صمت: تفاوت میان نسخه‌ها

صَمت به معنای سکوت<ref>ابن‌فارس، مقاییس اللغه، ۳/۳۰۸؛ فیومی، المصباح المنیر، ۲۸۱.</ref> یا سکوت طولانی<ref>فراهیدی، کتاب العین، ۷/۱۰۶؛ ابن‌منظور، لسان العرب، ۲/۵۴.</ref> است. اندیشمندان اسلامی «صمت» را ترک کلام بیهوده با [[مردم]] و اشتغال به ذکر [[قلب]] و نطق [[نفس]]<ref>ابن‌عربی، الفتوحات، ۱/۲۷۸، ۷۴۷؛ فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۵/۱۹۶–۱۹۷؛ نراقی، مهدی، جامع السعادات، ۱/۱۰۶.</ref> و در مقابل، «هَذی» را هذیان و تکلم به چیزهای بی‌معنا<ref>ازدی، کتاب الماء، ۳/۱۲۹۳.</ref> دانسته‌اند. [[امام‌خمینی]] نیز صمت را سکوت و ترک سخن لغو و باطل معنا کرده است.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۸۵–۳۸۶.</ref>

از صمت و سکوت در ادیان بشری سخن به میان آمده است؛ چنانچه در اخلاقیات بودا، ازجمله قوانین بزرگ زندگی، سخن درست و پرهیز از زشتی و درشتی زبان است<ref>توفیقی، آشنایی با ادیان بزرگ جهان، ۴۲.</ref> یا در مکتب هندو، ریاضت‌هایی همچون یوگا وجود دارد<ref>توفیقی، آشنایی با ادیان بزرگ جهان، ۳۶.</ref> که بیشتر همراه با سکوت است. در ادیان الهی نیز مسئله صمت از اهمیت به‌سزایی برخوردار است و در کتاب مقدس در قالب سخنان حکمت‌آمیز، دربارهٔ مهارکردن زبان و نکوهش پرحرفی تأکید فراوانی شده است.<ref>کتاب مقدس، عهد قدیم، امثال، ب۱۰، ۶–۳۱ و ب۱۲، ۶–۲۲.</ref> در مسیحیت [[روزه سکوت]] یکی از [[عبادات]] شمرده شده است<ref>←مریم، ۲۶؛ مجلسی، بحارالانوار، ۶۸/۴۰۳–۴۰۴.</ref>؛ هرچند با ظهور [[اسلام]] این نوع [[روزه]]، [[حرام]] شد.<ref>کلینی، کافی، ۴/۸۵؛ مفید، المقنعه، ۳۶۶؛ امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۲۸۶.</ref>

در [[قرآن کریم]] سخنان بیهوده نکوهش شده<ref>فرقان، ۷۲.</ref> و بسیاری از سخنان، فاقد [[خیر]] و صلاح شمرده شده است<ref>نساء، ۱۱۴.</ref> و این تشویق به صمت است.<ref>←ابن‌عجیبه، ۱/۵۶۰؛ طباطبایی، المیزان، ۵/۹۴.</ref> صمت و خاموشی در آغاز گسترش اسلام، مورد اهتمام [[اصحاب پیامبر(ص)]] بوده است.<ref>مکی، قوت القلوب، ۱/۱۷۶؛ نراقی، احمد، معراج السعاده، ۵۸۸.</ref> در [[حدیث|روایات]] نیز از صمت سخن به میان آمده است و برخی محدثان در کتاب‌های روایی، بابی به آن اختصاص داده‌اند.<ref>کلینی، کافی، ۲/۱۱۳؛ مجلسی، بحارالانوار، ۶۸/۲۷۴؛ دیلمی، ارشاد القلوب، ۱/۱۰۲.</ref> در بعضی روایات، صمت بهترین [[عبادت]]<ref>ابن‌شعبه، تحف العقول، ۲۰۱.</ref> و نشانه [[حلم]] و زینت [[علم]]<ref>آمدی، تصنیف غرر، ۲۱۶.</ref> و از لشکریان [[عقل]]<ref>کلینی، کافی، ۱/۲۱.</ref> شمرده شده است. از آنجاکه زیاده‌گویی و پرحرفی مقابل صمت است، در روایات از آن نهی شده است.

در میان [[عارفان]] مسئله صمت، به عنوان یکی از عوامل تکامل انسان در سیر روحی مطرح بوده است. اهل [[تصوف]] نیز سکوت را یکی از اصول [[شریعت، طریقت و حقیقت|طریقت]] خود معرفی کرده‌اند<ref>سراج، اللمع فی التصوف، ۲۵۵.</ref> یا آن را یکی از ارکان چهارگانه وصول به [[مقام ابدال]]، یعنی مقامی که بنده پیوسته از حالی به حالی منتقل می‌شود و دانشی که میان او و خداوند می‌باشد، همیشه در حال افزایش است<ref>تستری، تفسیر، ۷۷.</ref> معرفی می‌کنند.<ref>تستری، تفسیر، ۷۷؛ ابن‌عربی، الفتوحات، ۲/۱۸۰.</ref> [[سراج|سرّاج]] (م ۳۸۶ق) از نخستین عارفانی است که در کتاب خود اللمع، از آن بحث کرده است.<ref>سرّاج، اللمع، ۲۵۵.</ref> پس از او قشیری (م ۴۶۵ق) در الرسالة القشیریه<ref>قشیری، الرسالة القشیریه، ۲۴۱.</ref> و هجویری (م ۴۶۵ق) در کشف المحجوب<ref>هجویری، کشف المحجوب، ۴۶۲.</ref> به تکمیل آن پرداخته‌اند.

در روایات، صمت موجب کثرت وقار،<ref>آمدی، تصنیف غرر، ۲۱۶.</ref> نجات،<ref>ورام، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر، ۱/۱۰۴.</ref> سلامت<ref>آمدی، تصنیف غرر، ۲۱۶–۲۱۷.</ref> و حصول حکمت<ref>ورام، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر، ۱/۱۰۴.</ref> دانسته شده است. در روایتی از [[امیر مؤمنان(ع)]] آمده است هر کس بخواهد از سلامت [[نفس]] برخوردار شود و عیوب و کاستی‌هایش پوشیده بماند، باید کمتر سخن بگوید و بیشتر خاموش باشد.<ref>آمدی، تصنیف غرر، ۲۱۶؛ لیثی، عیون الحکم و المواعظ، ۱۶۱.</ref> در مقابل، در روایات زیاده‌گویی و پرحرفی نکوهش شده، آثاری همچون ملول‌شدن خود و دیگران،<ref>لیثی، عیون الحکم و المواعظ، ۹۷ و ۳۸۹.</ref> [[قساوت قلب]]<ref>طوسی، الامالی، ۳.</ref> و گرفتار [[غضب الهی]] شدن،<ref>ورام، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر، ۲/۱۲۱.</ref> برای آن برشمرده شده است.

علمای اخلاق، صمت را از عوامل در امان ماندن از آفات زبان و مفاسد آن می‌دانند و معتقدند خلاصی از آفات زبان جز به خاموشی نیست.<ref>نراقی، احمد، معراج السعاده، ۵۸۶؛ فیض کاشانی، الحقائق، ۱۵۵.</ref> آنان مفاسدی همچون [[دروغ]]، [[سخن‌چینی]]، [[غیبت]]، [[ریا]]، [[نفاق]] و [[ناسزا]] را از آفات زبان دانسته‌اند.<ref>غزالی، احیاء علوم الدین، ۸/۲۰۵–۲۰۶؛ فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۵/۱۹۸.</ref> این عالمان با استناد به برخی روایات،<ref>مفید، الامالی، ۲۲۰؛ دیلمی، ارشاد القلوب، ۱/۱۰۳؛ آمدی، تصنیف غرر، ۲۱۱.</ref> برای درامان‌ماندن از آفات زبان، اموری چون توجه‌داشتن به این آفات، [[یاد مرگ]]، عادت‌دادن زبان بر سکوت و دوری‌گزیدن از مردم را علاج این آفات برشمرده‌اند.<ref>فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۵/۲۰۳ و ۲۶۴؛ نراقی، احمد، معراج السعاده، ۴۵۳–۴۵۴.</ref> اهل معرفت نیز صمت و سکوت را سبب وقار و ترک تسرّع و عجله در امور می‌دانند و صمت را ازجمله اموری می‌دانند که سالک مرید به واسطه آن بر اراده سلوک قوت می‌یابد<ref>مکی، قوت القلوب، ۱/۱۷۴.</ref> و آن را سبب بارورشدن عقل، کسب ورع و [[تقوا]] می‌دانند.<ref>غزالی، احیاء علوم الدین، ۸/۱۳۸.</ref>

امام‌خمینی به بعضی از مفاسد زبان چون سرزنش بندگان خدا،<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۵.</ref> [[فخرفروشی]]، مباهات، خودستایی،<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۸۵.</ref> نفاق و دوزبانی،<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۵۵.</ref> غیبت، تهمت، بدگویی و دروغ<ref>امام‌خمینی، جهاد اکبر، ۳۹.</ref> اشاره کرده است و حفظ زبان از لغو و باطل را موجب مصون ماندن از این آفات می‌داند و کمتر کسی را موفق به آن می‌شمارد.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۸۶.</ref> ایشان صمت را یکی از شرایط اهل ریاضت می‌داند که برای آن فواید و نتایج بسیاری وجود دارد. اگر سالک از سخن لغو و بیهوده پرهیز کند و مشغول تعلم، [[تفکر]] و [[تدبر]] شود و زبان از غیر ذکر خداوند و آنچه مربوط به اوست، نگه دارد، افاضه‌های ملکوتی بر [[قلب]] او سرازیر می‌شود.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۸۷–۳۸۸.</ref> در مقابل، سخنان لغو و باطل، مضر به حال روح بوده، نفس را از صفا، صلاح، سلامت، [[طمأنینه]] و وقار بازمی‌دارد و سبب غفلت، [[قساوت]] و کدورت نفس می‌شود.

# بدبینی مردم و افتادن از چشم آنان؛

امام‌خمینی مسئله صمت و سخن‌گفتن را از نظر معرفت نفس نیز بررسی کرده است. به اعتقاد ایشان، رابطه [[روح]] و باطن با قوای ظاهری به قدری است که هر یک از آن دو از یکدیگر متأثر شده، کمال و نقص هر یک در دیگری ظاهر می‌شود. ایشان به استناد برخی از آیات<ref>اسراء، ۸۴؛ انفال، ۲.</ref> رفتار و گفتار هر کسی را به سبب پیوند شدیدی که میان [[قلب]] و زبان است،<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۸–۲۹ و ۲۰۸.</ref> نشان‌دهنده حالات و ویژگی‌های روحی و ترجمان حالات قلبی‌اش می‌داند.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۸۸–۳۸۹.</ref> بنابراین از لابلای گفتار هر کسی می‌توان به اعماق درونش پی برد، و عکس این مطلب نیز صادق است؛ یعنی سخنان و کلمات هر کس در روح و جان او اثر می‌گذارد و به‌تدریج آن را به رنگ خود درمی‌آورد و به این ترتیب این دو در یکدیگر تأثیر متقابل دارند. اعمال نیکو و زشت نیز سبب ایجاد ملکات مناسب خود در روح می‌شود تا آنجاکه باطن به‌کلی متحول می‌گردد.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۸۹–۳۹۰.</ref> {{ببینید|ظهور و بطون}}

امام‌خمینی در برابر وقایعی همچون تصویب «[[لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی]]» یا جنایات پهلوی در [[حمله به مدرسه فیضیه|واقعه مدرسه فیضیه]] یا جنایت‌هایی که رژیم اسرائیل بر مردم مظلوم [[فلسطین]] روا می‌داشت، نه تنها سکوت نمی‌کرد بلکه اعتراض خود را به صورت تلگرام،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۷۸، ۱۵۹ و ۱۶۷.</ref> سخنرانی،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۶۷ و ۲۰۶–۲۱۷.</ref> نامه و پاسخ به [[استفتائات امام‌خمینی|استفتائات]]<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۹۷، ۱۰۸–۱۱۰ و ۱۹۶–۲۰۱.</ref> ابراز می‌داشت، علاوه بر آن از سکوت دیگران اعم از علما یا مردم و حتی مسلمانان کشورهای اسلامی [[انتقاد]] می‌کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۱۳، ۴۱۵–۴۲۴؛ ۲/۳۱–۳۵ و ۱۶/۱۹۰.</ref> ایشان برخورد با متخلفان را ـ در هر مسندی که باشند ـ ضروری می‌دانست و سکوت در برابر آنها را جایز نمی‌شمرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۱۹۵.</ref>؛ مگر مواردی که مصلحت اسلام و نظام را در سکوت می‌دانست که در این صورت دیگران را نیز به سکوت فرا می‌خواند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۵۶.</ref>

[[امام‌خمینی]] برای دستیابی به صمت توصیه می‌کند که سالک در آغاز که متکلم است تا می‌تواند از کلمات لغو و باطل خودداری کند و با علما و دانشمندان معاشرت داشته باشد و وقتی به مرحله نهایات از [[سیر و سلوک]] رسید، به تفکر و تدبر مشغول شده و زبان خود را از کلامی غیر از [[ذکر خداوند]] تا زمانی که افاضات ملکوتی بر [[قلب]] او سرازیر شود، ببندد و در هنگامی که وجودش حقانی شده و از گفتار خود مطمئن گشته است، به سخن آمده و به تربیت دیگران بپردازد و از خدمت کردن به دیگران بازنایستد تا خداوند از او راضی گشته و او را در ردیف بندگان مربی و مرشد قرار دهد.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۸۷–۳۸۸.</ref>