بازداشتگاه‌های امام‌خمینی: تفاوت میان نسخه‌ها

[[بازداشتگاه‌ها]]، مکان‌های حبس یا حصر امام‌خمینی پس از سخنرانی ۱۳ خرداد ۱۳۴۲.

[[امام‌خمینی]] از سال ۱۳۴۱ مبارزه علنی با [[رژیم پهلوی]] را آغاز کرد و در ۱۳۴۱/۱۲/۲۲ در اعلامیه‌ای خطاب به علما و روحانیان، به علت تلاش رژیم پهلوی برای نابودی احکام ضروری اسلام، [[عید نوروز]] ۱۳۴۲ را عزای عمومی اعلام کرد تا مردم از گرفتاری‌های گریبانگیر [[اسلام]] و [[مسلمانان]] آگاه شوند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۵۶؛ ← روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۳۴۴–۳۴۵.</ref> برخی از علمای دیگر نیز عید را عزا اعلام کردند.{{ببینید|متن=ببینید| انقلاب سفید}} رژیم پهلوی در واکنش به موضع‌گیری امام‌خمینی و دیگر علما در آخرین روزهای سال ۱۳۴۱ برای تهدید و ترساندن مردم و حوزه علمیه، نظامیان بسیاری را به [[قم]] فرستاد. امام‌خمینی در آخرین جلسه درس سال ۱۳۴۱ در [[مسجد اعظم قم]]، فضای ترس و خفقان حاکم بر کشور را در هم شکست و آمادگی خود را برای فداکاری در راه اسلام اعلام کرد.<ref>مؤسسه تنظیم، مجموعه سخنرانی‌های امام‌خمینی، ۱/۴۹–۵۱.</ref>

از سوی دیگر، رژیم پهلوی در ۲۵ [[ماه شوال|شوال]] ۱۳۸۲ق/ ۱۳۴۲/۱/۲ش هنگام برگزاری سوگواری [[شهادت امام‌صادق]] (ع)، در [[مدرسه فیضیه]]، به مدرسه حمله کرد و به ضرب و جرح طلاب پرداخت. این کار با واکنش شدید امام‌خمینی و مراجع تقلید روبه‌رو شد. {{ببینید|متن=ببینید| حمله به مدرسه فیضیه}} امام‌خمینی در چهلم رخداد مدرسه فیضیه با انتشار پیامی [[محمدرضا پهلوی]] را در این حادثه مقصر دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۹۶.</ref> و تصمیم گرفت که با بهره‌گیری از فضای محرم و مجالس [[عزاداری امام‌حسین]] (ع)، در سراسر کشور، کارهای ضد دینی رژیم پهلوی را افشا کند.<ref>← امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۹۱ و ۱۹۴.</ref> ایشان به مبلغان و هیئت‌های مذهبی نیز یادآور شد که بر آنان لازم است در [[ماه محرم]] فریضه دینی خود را در اجتماعات ادا کنند و از [[امام‌حسین(ع)]]، فداکاری در راه احیای [[شریعت]] را فرا گیرند و از [[زندان]] و [[شکنجه]] نترسند. ایشان خطر رژیم پهلوی را برای اسلام کمتر از خطر [[بنی‌امیه]] ندانست.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۲۹–۲۳۰.</ref>

با آغاز محرم ۱۳۸۳ق/ ۱۳۴۲ش اعتراض‌های مردم به رژیم پهلوی شدت گرفت و اوج آن سخنرانی امام‌خمینی در عصر [[عاشورا]] برابر با ۱۳۴۲/۳/۱۳ در مدرسه فیضیه بود.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۴۹۵–۴۹۹.</ref> پس از این سخنرانی، موج تازه‌ای از اعتراض و انتقاد بر ضد حکومت آغاز شد. به‌دنبال گسترش آن در روز چهاردهم خرداد در [[تهران]] و قم، رژیم پهلوی دست به واکنش شدیدی زد و بر اساس گزارش شهربانی تهران، در همان روز بیش از ۱۲۰ تن از اقشار مختلف مردم در میدان توپخانه بازداشت شدند.<ref>زهیری، عصر پهلوی به روایت اسناد، ۲۲۹.</ref>

دو روز پس از این سخنرانی در ساعت سه بامداد پانزدهم خرداد برابر با دوازدهم محرم ۱۳۸۳ق، نیروهای امنیتی امام‌خمینی را به اتهام اقدام علیه امنیت داخلی کشور و تماس با عوامل خارجی با هدف ایجاد اغتشاش در کشور بازداشت<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۰۷–۵۰۸؛ زهیری، عصر پهلوی به روایت اسناد، ۲۲۹ و ۲۳۲؛ مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۲/۵۵–۵۶.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| دستگیری امام‌خمینی}} و به باشگاه افسران در تهران منتقل کردند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۳۰۳؛ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۲/۱۸۱؛ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، مجموعه سخنرانی‌های امام‌خمینی، ۱/۸۷–۸۸.</ref> هم‌زمان با بازداشت ایشان، عده زیادی از علما و روحانیان مبارز ازجمله [[سیدحسن قمی طباطبایی]] از [[مشهد]]، [[بهاءالدین محلاتی]] از [[شیراز]]، [[مرتضی مطهری]]، [[ناصر مکارم شیرازی]]، [[محمدتقی فلسفی]] و [[سیدابراهیم ابطحی‌نژاد]] در سراسر کشور بازداشت شدند.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۱۵؛ زهیری، عصر پهلوی به روایت اسناد، ۲۳۵؛ فلسفی، خاطرات و مبارزات حجت‌الاسلام فلسفی، ۲۸۰–۲۸۱.</ref> از این افراد، محلاتی و قمی، در زندان و حصر همراه امام‌خمینی بودند.<ref>مرکز بررسی اسناد، قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، ۳/۱۷ و ۱۶۵؛ عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ۲/۱۵۹.</ref>

باشگاه افسران تهران در سال ۱۳۱۶ در خیابان اسفند (شهید سرهنگ سخایی)، به دستور [[فضل‌الله زاهدی]] رئیس بازرسی امور مالی ارتش، ساخته شد.<ref>مهدی‌نیا، زندگی سیاسی سپهبد زاهدی، ۱۵.</ref> سازمان اطلاعات و امنیت کشور ([[ساواک]]) در روز بازداشت امام‌خمینی پرونده‌ای علیه ایشان به اتهام اقدام علیه امنیت داخلی مملکت تشکیل داد و بازپرس لشکر یک گارد نیز قرار بازداشت موقت صادر کرد.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۲/۲۰۷.</ref> پس از آن امام‌خمینی را غروب روز ۱۵ خرداد از باشگاه افسران به پادگان قصر (بی‌سیم) منتقل و در یک ساختمان کوچک میان پادگان زندانی کردند.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۲/۱۸۱ و ۲۰۶؛ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، مجموعه سخنرانی‌های امام‌خمینی، ۱/۸۸؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۱۴.</ref>

پادگان قصر در شمال شهر تهران میان سه راه زندان، پل سیدخندان، خیابان شریعتی و خیابان پلیس فعلی قرار دارد. علت نام‌گذاری آن، قصری است که در سال ۱۲۱۳ به دستور [[فتحعلی‌شاه قاجار]] در آن ساخته شد و دارای ساختمان‌های قدیمی و بزرگی بود؛ به همین جهت میان ارتش، مخابرات و زندان تقسیم شد. در این مکان مرکز تلگرام و بی‌سیم و دستگاه فرستنده رادیو و زندان شهربانی ساخته شد و قسمتی از پادگان ارتش نیز در آن مستقر بود.<ref>ستوده، جغرافیای تاریخی شمیران، ۲/۶۶۱؛ ملکی، تهران در گذرگاه تاریخ، ۱۴۷.</ref> در یازدهم آذر ۱۳۰۸ نخستین زندان متمرکز پایتخت به دست [[رضاشاه پهلوی]] در این مکان ساخته شد و در هشتم مرداد ۱۳۱۷ به دستور او نام قصر قاجار به «بی‌سیم» تغییر یافت.<ref>ستوده، جغرافیای تاریخی شمیران، ۲/۶۶۱.</ref> این زندان ۱۹۲ اتاق داشت و هشتصد زندانی را در خود جای می‌داد<ref>ستوده، جغرافیای تاریخی شمیران، ۲/۶۵۳.</ref> و پس از پیروزی [[انقلاب اسلامی]] همچنان محل حبس زندانیان بود؛ اما در آغاز دهه هشتاد به موزه تبدیل شد.<ref>مکی، تاریخ بیست‌ساله ایران، ۵/۲۰۳؛ معتمدی، جغرافیای تاریخی ایران، ۳۱۲–۳۱۵.</ref>

از سوی دیگر، در برابر تهدید رژیم پهلوی به اعدام امام‌خمینی<ref>مرکز بررسی اسناد، قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، ۳/۱۵.</ref> میلانی، مرعشی نجفی، [[محمدتقی آملی]] و [[سیدکاظم شریعتمداری]] از مراجع تقلید به صورت کتبی به مرجعیت امام‌خمینی شهادت دادند.<ref>حاضری، اسناد ماندگار، نامه‌ها، پیام‌ها و تلگرام‌ها (امام و مراجع تقلید بهمن ۱۳۴۱ـآبان ۱۳۴۴)، ۱/۱۷۲–۱۷۸؛ مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۵/۷۳؛ بدوی، یاور انقلاب، ۴۳.</ref> روحانیان، استادان و فضلای حوزه‌های علمیه قم و شهرستان‌ها با صدور اعلامیه و تلگرام‌ها به بازداشت امام‌خمینی اعتراض کردند،<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۸۲–۹۰.</ref> چنان‌که گروهی از فضلا و مدرسان [[حوزه علمیه قم]] در نامه‌ای به هیئت دولت به بازداشت غیرقانونی امام‌خمینی و جمعی از علما اعتراض کردند.<ref>مرکز اسناد، اسناد انقلاب اسلامی، ۳/۱۰۴–۱۰۶.</ref>

حوزه‌های علمیه نجف، [[کربلا]] و [[کاظمین]] نیز با دریافت خبر بازداشت امام‌خمینی و کشتار ۱۵ خرداد با تشکیل اجتماعات و در تلگرام‌هایی به پادشاهان و رؤسای جمهوری کشورهای اسلامی و سازمان‌های بین‌المللی، حمایت خود را از امام‌خمینی و تنفر خویش را از اعمال وحشیانه رژیم پهلوی اعلام کردند و خواستار آزادی فوری ایشان شدند.<ref>عمید زنجانی، انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن، ۴۶۱؛ برّی دیزجی و دیگران، روزها و رویدادها، ۱/۴۴۹.</ref> [[محمود شلتوت]]، مفتی و رئیس دانشگاه الازهر [[مصر]]، شش روز پس از بازداشت امام‌خمینی در هجدهم محرم ۱۳۸۳ق اهانت به ساحت مقدس ایشان را داغ ننگی بر پیشانی بشریت معرفی کرد و در تلگرامی از محمدرضا پهلوی خواست از تجاوز به حریم روحانیت و علمای اسلام که پاسداران قوانین الهی‌اند، خودداری کند و علمای بازداشت‌شده را هرچه زودتر آزاد سازد.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۶۳۲–۶۳۳؛ عمید زنجانی، انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن، ۴۶۱؛ برّی دیزجی و دیگران، روزها و رویدادها، ۱/۴۴۹.</ref> {{ببینید|متن=ببینید| دستگیری امام‌خمینی}}

ارتباط با امام‌خمینی در دوره بازداشت دشوار بود. به دنبال دیدار [[روح‌الله کمالوند]] به نمایندگی از مهاجران به تهران با محمدرضا پهلوی، اجازه دیدار با امام‌خمینی در پنج‌شنبه ۱۳۴۲/۳/۲۳ در حد احوال‌پرسی برای سیداحمد خوانساری داده شد.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۶۷۴؛ مؤسسه تنظیم، مجموعه سخنرانی‌های امام‌خمینی، ۱/۸۹؛ رجبی، زندگینامه سیاسی امام‌خمینی، ۱/۲۹۱.</ref> هنگامی که مردم تهران از این دیدار با خبر شدند به خانه خوانساری هجوم بردند تا خبر سلامتی امام‌خمینی را از زبان وی دریافت کنند.<ref>کرباسچی، هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، ۱/۱۵۹؛ رجبی، زندگینامه سیاسی امام‌خمینی، ۱/۲۹۱.</ref> رژیم پهلوی قصد محاکمه امام‌خمینی را داشت؛ ولی ایشان به دلیل استقلال‌نداشتن دستگاه قضایی، خواستار محاکمه در دستگاه قضاییِ خارج از نفوذ رژیم شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۴۹؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۶۷۸؛ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۲/۲۱۶.</ref>

رژیم برای به تسلیم واداشتن ایشان<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۳۰۷ و ۱۴/۲۷۳؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۶۷۹.</ref> دستور شکنجه افرادی مانند [[اسماعیل رضایی]] و [[طیب حاج‌رضایی]] و دیگران را به اتهام دست‌داشتن و تحریک و تأمین مالی مخالفان حکومت در جریان [[قیام ۱۵ خرداد]] صادر کرد،<ref>کرباسچی، هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، ۱/۱۶۲؛ خلخالی، خاطرات آیت‌الله خلخالی، ۱/۱۲۴.</ref> به گونه‌ای که صدای ناله و شکنجه آنان به گوش امام‌خمینی برسد. ایشان آن شب‌ها را سخت‌ترین شب‌های زندگی خود خوانده‌است.<ref>مؤسسه تنظیم، مجموعه سخنرانی‌های امام‌خمینی، ۱/۹۷؛ خلخالی، خاطرات آیت‌الله خلخالی، ۱/۱۲۴.</ref> [[سیدحسن تهامی]] از علمای برجسته بیرجند در نامه‌ای به امام‌خمینی از سرگذشت شب اول بازداشت ایشان جویا شد که ایشان زندان خود را تاریکخانه و سلول خواند و افزود در آن شب به یاد جد خود [[امام‌موسی‌بن‌جعفر(ع)]]، افتاده‌است. ایشان در زندان از راه خواندن [[قرآن]] با دیگر دوستان زندانی خود ارتباط برقرار می‌کرد.<ref>فردوسی‌پور، خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین فردوسی‌پور، ۴۹–۵۰.</ref> پس از ۱۹ روز ایشان را به پادگان نظامی عشرت‌آباد منتقل کردند.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۶۸۰؛ رجبی، زندگینامه سیاسی امام‌خمینی، ۱/۲۹۳؛ مؤسسه تنظیم، مجموعه سخنرانی‌های امام‌خمینی، ۱/۸۸–۸۹؛ دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۴–۳/۳۶۱.</ref>

عمارت کلاه‌فرنگی (عشرت‌آباد) در پادگان ولی‌عصر کنونی، در بزرگراه نیاوران قرار دارد. این بنا در سال ۱۲۹۱ به دست ناصرالدین‌شاه قاجار با کاربرد تفریحی ویژه خاندان سلطنت ساخته شد. این بنای چهار طبقه که به همسران شاه تعلق داشت، در دوره پهلوی به شهربانی واگذار و به پادگان عشرت‌آباد معروف شد.<ref>جماران؛ ستوده، جغرافیای تاریخی شمیران، ۱/۵۹۹.</ref> این قصر در سال ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۵ بازسازی و به زندان اختصاص یافت. این زندان ۲۲ سلول داشت که در یک ساختمان قرار داشتند. راهروی زندان شکل نعل اسب بود و سلول‌ها هم در دو طرف آن قرار داشتند. کف سلول‌ها نامسطح بود و حدود نیم متر بالاتر و حالت سکو داشت و غیر بهداشتی بود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی نام آن به پادگان ولی‌عصر (ع)، تغییر داده شد و سپس به موزه تبدیل شد.<ref>سحابی، روزهای حبس امام‌خمینی در زندان عشرت آباد؛ معتمدی، جغرافیای تاریخی ایران، ۳۱۲–۳۱۶.</ref>

در ۱۳۴۲/۴/۴ امام‌خمینی را از زندان قصر به پادگان عشرت‌آباد که زندان غیر سیاسی بود، انتقال دادند<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۶۸۰؛ دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۴–۳/۳۶۱.</ref> و حدود ۲۴ ساعت در سلول انفرادی نگه داشتند؛ سلولی که در محیط آن هوای آزاد جریان نداشت و نشست و برخاست به دشواری انجام می‌شد.<ref>مؤسسه تنظیم، مجموعه سخنرانی‌های امام‌خمینی، ۱/۸۸؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۶۸۰؛ وزارت فرهنگ، طلوع فجر، وقایع پانزدهم خرداد، ۷۸.</ref> ایشان را در این مکان به مدت چهل روز نگه داشتند و در این مدت علاوه بر عبادات روزانه و [[قرائت قرآن]] و [[دعا]] به مطالعه کتاب‌هایی دربارهٔ [[انقلاب مشروطیت]]، استقلال [[هند]]، استقلال [[اندونزی]] و غیره مشغول بود.<ref>رجبی، زندگینامه سیاسی امام‌خمینی، ۱/۲۹۳.</ref>

پس از چندی [[سیدمرتضی پسندیده]]، برادر بزرگ امام‌خمینی، در عشرت‌آباد به دیدار ایشان رفت و با پرسش‌ها و پاسخ‌هایی که مطرح کرد، اوضاع سیاسی کشور و واکنش‌های مراجع، علما، حوزه علمیه، بازاریان و مردم را به اطلاع ایشان رساند. او با اسم‌بردن از علمایی که از شهرستان‌ها به تهران آمده و قصد دیدار با امام‌خمینی را دارند، ایشان را از حضور علما در تهران مطلع کرد و با طرح درخواست محمدتقی آملی برای بازگشایی بازار، تعطیل‌شدن بازار را به اطلاع ایشان رساند و با درخواست آغاز درس‌های حوزه‌های علمیه، ایشان را از تعطیل‌شدن حوزه‌های علمیه آگاه کرد.<ref>پسندیده، مصاحبه، ۱/۳۴–۳۵؛ رجبی، زندگینامه سیاسی امام‌خمینی، ۱/۲۹۳.</ref> امام‌خمینی فرزند خود [[سیدمصطفی خمینی|سیدمصطفی]] را وکیل خود معرفی کرد<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۶۸۵.</ref> و به کمک برخی از افسران و سربازان متدین، ارتباط نوشتاری و شفاهی با یاران و نزدیکان خود در بیرون از زندان داشت،<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۶۸۵.</ref> ازجمله نامه‌ای به [[سیدمحمدصادق روحانی]] نوشت و از شرایط دشوار و آزادنبودن خود در آن خبر داد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۵۰.</ref>

سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) برای تضعیف روحیه امام‌خمینی و اجبار ایشان به سازش، شروع به بازجویی و شکنجه هم‌زندانی‌های ایشان کرد که با اعتراض شدید ایشان روبه‌رو شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۳۰۷ و ۱۴/۲۷۳.</ref> رژیم پهلوی که نتوانست کوچک‌ترین سند و جرمی را علیه ایشان به دست آورد<ref>رجبی، زندگینامه سیاسی امام‌خمینی، ۱/۲۹۲؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۶۸۹.</ref> ناگزیر شد بر ایشان آسان بگیرد.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۶۸۵.</ref> در این مدت مردم حمایت خود را از امام‌خمینی اعلام کردند و از سراسر کشور برای ایشان تلگرام می‌فرستادند<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۶۸۶.</ref> به گزارش اطلاعات داخلی ساواک، دولت در مسئله امام‌خمینی به بن‌بست رسیده و در نگاه‌داشتن ایشان با مشکل روبه‌رو شده بود و آزادکردن ایشان نیز مشکل بود و در صورت تبعید به خارج نیز از اقدامات ایشان علیه خود می‌ترسید.<ref>مرکز بررسی اسناد، قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، ۳/۳۶۵.</ref> ساواک در نظر داشت که ایشان را به سنندج تبعید کند<ref>مرکز بررسی اسناد، قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، ۳/۵۴۲.</ref> که گویا بر اثر مخالفت برخی اعضای کمیسیون امنیت ملی قم از این تصمیم منصرف شد.<ref>نجاری‌راد، ساواک و نقش آن در تحولات داخلی رژیم پهلوی، ۱۸۲.</ref> درخواست علما و مردم برای آزادی امام‌خمینی، رژیم پهلوی را تحت فشار قرار داد و این رژیم ناچار شد ایشان را از زندان آزاد کند؛ ولی در حصر خانگی که زندانی محترمانه شمرده می‌شد، تحت نظر داشته باشد؛ بنابراین در دوازدهم مرداد ۱۳۴۲ ایشان را به همراه همراهیان (سیدحسن قمی و بهاءالدین محلاتی) به خانه [[سیدعباس نجاتی واعظ]] (برادر سیدحسن قمی) در داوودیه منتقل کردند.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۲/۲۹۳؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۶۹۹.</ref>

دهکده داوودیه از شمال به قلهک و از جنوب به زمین‌های ضرابخانه و سیدخندان و از شرق به جاده قدیم شمیران و از غرب به خیابان ولی‌عصر (ع)، (پهلوی) منتهی می‌شود.<ref>آقامحمد حسنی، داوودیه، ۱/۴۳۳.</ref> نام قدیمی آن ارغوانیه بود و این به دلیل درخت‌های ارغوانی‌ای بود که در حاشیه خیابان‌هایش کاشته شده بود؛ همچنین به آن باغ ویلایی می‌گفتند که آن را [[میرزاآقاخان نوری]] مالک شد و به نام پسرش میرزاداوودخان، نامش را داوودیه گذاشت.<ref>آقامحمد حسنی، داوودیه، ۱/۴۳۳؛ بامداد، شرح رجال ایران در قرن ۱۲، ۱۳ و ۱۴ هجری، ۱/۴۹۴.</ref>

پس از انتقال امام‌خمینی در ۱۳۴۲/۵/۱۱ به داوودیه، خیابان شمیران خانه نجاتی واعظ، ایشان سه روز در این مکان در حصر بود.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۲/۳۰۸؛ خلخالی، خاطرات آیت‌الله خلخالی، ۱/۱۱۹؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۷۱۸؛ دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۴–۳/۴۶۶.</ref> هجوم سیل‌آسای مردم به سوی اقامتگاه ایشان موجب شد تا دیدار با ایشان در پایان روز دومِ اقامت ممنوع شود. رژیم پهلوی نیروهای گارد محافظ را نیز افزایش داد که موجب ناراحتی امام‌خمینی شد.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۲/۲۹۷، ۳۰۳ و ۳۰۸–۳۱۰؛ بادامچیان، شناخت انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن، ۲۰۲.</ref> با وجود سختگیری‌های ساواک گروهی از افراد [[جبهه ملی]]، [[نهضت آزادی ایران]]، دانشجویان، دانش‌آموزان، بازاریان، روحانیان، و واعظان<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۲/۲۹۶–۳۱۰؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۷۱۲؛ آرشیو مرکز اسناد، سند ۱۸۵.</ref> ازجمله سیدمحمدهادی میلانی، سیداحمد خوانساری، [[سیدمحمد بهبهانی]]، سیدکاظم شریعتمداری، محمدتقی فلسفی، محمدتقی آملی و بسیاری دیگر از علما با امام‌خمینی ملاقات کردند.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۲/۳۰۱.</ref> با این حال، ساواک مانع دیدار برخی افراد چون [[جلال آل‌احمد]] شد. {{ببینید|متن=ببینید| جلال آل‌احمد}} در این مدت اخبار کشور را سیدمرتضی پسندیده و پناهی داماد خواهر امام‌خمینی که فردی غیرنظامی و در عشرت‌آباد معلم و استاد نظامی‌ها بود، به اطلاع امام‌خمینی می‌رساندند.<ref>پسندیده، مصاحبه، ۱/۳۶.</ref> ایشان در پاسخِ پرسش سیدمحمد بهبهانی از محل اقامت ایشان تأکید کرد پس از چند روز اقامت در شمیران به قم خواهد رفت و نیز تأکید کرد برای آزادی همه زندانیان ایستادگی خواهد کرد و جلوی انتخابات مفتضح را خواهد گرفت.<ref>مرکز بررسی اسناد، قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، ۴/۱۲–۱۳.</ref> پس از سه روز با تقاضای [[رضا روغنی]] از بازاریان و موافقت ساواک و امام‌خمینی، ایشان به خانه وی در قیطریه منتقل شد.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۷۱۸.</ref>

قیطریه دهکده کوچکی است از توابع شمیران که در جنوب شرقی تجریش واقع است. این دهکده از شمال به دزاشیب، از جنوب به دروس، از غرب به تپه قیطریه و زمین‌های تجریش و از شرق به چیذر و رستم‌آباد محدود می‌شود.<ref>ستوده، جغرافیای تاریخی شمیران، ۲/۶۸۲–۶۸۳؛ ملکی، تهران در گذرگاه تاریخ، ۱۳۶.</ref> در قیطریه دیدار با امام‌خمینی با اجازه ساواک تنها برای بستگان و نزدیکان و گاهی برای دیگران آزاد بود.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۷۲۴ و ۱۴۳۶، سند ۱۹۰؛ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۲/۳۱۴ و ۳۲۸.</ref> امام‌خمینی در این مکان به مطالعه روزنامه‌ها و نامه‌های رسیده می‌پرداخت<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۲/۳۲۹.</ref> و ارتباط تلفنی نیز با ایشان تا حدودی ممکن بود<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۲/۳۱۵.</ref> همچنین ایشان با واسطه به وضع مستمندان رسیدگی می‌کرد.<ref>رجبی، زندگینامه سیاسی امام‌خمینی، ۱/۳۰۴؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۷۲۴–۷۲۵، سند ۱۰۱ و ۱۰۲؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۵۶ و ۲۶۰.</ref> در این مدت سیدمصطفی خمینی، و دامادهای امام‌خمینی ([[شهاب‌الدین اشراقی]]، [[محمود بروجردی]] و [[محمدحسن اعرابی]])، با ایشان دیدار می‌کردند.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۲/۳۰۷.</ref> همچنین همسر و فرزندان [[طیب حاج‌رضایی]] و [[اسماعیل حاج‌رضایی]] نیز با ایشان دیدار کردند که تلاش امام‌خمینی برای جلوگیری از اعدام آن دو بی‌نتیجه ماند.<ref>خلخالی، خاطرات آیت‌الله خلخالی، ۱/۱۲۴؛ عراقی، ۱۹۰–۱۹۱.</ref>

در این دوره عده‌ای از مقامات ارشد کشوری و لشکری مانند [[سیداحمد صدر]] وزیر کشور، [[حسن پاکروان]] رئیس ساواک، سرهنگ [[علی‌اکبر مولوی]] و [[سیدجلال‌الدین تهرانی]]{{ببینید|متن=ببینید| شورای سلطنت}} برخی به عنوان نمایندگان محمدرضا پهلوی و برخی شخصی به دیدار امام‌خمینی رفتند<ref>رجبی، زندگینامه سیاسی امام‌خمینی، ۱/۳۰۶؛ بروجردی، مصاحبه، ۱/۲۳۴؛ محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۱/۳۰۰؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۷۲۰–۷۲۳.</ref> و امام‌خمینی آنان را از خلاف‌کاری‌ها، قانون‌شکنی‌ها و نابسامانی‌ها برحذر داشت و نکته‌هایی را به برخی از آنان یادآور شد که به صراحت به پهلوی برسانند.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۷۲۰–۷۲۳.</ref> ایشان حتی از توجه‌نکردن وزیر اقتصاد به وضع نابسامان و مشکلات اقتصادی ایران انتقاد کرد.<ref>بروجردی، مصاحبه، ۱/۲۳۴.</ref>

به دنبال اعتراض‌های مراجع تقلید، علما و مردم، و نیز به دلیل اینکه قیطریه مرکز تجمع و هسته مرکزی نهضت شده بود، محمدرضا پهلوی با مشورت سفارت [[آمریکا]] در صدد آزادی ایشان برآمد،<ref>دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۱۰–۹/۲۱۷؛ محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۱/۳۰۰؛ خلخالی، خاطرات آیت‌الله خلخالی، ۱/۱۲۷.</ref> ولی با موکول‌کردن آزادی ایشان به هیئت دولت می‌خواست وانمود کند که دولت قبلی مسئول بازداشت ایشان بوده و او هیچ‌گونه نقشی نداشته‌است.<ref>رجبی، زندگینامه سیاسی امام‌خمینی، ۱/۳۰۶.</ref> [[حسنعلی منصور]] که پس از برکناری [[اسدالله علم]] در ۱۳۴۲/۱۲/۱۷ روی کار آمده بود.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۸۲۱.</ref> با توجه به جایگاه مذهبی و اجتماعی امام‌خمینی سعی کرد رضایت ایشان را به دست آورد. وی سیداحمد صدر وزیر کشور خود را ـکه امام‌خمینی با پدر او، صدرالاشراف آشنا بودـ به همراه سرهنگ علی‌اکبر مولوی در قیطریه به دیدار امام‌خمینی فرستاد و اعلام کرد ایشان بدون قید و شرط آزاد است.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۸۳۰؛ مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۲/۸۷.</ref> آزادی ایشان به شکلی کاملاً غیر معمول و بدون اطلاع قبلی حتی به خانواده ایشان انجام شد. بنابر مشهور، آزادی امام‌خمینی در شب سه‌شنبه ۱۳۴۳/۱/۱۸ صورت گرفت،<ref>مؤسسه تنظیم، مجموعه سخنرانی‌های امام‌خمینی، ۱/۹۰ و ۱۰۹؛ عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ۲/۱۷۴؛ منصوری، قیام پانزده خرداد ۱۳۴۲، ۲۷۵.</ref> ولی بنابر اسناد ساواک تاریخ آزادی ایشان ۱۳۴۳/۱/۱۵ است.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۲/۴۱۵ و ۴۳۵–۴۳۶.</ref> در ساعت ده شب، دو خودرو سواری ساواک از تهران وارد قم شدند و سرهنگ علی‌اکبر مولوی امام‌خمینی را تا نزدیک خانه ایشان همراهی کرد. با انتشار خبر آزادی ایشان، در همان شب جمعیت زیادی اطراف خانه امام‌خمینی جمع شدند و به شادمانی پرداختند.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۸۳۱–۸۳۲؛ منصوری، قیام پانزده خرداد ۱۳۴۲، ۲۷۵–۲۷۶.</ref> پس از حضور امام‌خمینی در قم، در ۱۳۴۳/۱/۱۹ شهر چراغانی شد و جشن و شادمانی همه قم را فرا گرفت. مدرسه فیضیه مرکز جنب‌وجوش شد و مردم از نقاط مختلف کشور و تعدادی از علمای شهرستان‌ها برای دیدار با امام‌خمینی و اعلام وفاداری و شرکت در شادمانی عمومی وارد قم شدند و مقالات، اشعار و اعلامیه‌های بسیاری در حمایت از ایشان و اعلام آمادگی برای تداوم مبارزه منتشر شد.<ref>مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۲/۸۸؛ منصوری، قیام پانزده خرداد ۱۳۴۲، ۲۷۵–۲۷۶؛ عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ۲/۱۷۴.</ref> امری که در ادامه به مخالفت قاطع امام‌خمینی با [[لایحه کاپیتولاسیون]] و تبعید ایشان به [[ترکیه]] و [[عراق]] منجر گردید. {{ببینید|متن=ببینید| تبعید امام‌خمینی}}

محمدمهدی قربانی، «[https://books.khomeini.ir/books/10002/544/ بازداشتگاه‌ها]»، دانشنامه امام خمینی، ج۲، ص۵۴۴–۵۵۰.