عجب: تفاوت میان نسخه‌ها

«عُجب» به معنای [[تکبر]] و بزرگ‌شمردن خود <ref>فیومی، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، 393؛ طریحی، مجمع البحرین، 2/116.</ref>، از خود خشنود‌بودن، افتخار‌کردن و نظر و رأی خود را پسندیدن <ref>ابن‌منظور، لسان العرب، 1/582؛ زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، 2/206.</ref> است. در اصطلاح [[اخلاق]]، به معنای اعتقاد و ظن نادرست به [[نفس]] در استحقاق مرتبه‌ای است که فاقد آن است <ref>ابن‌مسکویه، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، 287.</ref>. بعضی آن را بزرگ‌شمردن خود به سبب کمالی که فرد در خود می‌بیند، تعریف کرده‌اند؛ خواه آن کمال را داشته یا نداشته باشد <ref>نراقی، مهدی، جامع السعادات، 1/357؛ نراقی، احمد، 262.</ref>. [[امام‌خمینی]] نیز عجب را، بزرگ‌شمردن [نعمت یا [[اعتقاد]] <ref>امام‌خمینی، الطهاره، 392.</ref>، [[عمل صالح]]، مسرورشدن به آن، نازکردن به واسطه عمل و خود را از تقصیر خارج‌دانستن <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، 61 ـ 62.</ref> می‌داند.

«عجب» با واژگانی چون [[غرور]] و تکبر مرتبط است. فرق عجب با تکبر در این است که در عجب مقایسه و تطبیقی با دیگران نیست، امّا در تکبر افزون بر [[خودبرتربینی]]، مقایسه و برترشمردن خود نسبت به دیگران نیز دخیل است <ref>نراقی، مهدی، جامع السعادات، 1/380؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، 79.</ref> {{ببینید|تکبر}}.

 

فرق غرور با عجب، در این است که غرور، سکون و [[اطمینان نفس]] است به آنچه مطابق میل و هوای اوست، ولی مطابق واقع نیست و از جهل و خدعه [[شیطان]] نشئت می‌گیرد <ref>غزالی، احیاء علوم الدین، 11/80؛ فیض کاشانی، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، 6/293.</ref> و مبدأ آن نیز سستی در [[اوامر الهی]] و جهل به [[عالم غیب]] است <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، 132.</ref>؛ اما عجب، بزرگ‌شمردن خود به سبب کمالی است که فرد در خود می‌بیند <ref>نراقی، احمد، معراج السعاده، 262.</ref>.

عجب از صفات نکوهیده‌ای است که در [[قرآن کریم]] به آن توجه شده است و در آیات، از [[شیطان]] و خود برتربینی او در برابر [[حضرت آدم(ع)]] <ref>ص، 76؛ اعراف، 12.</ref>، عجب [[کفار]] به اموال و اولاد <ref>سبأ، 35.</ref> و عجب مؤمنان در اعمال خود <ref>توبه، 35.</ref>، سخن به میان آمده است. در روایات نیز عجب سبب هلاکت و سرچشمه گناهان و زمینه بسیاری از صفات نکوهیده شمرده شده است <ref>کلینی، الکافی، 2/313؛ آمدی، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، 308.</ref> که راه تسلط شیطان را بر[[فرزندان آدم(ع)]] می‌گشاید <ref>کلینی، الکافی، 2/314؛ ← امام‌خمینی، چهل حدیث، 68.</ref>. در بعضی روایات، این صفت به‌خصوص برای اهل [[طاعت]] و [[بندگی]] خطر بزرگی شمرده شده است؛ زیرا آنها بیشتر در معرض افتادن در دام عجب هستند <ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، 1/98 ـ 100.</ref>؛ چنان‌که در روایتی از [[امام‌صادق(ع)]] نقل شده است اگر عجب نبود، [[مؤمن]] به [[گناه]] مبتلا نمی‌گشت <ref>کلینی، الکافی، 2/313؛ ← امام‌خمینی، چهل حدیث، 68.</ref>.

علمای اخلاق، عجب را در جایگاه یکی از [[رذایل اخلاقی]] مورد بحث قرار داده‌اند <ref>فیض کاشانی، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، 6/272؛ نراقی، مهدی، جامع السعادات، 1/357؛ نراقی، احمد، معراج السعاده، 262.</ref>. کتاب تهذیب الاخلاق [[ابن‌مسکویه]] از علمای قرن پنجم را می‌توان از نخستین کتاب‌هایی دانست که بابی به این موضوع اختصاص داده است <ref>ابن‌مسکویه، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، 286.</ref>. مباحث این کتاب، متأثّر از مباحث اخلاقی [[ارسطو]] و الهام‌گرفته از نظریه اعتدال در قوای او است <ref>ارسطو، علم الاخلاق الی نیقوماخوس، 1/264.</ref> که بر اساس آن، علمای اخلاق، عجب را یکی از رذایل برخاسته از [[افراط]] در [[قوه غضبیه]] شمرده‌اند <ref>غزالی، مجموعه رسائل، 146.</ref>. امام‌خمینی نیز به این مسئله توجه داشته، عجب را از صفات رذیله‌ای می‌داند که مؤمنان و غیر مؤمنان به آن مبتلا می‌شوند <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، 66.</ref>. ایشان در عموم آثار اخلاقی و عرفانی خود به‌خصوص در کتاب‌هایی چون [[آداب الصلاة]] <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 22، 89 و 98.</ref>، [[سر الصلاة|سرّ الصلاة]] <ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، 52 و 75.</ref>، شرح [[حدیث جنود عقل و جهل]] <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، 50، 83 و 341 ـ 342.</ref> و شرح [[چهل حدیث]] <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، 63 ـ 76.</ref> به این موضوع پرداخته است. ایشان به موضوعاتی چون درجات عجب <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، 63 ـ 65.</ref>، منشأ حصول عجب <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، 70 ـ 71.</ref> و مفاسد آن <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، 67 ـ 69.</ref> و فساد یا عدم فساد عمل به واسطه عجب <ref>امام‌خمینی، الطهاره، 393.</ref> پرداخته است.

علمای اخلاق در بیان حقیقت عجب و مصادیق آن اختلاف نظر دارند. بعضی حقیقت عجب را مسرورشدن به عمل و عبادت در صورتی که به همراه [[خوف]] از تقصیر در مقام [[عبودیت]] نباشد، می‌دانند <ref>مازندرانی، شرح اصول الکافی، 9/316 ـ 317.</ref>. بعضی نیز صرف نیکوشمردن عمل خود، مانند [[عبادت]] یا عادت نیکو را عجب دانسته‌اند <ref>مدنی، ریاض السالکین فی شرح صحیفة سیدالساجدین(ع)، 2/378 ـ 379.</ref>. برخی معتقدند اگر شخص به آنچه دارد، مانند [[عمل صالح]]، قوت، علم و رأی، مسرور شود، در صورتی که این سرور، به همراه تواضع در پیشگاه خدا و سپاس از او به سبب [[توفیق]] عمل صالح باشد، عجب تلقی نمی‌شود؛ اما اگر اعمال را از خود ببیند و بر آن اعتماد کند و خود را از تقصیر بیرون بداند، تا حدی که بر خداوند منت گذارد، مفهوم عجب بر آن صدق خواهد کرد <ref>ورام، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر (مجموعة ورام)، 1/212؛ مجلسی، مرآة العقول فی شرح اخبار آل‌الرسول(ص)، 10/218؛ نراقی، مهدی، جامع السعادات، 1/358.</ref>. امام‌خمینی این سخن را می‌پذیرد و معتقد است عمل را باید اعم از [[عمل قلبی]] و جوارحی دانست؛ ضمن آنکه این عجب می‌تواند نسبت به خصال زشت یا نیکو باشد و شخص همان‌گونه که می‌تواند به صفات پسندیده خود عجب داشته باشد، می‌تواند به صفات ناپسند خود نیز عجب پیدا کند <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، 62.</ref>.

برخی از علمای اخلاق، ریشه عجب را جهل محض <ref>غزالی، کیمیای سعادت، 2/278؛ فیض کاشانی، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، 6/277.</ref> و ضعف عقل <ref>غزالی، کیمیای سعادت، 2/280 ـ 281؛ فیض کاشانی، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، 6/283.</ref> دانسته‌اند. [[امام‌خمینی]] عواملی برای عجب ذکر کرده است؛ ازجمله:

حب نفس سبب می‌شود شخص اعمال خود را بزرگ ببیند و یا اعمال زشتش در نظرش نیکو جلوه کند. در مقابل، اعمال دیگران در نظرش کوچک و حقیر به نظر آید <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، 71.</ref> {{ببینید|حب نفس}}.

# بالاترین مرتبه این است که شخص به سبب شدت عجب، در [[قلب]] خود بر خداوند منت گذارد و خیال ‌کند اعمال او سبب ترویج [[دین]] خدا و رونق آن شده است.

# شخص خود را از مقربان و [[اولیای خدا]] ببیند و در باطن برای خدا ناز کند و این مرتبه، غیر از منت‌گذاری است؛ گرچه بعضی از علمای اخلاق بین این دو تفاوتی قائل نشده‌اند <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، 63 ـ 65.</ref>.

# خود را به واسطه اعمال و ملکات، طلبکار و مستحق [[ثواب]] بداند.

# شخص خود را از دیگران ممتاز بداند و به سبب داشتن اعمال، اوصاف و کمالات، خود را در برابر کسی که فاقد این صفات و کمالات است، برتر بشمارد که در حقیقت، این حد از عجب، جزو [[کبر]] می‌شود <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، 79.</ref> {{ببینید|تکبر}}.

 

#هلاکت انسان:

 

# کوچک‌شمردن گناهان و بی‌توجهی به اصلاح نفس:

زیرا عجب، حجاب غلیظی است که مانع می‌شود شخص زشتی‌های خود را مشاهده کند؛ از این‌رو خود را نیازمند [[اصلاح]] نمی‌داند، و این مصیبتی است که انسان را از همه کمالات باز می‌دارد و به انواع نقائص مبتلا می‌کند <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، 67 ـ 69.</ref>،

 

# تمرد و دوری از قرب الهی:

امام‌خمینی سبب مطرودشدن [[شیطان]] از درگاه الهی و دوری او از قرب پروردگار را خودبینی و عجب شیطان می‌داند که خود را برتر از [[آدم(ع)]] دانست؛ زیرا آفرینش او از آتش بود و آفرینش [[آدم(ع)]] از خاک <ref>اعراف، 12؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، 99؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، 206؛ امام‌خمینی، حدیث جنود، 44، 49 ـ 50 و 71.</ref>،

 

# عدم توجه به رحمت حق:

 

# مبدأبودن برای رذایل:

عجب مقدمه تکبر و کفر است و زمینه ریا را به وجود می‌آورد؛ زیرا اگر انسان عمل خود را حقیر و کوچک بشمارد، اعمالش را به نمایش نمی‌گذارد و چنین عملی را برای دیگران انجام نمی‌دهد <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، 69.</ref> {{ببینید|ریا}}.

 

# سوء ظن: عجب سبب [[بدبینی]] به [[بندگان خدا]] و خودپسندی است <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، 67 و 69.</ref>.

 

# بازداشتن از وصول به کمال: خودبینی و عجب در [[علم]]، یکی از حجاب‌های بزرگی است که انسان را از [[سیر الی الله]] و رسیدن به کمالات باز می‌دارد <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، 195 ـ 196؛ امام‌خمینی، تفسیر حمد، 138.</ref>. به اعتقاد امام‌خمینی عجب از نظر فقهی حرمت ندارد و سبب فساد عبادت نمی‌شود؛ چنان‌که این امر از بعضی روایات <ref>حر عاملی، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، 1/107.</ref> به دست می‌آید <ref>امام‌خمینی، الطهاره، 395 ـ 396.</ref>.

ایشان یکی از راه‌های دورماندن از عجب را نیز [[حسن ظن]] به دیگران و [[سوء ظن]] به خود می‌داند؛ زیرا چه بسا فرد مبتلا به معصیت، ملکات یا اعمال نیکویی داشته باشد که خداوند او را به واسطه آن، شایسته رحمت و هدایت کند و یا ممکن است خداوند این شخص را گرفتار معصیت کرده تا به عجب مبتلا نشود <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، 67.</ref>. ایشان [[اصلاح]] و [[تهذیب]] افراد و جامعه را بدون اصلاح نفس و دورشدن از خودبینی و خودخواهی، میسر نمی‌داند و تهذیب [[جامعه]] را وظیفه علما و ‌اندیشمندان می‌شمارد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، 19/135.</ref>.

 

==منابع==