تمدن: تفاوت میان نسخه‌ها

تمدن واژه‌ای عربی است که در اصل به معنای اخلاق شهرنشینان یافتن است <ref>‌معلوف، المنجد فی اللغۀ، ۲/۱۷۶۶</ref>. این واژه که در فارسی نیز به معنای [[شهرنشینی]] و خارج‌شدنِ [[جامعه]] از مرحله ابتدایی آمده است <ref>‌دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۴/۶۱۰۹</ref>، در اصطلاح تعریف‌های گوناگونی دارد؛ برای مثال باستان‌شناسان تمدن را وجود آثار هنری و باستانی دانسته‌اند و مورخان میراث گذشته یک جامعه را که به نسل آینده منتقل می‌شود، تمدن به حساب آورده‌اند <ref>‌محمدی، نقش فرهنگ، ۴۷</ref>. به عقیده [[جامعه‌شناسان]] تمدن حالتی مترقی است که در پرتو آن، ملت‌ها تحت تأثیر دانش‌های جدید قرار می‌گیرند و به نهایت ترقی خویش در علوم و فنون می‌رسند <ref>‌حجازی، نقش پیامبران در تمدن، ۱۹</ref>. برخی تمدن را به مفهوم تعالی [[فرهنگ]] و پذیرش نظم اجتماعی معنا کرده‌اند <ref>‌پهلوان، فرهنگ و تمدن، ۳۵۷</ref>. با این تعریف، تمدن بدون فرهنگ تحقق نمی‌یابد؛ زیرا زیربنای همه تمدن‌ها، ساختارهای فرهنگی است. تمدن هنگامی در جامعه ظهور می‌یابد که ناامنی و [[هرج و مرج]] از آن رخت بربندد <ref>‌دورانت، تاریخ تمدن، ۱/۳</ref>. از مجموع تعریف‌ها برداشت می‌شود تمدن مربوط به زندگی اجتماعی و شهری و بعد از مرحله ابتدایی و [[غارنشینی]] است <ref>‌پهلوان، فرهنگ و تمدن، ۳۵۷</ref> که با ظهور حیات اجتماعی و برای استفاده بهتر از امکانات، تمدن و مظاهر آن نمود یافته است.

<br>

==پیشینه==

<br>

با نگاهی به گذشته مسلمانان، می‌توان دوره‌ای را یافت که نقطه اوج حیات تمدنی مسلمانان شناخته می‌شود. این مرحله از تاریخ تمدن مسلمانان را با عنوان عصر اقتدار فرهنگ و تمدن اسلام نام می‌برند <ref>‌طاهری، فرهنگ و تمدن غرب، ۶۵</ref>. در این دوره، مسلمانان با بهره‌گیری از توجه ویژه اسلام به [[عقل]] و فکر، [[آزاداندیشی]] و کاربرد خرد جمعی و با استفاده از فرمان دین در طلب [[علم]] حتی در دورترین نقاط جهان، توانستند به رشد بی‌سابقه و افتخارآمیزی در دانش دست یابند و همین سرمایه دانش، موجب خلق [[تمدن عظیم اسلامی]] شد که عمق، وسعت و جامعیت آن در تاریخ بشر، مشابه شناخته‌شده‌ای ندارد <ref>‌هاشمی رفسنجانی، آزاداندیشی اسلامی، ۴۰-۴۲</ref>. این تمدن نخست با نهضت ترجمه آغاز شد و کمی پس از آن، تحقیق و تولید علم نیز هماهنگ با نهضت ترجمه پیش رفت و در همه [[علوم انسانی]]، [[علوم پایه]]، طبیعی، [[ریاضیات]] و [[نجوم]] به پیشرفت‌های شگرفی دست‌یافت <ref>هاشمی رفسنجانی، آزاداندیشی اسلامی، ۴۲-۵۲</ref>. تمدن اسلامی که ترکیبی از [[معنویت]] و [[مادیت]] بود و ریشه در اعماق تاریخ و [[ادیان آسمانی]] و تمدن‌های کهن داشت، در سراسر جهان گسترده شد <ref>هاشمی رفسنجانی، آزاداندیشی اسلامی، ۵۴</ref>. در این دوره که دوره بالندگی و شکوفایی تمدن اسلامی بود و این تمدن با ترکیبی از مادیت و معنویت، در سراسر جهان گسترده شده بود <ref>هاشمی رفسنجانی، آزاداندیشی اسلامی، ۵۴</ref>، مغرب‌زمین، عصر [[قرون وسطی]] و دوران زوال و انحطاط فرهنگی و تمدنی خود را می‌گذراند؛ به گونه‌ای که حتی تأمل و تفکر درباره مسائل تجربی، جرمی نابخشودنی بود <ref>‌رندال، سیر تکامل عقل نوین، ۱/۷-۱۰ و ۱۳-۱۹؛ قربانی، تاریخ فرهنگ و تمدن، ۲۴-۲۵</ref>.

پس از یک دوره تبادل فرهنگی، غربیان به‌تدریج با تأثیرپذیری از تمدن اسلامی، در مسیر پیشرفت قرار گرفتند؛ اما جهان اسلام بر اثر عوامل مختلف دچار رکود و سکون شد {{ببینید|متن=ببینید| عقب‌ماندگی}}؛ به گونه‌ای که در قرن شانزدهم میلادی با [[رنسانس]] در [[اروپا]]، تمدن غرب گوی سبقت را از تمدن اسلامی ربود و دیگر اختراعات و ابتکارات از آنِ غربیان گشت و پویایی و توان لازم برای رویارویی با تمدن غرب در تمدن اسلامی باقی نماند <ref>‌بکار، تاریخ و فلسفه علوم اسلامی، ۲۰۳</ref>؛ با این حال، به اعتراف پژوهشگران منصف و [[خاورشناسان]] اروپایی، سهم آثار کشورهای اسلامی اعم از دست‌آوردهای تحقیقی مسلمانان یا آثار ترجمه‌شده از تمدن‌های دیگر، در رنسانس و خیزش علمی و فنی غرب، سرنوشت‌ساز است؛ تا آنجا که بسیاری از لغت‌ها و اصطلاحات علمی و تمدنی موجود در ادبیات جدید غرب، ریشه عربی و اسلامی دارد <ref>‌هاشمی رفسنجانی، آزاداندیشی اسلامی، ۶۰</ref>.

==علل رکود و ترقی تمدن‌ها==

===ظلم و عدالت اجتماعی===

از اصول مسلم اسلام این است که اگر در هر ملتی، [[ظلم]] جانشین [[عدالت]] شود، ظلم بنیاد آن ملت را نابود می‌کند <ref>مطهری، انحطاط و ترقی تمدن‌ها، ۴۳</ref>؛

بخش درخور توجهی از سخنان [[امام‌خمینی]] به موضوع تمدن اختصاص یافته است. افزون بر مطالب گسترده ایشان در موضوع تمدن اسلامی و ابعاد آن ، سه محور شاخص‌های تمدن، نقد تمدن غربی و نقد تمدن شاهنشاهی نیز مورد توجه ایشان بوده است:

===تمدن و شاخص‌های آن===

<br>

===نقد تمدن غربی===

<br>

درباره برخورد با تمدن جدید غرب سه نگرش و موضع متفاوت در میان اندیشمندان و نخبگان جهان اسلام وجود دارد: دسته‌ای معتقدند باید فرهنگ و [[تمدن غرب]] را یگانه راه پیشرفت شمرد و آن را پذیرفت <ref>‌حائری، نخستین رویارویی‌های، ۲۷۲-۳۰۸ و ۴۳۶؛ موثقی، نوسازی و اصلاحات، ۱۵۸-۱۴۹؛ موسوی لاری، سیمای تمدن غرب، ۱۴-۱۵</ref>؛ گروه دیگر به نفی کامل تمدن غرب و دستاوردهای آن پرداخته‌اند و معتقدند ارتباط [[فرهنگ اسلامی]] با [[فرهنگ غرب]] به آلودگی و انحراف تمدن اسلامی می‌انجامد <ref>‌مودودی، اسلام و تمدن غرب، ۴۹-۵۰؛ حائری، نخستین رویارویی‌های، ۴۴۵-۴۶۰</ref>؛ اما نگرش سوم معتقد است اگر رابطه فرهنگ‌ها و تمدن‌ها عاقلانه و نقّادانه باشد، سبب رشد و تکامل می‌شود <ref>‌دالمایر، گفتگوی تمدن‌ها، ۶۵-۷۰؛ بکار، تاریخ و فلسفه علوم اسلامی، ۲۰۹</ref>. از گفته‌های [[امام‌خمینی]] معلوم می‌شود که ایشان قائل به نگرش سوم بوده است <ref>‌امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۵ و ۵۴-۵۵</ref>. باید پذیرفت که تمدن صنعتی غرب به موفقیت‌های چشمگیری رسیده که جای انکار نیست و باید آن را فراگرفت و نمی‌توان دروازه‌های ورود و خروج علم و فناوری را بست. تمدن اسلامی نیز در دوره‌ای علاوه بر مبانی و پشتوانه‌های قوی عقیدتی-فکری و تلاش‌های گسترده، با بهره‌مندی از تمدن ایرانی، هندی و یونانی به بالندگی رسید <ref>‌اولیری، انتقال علوم یونانی، ۹۵</ref>.

<br>

<br>

===نقد تمدن شاهنشاهی===

نقدهای امام‌خمینی به تمدن شاهنشاهی از سر بهانه‌جویی برای مبارزه با رژیم پهلوی نبود، بلکه این انتقادها، متوجه تناقض‌های مظاهر تمدن وارداتی غرب بود که بدون توجه به مقتضیات و شرایط اجتماعی و فرهنگی ایران اسلامی صورت گرفته و ارزش‌های ملی و اسلامی ملت را هدف قرار داده بود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۵۱۱؛ ۸/۲۲ و ۹/۱۷۶، ۲۱۰-۲۱۱</ref>.

==تمدن اسلامی==

مجموعه آداب و رسوم مشترک میان ملت‌های مسلمان را تمدن اسلامی می‌گویند؛ البته نام اسلامی بر این تمدن، نشانه آن نیست که این تمدن همه مظاهر خود را از قرآن و سنت گرفته است و دگرگون‌پذیر نیست <ref>‌فوزی و صنم‌زاده، تمدن اسلامی، ۱۷-۱۸</ref>. تمدن اسلامی حاصل پیشرفت و اعتلای تمامی ملت‌های اسلامی است. شاخصی که این تمدن بر مبنای آن شکل گرفته است، [[دین اسلام]] است؛ یعنی همه این اقوام و ملل مسلمان در پرتو دین اسلام موفق به ایجاد و بالندگی این تمدن شده‌اند. این تمدن که نمونه کامل تمدن دینی است، ویژگی‌هایی دارد که آن را از سایر تمدن‌ها متمایز می‌کند. ازجمله این ویژگی‌ها عبارت‌اند از: قوانین دینی، نگرش توحیدی، خردورزی، علم و دانش‌اندوزی و تساهل و تسامح <ref>فوزی و صنم‌زاده، تمدن اسلامی، ۱۹-۲۱</ref>.

<br>

==محورهای ارتباط روحانیت با تمدن==

در تبیین تمدن اسلامی، سه محور ارتباط روحانیت و علمای اسلام با تمدن، عوامل رکود و انحطاط تمدن اسلامی و اندیشه نوسازی تمدن اسلامی اهمیت به‌سزایی دارند:

به باور امام‌خمینی پذیرفته نیست که اسلام با تمدن مخالف باشد؛ در صورتی که در مقطعی توانست چندین قرن دنیا را زیر چتر فرهنگ و تمدن خود حفظ کند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۳۷۴ و ۸/۵۱۶</ref> و ممالک اسلامی با عملی‌شدن بخشی از قوانین، بالاترین تمدن را به جهان نشان دادند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۳۷۴؛ ۵/۲۰۴ و ۴۰۹؛ امام‌خمینی، کشف اسرار، ۲۷۳</ref>. ایشان معتقد بود استفاده از تمام آثار تجدد و تمدن در اسلام مجاز است، مگر آنهایی که [[فساد اخلاقی]] بیاورند <ref>‌امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۹۹؛ ۴/۵۴-۵۷، ۳۹۷، ۲۰۰؛ ۵/۲۶۴، ۵۲۴؛ ۶/۱۵، ۴۷۶ و ۱۰/۵۱</ref>. [[محمدرضا پهلوی]] نیز، چنان‌که امام‌خمینی خاطرنشان ساخته است، ازجمله کسانی بود که اسلام و روحانیت را مخالف تمدن و «ارتجاع سیاه» معرفی می‌کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۴۶</ref>. او در کتاب [[پاسخ به تاریخ]] و با اشاره به کتاب «[[به سوی تمدن بزرگ]]»، خود را طراح تمدن بزرگ ایرانی شمرده <ref>پهلوی، پاسخ به تاریخ، ۲۵۲-۲۵۳</ref> و ادعا کرده است در تمام دوران پادشاهی‌اش در مسیر این اندیشه کوشیده و معیار تصمیم و عمل وی بوده است <ref>پهلوی، پاسخ به تاریخ، ۲۵۶</ref>. امام‌خمینی با اشاره به اظهارنظر پهلوی و دشمنان اسلام در مرتجع‌خواندن مخالفان تمدن، معتقد بود در نظر آنان، تمدن همان [[بی‌بندوباری]] و انحرافات است و استقلال‌خواهی و مخالفت با مظاهر فساد، مساوی با [[ارتجاع]] و عقب‌ماندگی است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۹۰؛ ۹/۱۷۶ و ۱۱/۵۱۲</ref>.

===عوامل رکود و انحطاط===

<br>

محققان افول تمدن اسلامی را ناشی از علل متعددی می‌بینند که مهم‌ترین آنها گرایش‌های جاهلی، عوام‌گرایی، زمامداران خودسر، برداشت نادرست از مفاهیم دینی، [[تفرقه]] و استعمار فکری، فرهنگی، نظامی سیاسی است <ref>‌وفا و زمانی، تأملی بر عوامل پیشرفت، ۸۱</ref>؛ اما مهم‌ترین عامل رکود و افول تمدن مسلمانان، چنان‌که [[امام‌خمینی]] یادآور شده دوری و بی‌خبری آنان از تعالیم حیات‌بخش اسلام است <ref>‌امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۱۷۷؛ مودودی، اسلام و تمدن غرب، ۳۱</ref>. به باور ایشان، حاکمیت اسلام سرمایه‌داران و مرفهان بی‌درد، اسلام منافقان، اسلام [[تجمل]] و [[اشرافیت]] و اسلام مقدس‌نماهای حوزه‌های علمی و دانشگاهی، جامعه را به زبونی و عقب‌ماندگی می‌کشاند و فردای اسارت‌باری را به دنبال دارد <ref>‌امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۱-۱۲</ref>. اسلام در تاریک‌ترین ادوار تاریخ، نورانی‌ترین تمدن‌ها را به‌وجود آورد و پیروان خود را به اوج عظمت و اقتدار رساند؛ اما طبیعی است زمانی که پیروان اسلام از تعالیم آن چشم بپوشند، عظمت و مجد دیرین خود را از دست داده و به روز سیاه و تیره‌ای چون روزگار موجود مبتلا می‌شود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۱۷۷</ref>.

<br>

<br>

اساسی‌ترین مبنای اعتقادی [[امام‌خمینی]] این است که اسلام کامل‌ترین [[دین الهی]] و تأمین‌کننده [[سعادت]] دنیوی و اخروی و پیشرفت مادی و معنوی انسان‌هاست و با عمل به اسلام و حکومت مبتنی بر قوانین اسلامی، زمینه‌های شکل‌گیری و نوسازی تمدن اسلامی دوباره فراهم می‌آید <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۴۴۲-۴۴۳؛ ۱۳/۳۶۶ و ۲۱/۴۰۲-۴۰۳</ref>. به باور امام‌خمینی اسلام مترقی‌ترین قوانین را دارد که با اجرای آنها در حکومت اسلامی، پیشرفت در همه ابعاد مادی و معنوی به دست می‌آید؛ در عین حال تمام دستاوردهای تمدن غرب را قبول دارد و برای آن تلاش می‌کند، با این تفاوت که در کنار وجوه مادی، به ابعاد معنوی و توحیدی این دستاوردها نیز توجه ویژه دارد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۴۱۵</ref>. حوزه تمدن، خلافت و حکومت و فرمانروایی در جهان اسلام عمده‌ترین تأثیر را بر شکل‌گیری و پویایی تمدن اسلامی نهاده است <ref>‌فیرحی، تاریخ تحول دولت، ۲۱-۲۴</ref>.

===اندیشه نوسازی تمدن اسلامی===

<br>

<br>

<br>

==پانویس==

{{پانویس}}

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، ولایت فقیه، حکومت اسلامی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ بیستم، ۱۳۸۸ش.

* اولیری، دلیسی، انتقال علوم یونانی به عالم اسلامی، ترجمه احمد آرام، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

* بکار، عثمان، تاریخ و فلسفه علوم اسلامی، ترجمه محمدرضا مصباحی، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ دوم، ۱۳۸۷ش.

* پهلوان، چنگیز، فرهنگ و تمدن، تهران، نی، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.

* قربانی، زین العابدین، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، بی تا.

* کرث، جیمز، تمدن غربی، مسیحیت و روشنگری، ترجمه عزت‌الله فولادوند، تهران، مجله بخارا، شماره ۴۳، ۱۳۸۴ش.

* لینتون، رالف، سیر تمدن، ترجمه پرویز مرزبان، تهران، دانش، چاپ دوم، ۱۳۵۷ش.

* محمدی، ذکرالله، نقش فرهنگ و تمدن در بیداری غرب، قزوین، دانشگاه بین المللی امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.

* مودودی، ابوالعلاء، اسلام و تمدن غرب، ترجمه ابراهیم امینی، تهران، کانون انتشار، چاپ سوم، ۲۵۳۶.

* موسوی لاری، سیدمجتبی، سیمای تمدن غرب، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ ششم، ۱۳۶۰ش.

* ورعی، سیدجواد، امام‌خمینی و احیای تفکر اسلامی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.

* وفا، جعفر و حبیب زمانی محجوب، تأملی بر عوامل پیشرفت و انحطاط مسلمانان، قم، زمزم هدایت، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.