه ولایت امیرالمؤمنین(ع)، گفته می‌شود. از این‌رو اسلامی که در مقابل این ایمان قرار می‌گیرد، به معنای اعتقاد به خداوند و نبوت، بدون ولایت است که همان ایمان [[اهل سنت]] است. <ref>کلینی، الکافی، ۲/۱۸ ـ ۲۰؛ مرعشی، الصوارم المهرقة فی نقد الصواعق المحرقه، ۲۹۶؛ مجلسی، بحار الانوار، ۶۵/۲۴۳.</ref> این معنا از ایمان در عصر ائمه(ع)، رایج بوده است؛ البته ایشان یادآور شده است که این اصطلاح در عصر ائمه(ع)، به وجود نیامده است؛ زیرا کلام ائمه(ع)، همان کلام خدا و رسول اوست و ایمان نزد خداوند و رسول(ص)، غیر از ایمان نزد ائمه(ع)، نیست، بلکه ایمان پیش از نصب امیرالمؤمنین(ع)، به ولایت، همان تصدیق به خداوند و رسول او بود ولی پس از نصب امیرالمؤمنین(ع)، و ابلاغ ولایت ایشان، ولایت از ارکان ایمان قرار گرفت، <ref>امام‌خمینی، مکاسب، ۱/۳۷۷.</ref> اما اسلام در برابر کفر بیشتر به معنای فقهی و کلامی آن به کار می‌رود که به معنای شهادت به وحدانیت خداوند و رسالت پیامبر خدا(ص)، است. <ref>امام‌خمینی، الطهاره، ۳/۴۵۱.</ref>

==اقسام ایمان و کفر==

* ایمان شهودی که به عیان حقیقت را مشاهده می‌کنند. <ref>سبزواری، شرح المنظومه، ۵/۳۶۷.</ref>

#  

# [[ایمان حقیقی و ظاهری]]. <ref>ملاصدرا، شرح اصول الکافی، ۴/۳۹۰.</ref>

#  

# [[ایمان کسبی و وهبی]] (بخششی و فطری). <ref>حقی بروسوی، تفسیر روح البیان، ۹/۴۱۳.</ref>

 

 

 

# برهانی و قلبی: ایمانی که بر اساس [[علوم عقلی]] و استدلال حاصل شده باشد، [[ایمانی برهانی]] است و در حد علم است، <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۶۰.</ref> اما اگر با ریاضت، توجه و خلوت، حقایق ایمانی به قلب رسید، قلب نورانی و از تصرف شیطان خارج می‌شود. <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۲۶.</ref>

امام‌خمینی به برخی اقسام کفر نیز اشاره کرده‌ است،

# [[کفر شرعی]]: انکار خداوند یا پیامبر اوست. <ref>امام‌خمینی، الطهاره، ۳/۴۵۹؛ امام‌خمینی، کشف اسرار، ۲۰۰.</ref>

#  

# [[کفر انکاری]]: به این معنا که انسان چیزی را که نزد او مجهول است و نمی‌تواند درک کند، انکار می‌کند مانند معارف الهی و جلوه‌های رحمانی که حقایق آن را درک نمی‌کند و این ناشی از خودخواهی و [[خودبینی]] است. <ref>امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۱۶۸؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۲۱۶.</ref> ایشان در میان اقسام کفر، کفر انکاری را ازجمله خطرناک‌ترین اقسام کفر می‌داند؛ زیرا اگر انسان در نخستین گام آنچه انبیا(ع)، و اولیا گفته‌اند انکار کند و منکر این باشد که غیر از آنچه او می‌فهمد وجود دارد این انکار دیگر نمی‌گذارد انسان از این ظلمتکده نجات یابد. افرادی که به این کفر دچارند از فطرت انسانی خارج شده و آنچه انبیا(ع)، و اولیا گفته‌اند را انکار می‌کنند؛ در نتیجه نعمت [[هدایت]] نصیب آنان نمی‌شود و نمی‌توانند خود را از ظلمت رهایی بدهند. <ref>امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۱۶۸.</ref>

==مراتب ایمان و کفر==

در آیات قرآن <ref>آل ‌عمران، ۱۷۳؛ انفال، ۲؛ توبه، ۱۲۴.</ref> و روایات <ref>کلینی، الکافی، ۲/۳۷ و ۴۰؛ مجلسی، بحار الانوار، ۶۶/۲۸ و ۱۷۱.</ref> برای ایمان درجات و مراتبی ذکر شده است؛ البته این ایمان غیر از ایمان به معنای اسلام است؛ زیرا اصل پذیرش اسلام دارای درجات نیست.

 

# غالب اندیشمندان اسلامی، ایمان را دارای مراتب و امری تشکیکی می‌دانند که شدت و ضعف می‌پذیرد، <ref>تفتازانی، شرح المقاصد، ۵/۲۱۱؛ فاضل مقداد، الانوار الجلالیه، ۱۰۳؛ فیض کاشانی، قرة العیون فی المعارف و الحکم، ۴۳۶ ـ ۴۳۸.</ref> بنابر این بیان، ایمان تصدیق زبانی یا قلبی بوده و اصلی ثابت است. زیادت و نقصان در کمال ایمان وجود دارد ـ که ایمان به معنای اخلاقی آن است ـ نه در اصل ایمان. <ref>شهید ثانی، حقائق الایمان، ۹۷.</ref>

#  

# برخی نیز به جهت اینکه ایمان را صرف تصدیق زبانی یا قلبی به آنچه نبی آورده است، می‌دانند، آن را قابل افزایش یا کاهش نمی‌دانند. <ref>فخر رازی، المحصل، ۵۷۰؛ فاضل مقداد، ارشاد الطالبین، ۴۴۲.</ref>

#  

# اعتقاد تفصیلی به حقایق دینی؛

#  

# ایمانی که لازمه آن عمل و [[اخلاق نیک]] است؛

#  

# ایمانی که در آن انسان همه احوال و اعمالش را مِلک خداوند ببیند. <ref>طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱/۳۰۱ ـ ۳۰۲.</ref> برخی نیز برترین مرتبه ایمان را یقین دانسته‌اند. <ref>فاضل مقداد، الانوار الجلالیه، ۱۰۳؛ مجلسی، مرآة العقول، ۷/۳۴۸.</ref>

 

==احکام فقهی ایمان==

امام‌خمینی مانند دیگر فقها <ref>نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ۳۰/۹۶ ـ ۹۹؛ انصاری، کتاب الامام‌خمینی، ۳/۵۹۰ ـ ۵۹۱.</ref> ایمان مترادف با اسلام و کفر را دارای احکامی می‌داند؛ چنان‌که بنابر بعضی از روایات <ref>کلینی، الکافی، ۲/۲۶.</ref> مجرد اقرار زبانی به ایمان، سبب حفظ خون و مال و آبروی شخص می‌شود. <ref>امام‌خمینی، الطهاره، ۳/۴۳۷ و ۴۵۱.</ref> ایشان یادآور شده است که مؤمن و کافر در اصلِ توجه تکلیف مشترک‌اند و لکن کافر مادامی که ایمان نیاورد، اعمال او صحیح نیست؛ زیرا اسلام شرط صحت عبادات است. <ref>امام‌خمینی، تعلیقه عروه، ۷۳۰.</ref>

کافر به دو قسم [[کافر اصلی|اصلی]] و [[کافر مرتد|مرتد]] و مرتد نیز به دو قسم [[مرتد ملی]] و [[مرتد فطری|فطری]] تقسیم می‌شوند و هر یک به حسب [[طهارت]] و [[نجاست]] و قبول [[توبه]] و عدم آن و [[ارث]] و مانند آن، احکامی دارند. <ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۲/۴۶۹ ـ ۴۷۰؛ امام‌خمینی، تعلیقه عروه، ۷۳.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| کافر| ارتداد}}

==راه تحصیل ایمان==

اندیشمندان اسلامی راه‌های تحصیل ایمان را طهارت و صفای نفس برای اشراق نور حق بر قلب <ref>ملاصدرا، الحکمة المتعالیه، ۹/۱۳۹.</ref> و آمادگی فطرت انسانی و توجه به هشدارهای شریعت <ref>شهید ثانی، حقائق الایمان، ۱۷۵.</ref> می‌دانند و این امور اصل ایمان را برای انسان محقق می‌کنند.

 

 

==آثار و نشانه‌های ایمان==

 

قرآن کریم برادری <ref>حجرات، ۱۰.</ref> پیروی از [[رسول خدا(ص)]]، <ref>نور، ۶۲.</ref> خوف از خداوند <ref>انفال، ۲.</ref> و رسیدن به بهشت جاوید <ref>توبه، ۷۲.</ref> را از آثار و نشانه‌های ایمان می‌داند؛ چنان‌که خروج از نور به ظلمات، <ref>بقره، ۲۵۷.</ref> پایبند‌نبودن به عهد، <ref>توبه، ۱۲.</ref> نادانی، <ref>بقره، ۱۳.</ref> [[کذب]] و [[افترا]]، <ref>نحل، ۱۰۵.</ref> و کوری باطن <ref>بقره، ۱۷۱.</ref> را از آثار و نشانه‌های کفر برشمرده است. در روایات نیز اثر ایمان [[سخاوت]]، <ref>آمدی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ۸۷.</ref> [[حیا]] <ref>آمدی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ۸۹.</ref> و رغبت به آخرت <ref>آمدی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ۸۹.</ref> معرفی شده و اقرار به یگانگی خداوند و کتاب‌های آسمانی و رسولان(ع)، <ref>ابن‌شعبه، تحف العقول فیما جاء من الحکم و المواعظ عن آل‌الرسول(ص)، ۱۹.</ref> و نیز صدق در هنگامی که برای انسان ضرر دارد و ترک کذب هنگامی که برای انسان نفع به همراه دارد و اینکه انسان سخنش از عملش فزونی نگیرد و در نقل سخن دیگران از خدا بترسد <ref>نهج البلاغه، ح۴۵۰، ۶۰۶.</ref> به عنوان نشانه‌های آن شمرده شده است.

 

امام‌خمینی برای حقیقت ایمان و مراتب آن آثار و نشانه‌هایی ذکر کرده است ازجمله حصول فضایل اخلاقی. ایمان در وجود شخص مؤمن، فضایلی اخلاقی چون [[توکل]]، [[تسلیم]]، [[رضا]]، [[خوف و رجا]] را به وجود می‌آورد <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۹۷ ـ ۹۸.</ref> و از سویی با به‌وجودآمدن اوصاف معنوی و صوری در پرتو ایمان، رذایل اخلاقی از شخص مؤمن دور می‌شوند و مؤمن از اوصافی مانند بدخواهی برای مؤمنان، [[حب دنیا]]، حزن و خوف از غیر حق‌تعالی پاکیزه می‌شود، <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۰۸ ـ ۱۰۹.</ref> چنان‌که ایمان واقعی سبب ترس از خداوند، <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۲۹ ـ ۲۳۰.</ref> خشوع <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۴.</ref> و ترس از معاد است و شخص را به عمل وا می‌دارد و کسی که تنها به زبان ابراز ایمان کند و چنین خوفی نداشته باشد، در زمره منافقان است. <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۵۳۵.</ref> ایمان و تصدیق اگر به قلب برسد، برای قلب حالت اطمینانی حاصل می‌شود که اعتماد بر غیر حق نمی‌کند. در مقابل، اعتماد به دنیا و آبادکردن آن ناشی از ضعف ایمان به آخرت است وگرنه اگر ایمان انسان قوی باشد، در صدد اصلاح آخرت و آبادکردن آن نیز بر می‌آید. <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۵۹.</ref>

 

 

 

در روایات نیز شرک <ref>آمدی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ۸۹.</ref> [[نفاق]] <ref>طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ۴۵۸.</ref> و [[سوء خلق]] <ref>کلینی، الکافی، ۲/۳۲۱.</ref> از آفات ایمان شمرده شده است. اندیشمندان اسلامی نیز با استفاده از آیات و روایات، موانع و آفاتی برای ایمان ذکر کرده‌اند؛ مانند کثرت گناهان که سبب ضعف نور ایمان و زوال آن می‌شود. <ref>فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۸/۳۳۰.</ref> برخی با تشبیه گناهان به غذاهای مضر، معتقدند همان ‌گونه که غذاهای مضر به‌تدریج بر بدن اثر می‌گذارند تا آنجا که سبب فساد مزاج و در نهایت مریضی یا مرگ می‌شوند، گناهان نیز به‌تدریج در نفس بر روی هم می‌نشینند تا سبب فساد مزاج نفس و در نهایت زوال اصل ایمان می‌شوند و به همین جهت دستور به توبه از گناهان داده شده است. <ref>نراقی، جامع السعادات، ۳/۵۷ ـ ۵۸؛ نراقی، معراج السعاده، ۶۷۸ ـ ۶۷۹.</ref> همچنین برخی از خصوصیات اخلاقی مانند حسد و [[حرص]] سبب زوال نور ایمان و پوشیده‌شدن آن می‌شوند. <ref>فخر رازی، مفاتیح الغیب، ۱۰/۶۵؛ ملاصدرا، شرح اصول الکافی، ۱/۴۹۱؛ حقی بروسوی، تفسیر روح البیان، ۳/۳۱۲.</ref>

امام‌خمینی معتقد است ملکات فاسده‌ای که با گناهان به وجود می‌آیند، سبب گرفته‌شدن ایمان از انسان می‌شوند؛ چنان‌که در روایات، حسد، [[حب شرف]] و حب مال و همچنین [[عجب]] و فخر <ref>کلینی، الکافی، ۲/۳۰۶ و ۳۱۵.</ref> اموری معرفی شده‌اند که ایمان را از میان می‌برند <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۱.</ref> از این‌رو زیادشدن حب دنیا و [[حب نفس]] در انسان، سبب زوال ایمان شخص مؤمن می‌شوند، <ref>امام‌خمینی، جهاد اکبر، ۵۴؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۲۳.</ref> به همین دلیل ایشان بارها به حب دنیا و عواقبی که در پی آن به وجود می‌آید، تذکر داده است. <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۲۳ ـ ۱۲۴؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۴۹؛ امام‌خمینی، حدیث جنود، ۲۷۲ ـ ۲۷۴.</ref>

==منابع==

 

* آمدی، سیف‌الدین، ابکار الافکار فی اصول الدین، تحقیق احمد محمد مهدی، قاهره، دارالکتب، ۱۴۲۳ق.

 

 

* ابن‌شعبه حرانی، حسن‌بن‌علی، تحف العقول فیما جاء من الحکم و المواعظ عن آل‌الرسول(ص)، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.

 

 

* احسائی، ابن‌ابی‌جمهور، عوالی اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدینیه، تحقیق مجتبی عراقی، قم، مؤسسه سیدالشهداء(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.

 

 

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، التعلیقة علی العروة الوثقی، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ دوم، ۱۳۸۶ش.

 

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، التعلیقة علی الفوائد الرضویه، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.

 

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

 

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تفسیر سوره حمد، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ یازدهم، ۱۳۸۸ش.

 

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تقریرات فلسفه امام‌خمینی، تقریر سیدعبدالغنی اردبیلی، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.

 

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، امام‌خمینی، جهاد اکبر، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ هجدهم، ۱۳۸۷ش.

 

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، سرّ الصلاة (معراج السالکین و صلاة العارفین)، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ سیزدهم، ۱۳۸۸ش.

 

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح امام‌خمینی، چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.

 

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۷ش.

 

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

 

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، کتاب امام‌خمینی، الطهاره، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.

 

 

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، المکاسب المحرمه، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.

 

 

* بحرانی، یوسف‌بن‌احمد، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهره(ع)، تصحیح محمدتقی ایروانی و سیدعبدالرزاق مقرم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۵ق.

 

 

* حلوانی، حسین‌بن‌محمد، نزهة الناظر و تنبیه الخاطر، قم، مؤسسه امام‌مهدی(عج)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.

 

 

* حلی، علامه، حسن‌بن‌یوسف، أنوار الملکوت فی شرح الیاقوت، تحقیق محمد نجمی زنجانی، قم‌، شریف رضی‌، چاپ دوم‌، ۱۳۶۳ش‌.

 

 

* سبحانی، جعفر، الایمان و الکفر فی الکتاب و السنه، قم، مؤسسه امام‌صادق(ع)، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.

 

* سبحانی، جعفر، بحوث فی الملل و النحل، قم، مؤسسه امام‌صادق(ع)، بی‌تا.

 

* سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومه، تصحیح و تعلیق حسن حسن‌زاده آملی، تهران، ناب، چاپ اول، ۱۳۶۹ ـ ۱۳۷۹ش.

 

 

* شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی، حقائق الایمان مع رسالتی الاقتصاد و العداله، تحقیق سیدمهدی رجایی، قم، ‌کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.

 

* شهید ثانی، زین‌الدین‌بن‌علی، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، مؤسسه‌ معارف اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.

 

 

* فاضل مقداد، مقدادبن‌عبدالله، الأنوار الجلالیة فی شرح الفصول النصیریه، تحقیق علی حاجی‌آبادی و عباس جلالی‌نیا، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیه، چاپ اول‌، ۱۴۲۰ق.

 

* ‌فخر رازی، محمدبن‌عمر، المحصل، تصحیح اتای، عمان، دارالرازی، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.

 

 

* کتاب مقدس، بی‌جا، ‌دارالکتاب المقدس، ۱۹۸۰م.

 

 

* مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.

 

* مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول فی شرح اخبار آل‌الرسول(ص)، تصحیح سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، دارالکتب الإسلامیه، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.

 

 

* مکی، ابوطالب محمد‌بن‌علی، قوت القلوب فی معاملة المحبوب، تصحیح باسل عیون‌السود، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.

 

==پیوند به بیرون==

 

عزت‌الله مرادی، «[https://books.khomeini.ir/books/10002/518/ ایمان و کفر]»، دانشنامه امام خمینی، ج۲، ص۵۱۸-۵۳۰.