۵۷۲
ویرایش
نهضت تحریم تنباکو: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۷: | خط ۷: | ||
در سفر سوم ناصرالدین‌شاه به اروپا<ref> ۱۳۰۷ق/ ۱۸۹۰م.</ref> با وساطت «سر هنری درامند ولف» وزیرمختار انگلستان در ایران، مذاکراتی میان شاه و میرزاعلی‌اصغر اتابک معروف به «امین‌السلطان» نخست‌وزیر وقت با «ماژور جرالد تالبوت» درباره امتیاز تجارت توتون و تنباکو صورت گرفت<ref> ناطق، بازرگانان، 86.</ref>. پس از بازگشت ناصرالدین‌شاه به ایران، تالبوت به تهران آمد و با پرداخت ۲۵ هزار لیره رشوه به شاه در ۲۸ رجب ۱۳۰۷ق/ ۲۰ مارس ۱۸۹۰م قراردادی در پانزده فصل به امضای او رساند<ref> تیموری، قرارداد 1890، 29 ـ 32؛ زنجانی، تحریم تنباکو، 25 ـ 29؛ آقابزرگ، هدایة الرازی، 232 ـ 236.</ref>. بر اساس این قرارداد کشت، خرید و فروش توتون و تنباکو به مدت پنجاه سال در اختیار شرکت انگلیسی قرار گرفت و تاجران و بازرگانان حق صادرات و حمل و نقل توتون و تنباکو بدون اجازه صاحب امتیاز جز به اندازه مصرف خود را نداشتند. افزون بر این، صاحبان این امتیازنامه می‌توانستند تمام حقوق و امتیازها و تعهدهای خود را به غیر واگذار کنند و همه وسایل وارداتی آنان، از عوارض گمرک و غیره تا پایان قرارداد معاف باشد<ref> زنجانی، تحریم تنباکو، 25 ـ 26؛ آقابزرگ، هدایة الرازی، 232 ـ 236؛ ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، 1/38 ـ 39.</ref>. این قرارداد در ایران به قرارداد «رژی»<ref> رژی در زبان فرانسه به معنای انحصار در معاملات بازرگانی است.</ref> و شرکت عامل آن نیز به کمپانی رژی معروف شد<ref> اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 65 ـ 68.</ref>. | در سفر سوم ناصرالدین‌شاه به اروپا<ref> ۱۳۰۷ق/ ۱۸۹۰م.</ref> با وساطت «سر هنری درامند ولف» وزیرمختار انگلستان در ایران، مذاکراتی میان شاه و میرزاعلی‌اصغر اتابک معروف به «امین‌السلطان» نخست‌وزیر وقت با «ماژور جرالد تالبوت» درباره امتیاز تجارت توتون و تنباکو صورت گرفت<ref> ناطق، بازرگانان، 86.</ref>. پس از بازگشت ناصرالدین‌شاه به ایران، تالبوت به تهران آمد و با پرداخت ۲۵ هزار لیره رشوه به شاه در ۲۸ رجب ۱۳۰۷ق/ ۲۰ مارس ۱۸۹۰م قراردادی در پانزده فصل به امضای او رساند<ref> تیموری، قرارداد 1890، 29 ـ 32؛ زنجانی، تحریم تنباکو، 25 ـ 29؛ آقابزرگ، هدایة الرازی، 232 ـ 236.</ref>. بر اساس این قرارداد کشت، خرید و فروش توتون و تنباکو به مدت پنجاه سال در اختیار شرکت انگلیسی قرار گرفت و تاجران و بازرگانان حق صادرات و حمل و نقل توتون و تنباکو بدون اجازه صاحب امتیاز جز به اندازه مصرف خود را نداشتند. افزون بر این، صاحبان این امتیازنامه می‌توانستند تمام حقوق و امتیازها و تعهدهای خود را به غیر واگذار کنند و همه وسایل وارداتی آنان، از عوارض گمرک و غیره تا پایان قرارداد معاف باشد<ref> زنجانی، تحریم تنباکو، 25 ـ 26؛ آقابزرگ، هدایة الرازی، 232 ـ 236؛ ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، 1/38 ـ 39.</ref>. این قرارداد در ایران به قرارداد «رژی»<ref> رژی در زبان فرانسه به معنای انحصار در معاملات بازرگانی است.</ref> و شرکت عامل آن نیز به کمپانی رژی معروف شد<ref> اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 65 ـ 68.</ref>. | ||
به موجب قرارداد رژی که به امضای سر هنری ولف وزیرمختار انگلستان نیز رسید، شاه ایران در برابر دریافت سالانه پانزده هزار لیره و یک‌چهارم سود خالص سالانه، این امتیاز را واگذار کرد. تالبوت برای گرفتن این امتیاز علاوه بر شاه، مبالغی گزاف به صدر اعظم و نایب‌السلطنه و تنی چند از درباریان رشوه داد<ref> فووریه، سه سال در دربار ایران، 220؛ تیموری، قرارداد 1890، 28.</ref>. پیش‌بینی می‌شد سود خالص رژی از این امتیاز بیش از پانصد هزار پوند<ref> لیره.</ref> باشد. دولت عثمانی در واگذاری این امتیاز به رژی630 هزار پوند<ref> لیره.</ref> دریافت کرد و ایران تنها پانزده هزار پوند<ref> لیره.</ref><ref> فوران، 250 ـ 251.</ref>. روسیه نخستین واکنش را به این امتیاز نشان داد و آن را مخالف اصل آزادی تجارت که در معاهده ترکمن‌چای بود شمرد؛ ولی ایران و انگلستان این ادعا را رد کردند<ref> همان، 251.</ref>. | به موجب قرارداد رژی که به امضای سر هنری ولف وزیرمختار انگلستان نیز رسید، شاه ایران در برابر دریافت سالانه پانزده هزار لیره و یک‌چهارم سود خالص سالانه، این امتیاز را واگذار کرد. تالبوت برای گرفتن این امتیاز علاوه بر شاه، مبالغی گزاف به صدر اعظم و نایب‌السلطنه و تنی چند از درباریان رشوه داد<ref> فووریه، سه سال در دربار ایران، 220؛ تیموری، قرارداد 1890، 28.</ref>. پیش‌بینی می‌شد سود خالص رژی از این امتیاز بیش از پانصد هزار پوند<ref> لیره.</ref> باشد. دولت عثمانی در واگذاری این امتیاز به رژی630 هزار پوند<ref> لیره.</ref> دریافت کرد و ایران تنها پانزده هزار پوند<ref> لیره.</ref><ref> فوران، مقاومت شکننده، 250 ـ 251.</ref>. روسیه نخستین واکنش را به این امتیاز نشان داد و آن را مخالف اصل آزادی تجارت که در معاهده ترکمن‌چای بود شمرد؛ ولی ایران و انگلستان این ادعا را رد کردند<ref> همان، 251.</ref>. | ||
پیامدهای این قرارداد باعث نفوذ بیگانگان به داخل کشور بود و استقلال کشور و حکومت را در سرزمین خود زیر سلطه قرار می‌داد<ref> آقابزرگ، هدایة الرازی، 238.</ref>. انگلیسی‌ها با ورود به ایران به تمام شهرهای کشور، مأموران خود را که مسلّح هم بودند، فرستادند تا قرارداد را اجرا کنند و دولت ایران هم به حاکمان خود در شهرها دستور داد تا با شعبه‌های کمپانی انگلیسی همکاری کنند<ref> اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 83؛ زنجانی، تحریم تنباکو، 39؛ تیموری، قرارداد 1890، 43.</ref>. | پیامدهای این قرارداد باعث نفوذ بیگانگان به داخل کشور بود و استقلال کشور و حکومت را در سرزمین خود زیر سلطه قرار می‌داد<ref> آقابزرگ، هدایة الرازی، 238.</ref>. انگلیسی‌ها با ورود به ایران به تمام شهرهای کشور، مأموران خود را که مسلّح هم بودند، فرستادند تا قرارداد را اجرا کنند و دولت ایران هم به حاکمان خود در شهرها دستور داد تا با شعبه‌های کمپانی انگلیسی همکاری کنند<ref> اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 83؛ زنجانی، تحریم تنباکو، 39؛ تیموری، قرارداد 1890، 43.</ref>. | ||
| خط ۱۵: | خط ۱۵: | ||
==واکنش مردم و علما== | ==واکنش مردم و علما== | ||
نارضایتی مردم از حکومت و امتیازهای واگذارشده به خارجیان، سبب تحرک و تمرکز آنان بر این قرارداد شد<ref> کدی، تحریم تنباکو، 56.</ref>. امین‌الدوله از دولت‌مردان ناصرالدین‌شاه به نمایندگی از طرف بازرگانان با شاه دیدار کرد و مخالفت آنان را با امتیاز تنباکو به وی اطلاع داد<ref> براون، 48.</ref>. بازرگانان ایران ضمن دادخواستی به شاه اعلام کردند حاضرند بیش از مبلغی که شرکت انگلیسی برای قرارداد پرداخت کرده، پرداخت کنند تا این قرارداد لغو شود؛ اما او حاضر به لغو قرارداد نشد<ref> فوران، 251.</ref>. در 15 اسفند 1269، بازرگانانِ توتون و تنباکو در حرم عبدالعظیم(ع) بست نشستند و طی دادخواستی اعلام کردند به هیچ عنوان با رژی کنار نخواهند آمد<ref> همان.</ref>. در همین وقت شب‌نامه‌ای در مساجد و مدارس تهران منتشر شد که به گفته عباس‌میرزا ملک‌آرا، برادر شاه، مضمون آن ترغیب و تشجیع مردم به خروج و خلع شاه از مقام سلطنت بود<ref> ملک‌آرا، 113.</ref>. اعتراض‌های علنی و عمومی را بازرگانان و بازاریان در شیراز که از مراکز توتون و تنباکو بود، آغاز کردند و با همراه‌شدن سیدعلی‌اکبر فال‌اسیری از علمای شیراز و سخنرانی شدیداللحن وی به اوج خود رسید. او پس از چند روز بازداشت شد و با وضع زننده‌ای به بوشهر تبعید گردید<ref> زنجانی، تحریم تنباکو، 36؛ اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 90 ـ 92.</ref>. مردم شیراز در اعتراض به تبعید فال‌اسیری، در حرم امامزاده احمدبن‌موسی(ع) در شیراز گرد آمدند و به شعار علیه دولت پرداختند و سه یا چهار تن کشته و تعدادی زخمی شدند<ref> اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 93 ـ 94؛ تیموری، قرارداد 1890، 72.</ref>. | نارضایتی مردم از حکومت و امتیازهای واگذارشده به خارجیان، سبب تحرک و تمرکز آنان بر این قرارداد شد<ref> کدی، تحریم تنباکو، 56.</ref>. امین‌الدوله از دولت‌مردان ناصرالدین‌شاه به نمایندگی از طرف بازرگانان با شاه دیدار کرد و مخالفت آنان را با امتیاز تنباکو به وی اطلاع داد<ref> براون، 48.</ref>. بازرگانان ایران ضمن دادخواستی به شاه اعلام کردند حاضرند بیش از مبلغی که شرکت انگلیسی برای قرارداد پرداخت کرده، پرداخت کنند تا این قرارداد لغو شود؛ اما او حاضر به لغو قرارداد نشد<ref> فوران، مقاومت شکننده، 251.</ref>. در 15 اسفند 1269، بازرگانانِ توتون و تنباکو در حرم عبدالعظیم(ع) بست نشستند و طی دادخواستی اعلام کردند به هیچ عنوان با رژی کنار نخواهند آمد<ref> همان.</ref>. در همین وقت شب‌نامه‌ای در مساجد و مدارس تهران منتشر شد که به گفته عباس‌میرزا ملک‌آرا، برادر شاه، مضمون آن ترغیب و تشجیع مردم به خروج و خلع شاه از مقام سلطنت بود<ref> ملک‌آرا، 113.</ref>. اعتراض‌های علنی و عمومی را بازرگانان و بازاریان در شیراز که از مراکز توتون و تنباکو بود، آغاز کردند و با همراه‌شدن سیدعلی‌اکبر فال‌اسیری از علمای شیراز و سخنرانی شدیداللحن وی به اوج خود رسید. او پس از چند روز بازداشت شد و با وضع زننده‌ای به بوشهر تبعید گردید<ref> زنجانی، تحریم تنباکو، 36؛ اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 90 ـ 92.</ref>. مردم شیراز در اعتراض به تبعید فال‌اسیری، در حرم امامزاده احمدبن‌موسی(ع) در شیراز گرد آمدند و به شعار علیه دولت پرداختند و سه یا چهار تن کشته و تعدادی زخمی شدند<ref> اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 93 ـ 94؛ تیموری، قرارداد 1890، 72.</ref>. | ||
به دنبال اعتراض‌های مردم شیراز، اجتماعات و اعتراض‌ها و انتقادهای مردم و علما در دیگر شهرها مانند اصفهان، تبریز، مشهد، کرمان و تهران آغاز شد<ref> آدمیت، 42 و 65؛ اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 89، 95 و 121.</ref>. مردم و علما با نوشتن نامه‌ها و تلگرام‌ها به دولت، خطاهای آنان را متذکر می‌شدند؛ ازجمله علمای تبریز طی نامه‌ای اعلام کردند پادشاه ایران همه مسلمانان را مثل اسیران به کافران فروخته است؛ ولی آنان ترجیح می‌دهند بمیرند، اما زیر سلطه کافران نباشند<ref> اعتمادالسلطنه، 765 ـ 766.</ref>. | به دنبال اعتراض‌های مردم شیراز، اجتماعات و اعتراض‌ها و انتقادهای مردم و علما در دیگر شهرها مانند اصفهان، تبریز، مشهد، کرمان و تهران آغاز شد<ref> آدمیت، 42 و 65؛ اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 89، 95 و 121.</ref>. مردم و علما با نوشتن نامه‌ها و تلگرام‌ها به دولت، خطاهای آنان را متذکر می‌شدند؛ ازجمله علمای تبریز طی نامه‌ای اعلام کردند پادشاه ایران همه مسلمانان را مثل اسیران به کافران فروخته است؛ ولی آنان ترجیح می‌دهند بمیرند، اما زیر سلطه کافران نباشند<ref> اعتمادالسلطنه، 765 ـ 766.</ref>. | ||
| خط ۲۱: | خط ۲۱: | ||
ناصرالدین‌شاه در برابر اعتراض‌های مردم و علما همه را تهدید به کیفر و مجازات کرد و قرارداد امضاشده را تا قیامت به قوت خود باقی دانست و یادآور شد کسی حق بازپس‌گیری آن را ندارد<ref> کدی، تحریم تنباکو، 118 ـ 119؛ آقابزرگ، هدایة الرازی، 242.</ref>. در برابر این تهدیدها، مردم و علما به اعتراض‌های خود ادامه دادند که به درگیری با نظامیان انجامید و نتیجه آن تبعید عده‌ای از علما و سخنرانان، کشته و زخمی‌شدن مردان و زنان و کودکان در شهرهای تبریز، اصفهان، مشهد و دیگر شهرها بود<ref> آدمیت، 45 ـ 48؛ تیموری، قرارداد 1890، 74 ـ 75؛ اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 95.</ref>. | ناصرالدین‌شاه در برابر اعتراض‌های مردم و علما همه را تهدید به کیفر و مجازات کرد و قرارداد امضاشده را تا قیامت به قوت خود باقی دانست و یادآور شد کسی حق بازپس‌گیری آن را ندارد<ref> کدی، تحریم تنباکو، 118 ـ 119؛ آقابزرگ، هدایة الرازی، 242.</ref>. در برابر این تهدیدها، مردم و علما به اعتراض‌های خود ادامه دادند که به درگیری با نظامیان انجامید و نتیجه آن تبعید عده‌ای از علما و سخنرانان، کشته و زخمی‌شدن مردان و زنان و کودکان در شهرهای تبریز، اصفهان، مشهد و دیگر شهرها بود<ref> آدمیت، 45 ـ 48؛ تیموری، قرارداد 1890، 74 ـ 75؛ اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 95.</ref>. | ||
درپی تهدیدها و کشتار مردم و تبعید علما فال‌اسیری از بوشهر به بصره رفت و در این شهر با سیدجمال‌الدین اسدآبادی دیدار کرد<ref> تیموری، قرارداد 1890، 71 ـ 72.</ref> و اسدآبادی در نامه‌ای به میرزامحمدحسن شیرازی معروف به میرزای شیرازی بزرگ، مرجع نخست شیعیان که در آن زمان در سامرای عراق ساکن بود، از ظلم دربار به خود و مملکت و پیامدهای قرارداد تنباکو نوشت<ref> اسدآبادی، 46 ـ 53؛ تیموری، قرارداد 1890، 72.</ref>. پس از آن فال‌اسیری و منیرالدین از علمای اصفهان با میرزای شیرازی دیدار کردند و پیامدهای قرارداد استعماری تنباکو را یادآور شدند و نامه اسدآبادی را نیز به وی دادند<ref> آدمیت، 27 ـ 28؛ فوران، 252.</ref>. میرزای شیرازی از باب نصیحت و امر به معروف و نهی از منکر، ضمن تلگرامی به شاه در 27 ذی‌الحجه 1308 رفت و آمدهای اتباع خارجی به کشور و دخالت در امور داخلی و اجرای قراردادهای تنباکو و راه‌آهن و بانک را بر خلاف دستورهای قرآنی و اهانت به استقلال دولت و اخلال در نظم مملکت دانست و آن را برای مردم رنج‌‌آور شمرد و از واقعه شیراز و کشتن عده‌ای از مردم و هتک حرمت حرم امامزاده احمدبن‌موسی(ع) و تبعید فال‌اسیری به‌شدت گلایه کرد<ref> اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 88؛ کدی، تحریم تنباکو، 116؛ تیموری، قرارداد 1890، 87 ـ 88.</ref>. | درپی تهدیدها و کشتار مردم و تبعید علما فال‌اسیری از بوشهر به بصره رفت و در این شهر با سیدجمال‌الدین اسدآبادی دیدار کرد<ref> تیموری، قرارداد 1890، 71 ـ 72.</ref> و اسدآبادی در نامه‌ای به میرزامحمدحسن شیرازی معروف به میرزای شیرازی بزرگ، مرجع نخست شیعیان که در آن زمان در سامرای عراق ساکن بود، از ظلم دربار به خود و مملکت و پیامدهای قرارداد تنباکو نوشت<ref> اسدآبادی، 46 ـ 53؛ تیموری، قرارداد 1890، 72.</ref>. پس از آن فال‌اسیری و منیرالدین از علمای اصفهان با میرزای شیرازی دیدار کردند و پیامدهای قرارداد استعماری تنباکو را یادآور شدند و نامه اسدآبادی را نیز به وی دادند<ref> آدمیت، 27 ـ 28؛ فوران، مقاومت شکننده، 252.</ref>. میرزای شیرازی از باب نصیحت و امر به معروف و نهی از منکر، ضمن تلگرامی به شاه در 27 ذی‌الحجه 1308 رفت و آمدهای اتباع خارجی به کشور و دخالت در امور داخلی و اجرای قراردادهای تنباکو و راه‌آهن و بانک را بر خلاف دستورهای قرآنی و اهانت به استقلال دولت و اخلال در نظم مملکت دانست و آن را برای مردم رنج‌‌آور شمرد و از واقعه شیراز و کشتن عده‌ای از مردم و هتک حرمت حرم امامزاده احمدبن‌موسی(ع) و تبعید فال‌اسیری به‌شدت گلایه کرد<ref> اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 88؛ کدی، تحریم تنباکو، 116؛ تیموری، قرارداد 1890، 87 ـ 88.</ref>. | ||
ناصرالدین‌شاه در تلگرامی در هفتم محرم 1309ق/ 5 اوت 1891م به میرزای شیرازی یادآور شد در حفظ استقلال کشور و حمایت از مردم کوتاهی نخواهد کرد و از میرزامحمودخان مشیرالوزرا نماینده ایران در بغداد نیز خواست قرارداد تنباکو را برای میرزای شیرازی توجیه کند<ref> اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 89 ـ 90؛ زنجانی، تحریم تنباکو، 47.</ref>. میرزا در دیدار نماینده ایران بر لغو قرارداد تأکید کرد و متذکر شد اگر دولت از عهده فسخ برنمی‌آید، آن را به ملت واگذار کند و او به مشیت الهی آن را باطل خواهد کرد<ref> اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 93؛ تیموری، قرارداد 1890، 90؛ طلوعی، 25.</ref>. میرزای شیرازی در نامه دیگری برای شاه<ref> اوایل ربیع‌الثانی 1309ق/ نیمه آبان 1270ش.</ref> او را از پی‌آمدهای خطرناک این قرارداد که باعث عدم استقلال حکومت، تفرقه، ذلت و فساد عقیده مردم و همچنین اختلال نظام شریعت اسلامی می‌شد، آگاه ساخت و مفاسد آن را به‌مراتب بیشتر از منافع آن دانست<ref> زنجانی، تحریم تنباکو، 46 ـ 47؛ اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 111؛ طلوعی، 27.</ref>. | ناصرالدین‌شاه در تلگرامی در هفتم محرم 1309ق/ 5 اوت 1891م به میرزای شیرازی یادآور شد در حفظ استقلال کشور و حمایت از مردم کوتاهی نخواهد کرد و از میرزامحمودخان مشیرالوزرا نماینده ایران در بغداد نیز خواست قرارداد تنباکو را برای میرزای شیرازی توجیه کند<ref> اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 89 ـ 90؛ زنجانی، تحریم تنباکو، 47.</ref>. میرزا در دیدار نماینده ایران بر لغو قرارداد تأکید کرد و متذکر شد اگر دولت از عهده فسخ برنمی‌آید، آن را به ملت واگذار کند و او به مشیت الهی آن را باطل خواهد کرد<ref> اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 93؛ تیموری، قرارداد 1890، 90؛ طلوعی، 25.</ref>. میرزای شیرازی در نامه دیگری برای شاه<ref> اوایل ربیع‌الثانی 1309ق/ نیمه آبان 1270ش.</ref> او را از پی‌آمدهای خطرناک این قرارداد که باعث عدم استقلال حکومت، تفرقه، ذلت و فساد عقیده مردم و همچنین اختلال نظام شریعت اسلامی می‌شد، آگاه ساخت و مفاسد آن را به‌مراتب بیشتر از منافع آن دانست<ref> زنجانی، تحریم تنباکو، 46 ـ 47؛ اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 111؛ طلوعی، 27.</ref>. | ||
| خط ۲۹: | خط ۲۹: | ||
==واکنش‌ها در برابر حکم تحریم== | ==واکنش‌ها در برابر حکم تحریم== | ||
تحریم تنباکو جنبشی سراسری و گسترده در میان مردم بود که سلطه خارجی و استبداد را به گونه‌ای مستقیم و هم‌زمان نشانه می‌گرفت<ref> فوران، 249 ـ 250.</ref>. تمام طبقات مردم حکم تحریم تنباکو را با شور و هیجان، سرعت و دقت و انضباط کامل به کار بستند<ref> فووریه، سه سال در دربار ایران، 231.</ref> و این حرکت به نماد همبستگی ملی تبدیل گردید. کسانی که چندان پایبند رعایت احکام شرعی نبودند و در منظر خاص و عام مرتکب هر نوع گناه می‌شدند<ref> اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 108 ـ 110.</ref>، اقلیت‌های مذهبی<ref> کدی، تحریم تنباکو، 127؛ تیموری، قرارداد 1890، 108.</ref>، درباریان و دولت‌مردان<ref> ملک‌آرا، 116.</ref> و حتی همسران ناصرالدین‌شاه<ref> فووریه، سه سال در دربار ایران، 231؛ اعتمادالسلطنه، 781.</ref>، نیز با التزام کامل، حکم تحریم را رعایت کردند. اعتمادالسلطنه پس از ستایش از میرزای شیرازی، تأثیر قلم و حکم ایشان را از سرنیزه دولت ایران بیشتر دانست<ref> همان، 791.</ref>. گزارش لاسلز، وزیرمختار انگلستان در تهران به سالیسبوری، نخست‌وزیر انگلستان نیز بیانگر اهمیت حکم است. وی در این گزارش می‌گوید کسانی که مدت زیادی در ایران اقامت دارند، به او گفته‌اند آنان از این تنفیذ قدرت ملایان<ref> روحانیان.</ref>، هم از جهت مخالفت با دولت و هم از جهت اطاعت بی‌چون و چرای مردم از اوامر آنان در موردی که شرع آن را حرام شمرده، دچار شگفتی شده‌اند<ref> کدی، تحریم تنباکو، 130.</ref>. | تحریم تنباکو جنبشی سراسری و گسترده در میان مردم بود که سلطه خارجی و استبداد را به گونه‌ای مستقیم و هم‌زمان نشانه می‌گرفت<ref> فوران، مقاومت شکننده، 249 ـ 250.</ref>. تمام طبقات مردم حکم تحریم تنباکو را با شور و هیجان، سرعت و دقت و انضباط کامل به کار بستند<ref> فووریه، سه سال در دربار ایران، 231.</ref> و این حرکت به نماد همبستگی ملی تبدیل گردید. کسانی که چندان پایبند رعایت احکام شرعی نبودند و در منظر خاص و عام مرتکب هر نوع گناه می‌شدند<ref> اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، 108 ـ 110.</ref>، اقلیت‌های مذهبی<ref> کدی، تحریم تنباکو، 127؛ تیموری، قرارداد 1890، 108.</ref>، درباریان و دولت‌مردان<ref> ملک‌آرا، 116.</ref> و حتی همسران ناصرالدین‌شاه<ref> فووریه، سه سال در دربار ایران، 231؛ اعتمادالسلطنه، 781.</ref>، نیز با التزام کامل، حکم تحریم را رعایت کردند. اعتمادالسلطنه پس از ستایش از میرزای شیرازی، تأثیر قلم و حکم ایشان را از سرنیزه دولت ایران بیشتر دانست<ref> همان، 791.</ref>. گزارش لاسلز، وزیرمختار انگلستان در تهران به سالیسبوری، نخست‌وزیر انگلستان نیز بیانگر اهمیت حکم است. وی در این گزارش می‌گوید کسانی که مدت زیادی در ایران اقامت دارند، به او گفته‌اند آنان از این تنفیذ قدرت ملایان<ref> روحانیان.</ref>، هم از جهت مخالفت با دولت و هم از جهت اطاعت بی‌چون و چرای مردم از اوامر آنان در موردی که شرع آن را حرام شمرده، دچار شگفتی شده‌اند<ref> کدی، تحریم تنباکو، 130.</ref>. | ||
ناصرالدین‌شاه به مأموران حکومتی دستور داد از انتشار حکم در میان مردم جلوگیری کنند. در برابر، مردم به‌ویژه علما و روحانیان در نشر و پخش آن کوشش فراوان کردند و همین باعث تظاهرات و راهپیمایی‌های مردمی علیه حکومت و شاه شد. جنبش اعتراضی به دربار شاه هم نفوذ پیدا کرد. درباریان قلیان‌ها و چُپُق‌ها را شکستند و بازاریان و کاسبان دکان‌های خود را بستند و افراد متدین و غیر متدین با توجه به حکم میرزا که آن را جنگ با امام زمان(ع) می‌دانست، از استفاده دخانیات اجتناب کردند<ref> تیموری، قرارداد 1890، 104؛ آدمیت، 75.</ref>. این جنبش اعتراضی به گفته فووریه پزشک فرانسوی، به طور کل در اختیار روحانیت قرار گرفت<ref> تیموری، قرارداد 1890، 104 ـ 105.</ref>. ناصرالدین‌شاه در برابر این اعتراض‌ها، به شایعه جعلی‌بودن حکم میرزای شیرازی دست زد؛ ولی این اقدام نیز نتوانست از ادامه اعتراض‌ها جلوگیری کند<ref> همان، 112.</ref>. | ناصرالدین‌شاه به مأموران حکومتی دستور داد از انتشار حکم در میان مردم جلوگیری کنند. در برابر، مردم به‌ویژه علما و روحانیان در نشر و پخش آن کوشش فراوان کردند و همین باعث تظاهرات و راهپیمایی‌های مردمی علیه حکومت و شاه شد. جنبش اعتراضی به دربار شاه هم نفوذ پیدا کرد. درباریان قلیان‌ها و چُپُق‌ها را شکستند و بازاریان و کاسبان دکان‌های خود را بستند و افراد متدین و غیر متدین با توجه به حکم میرزا که آن را جنگ با امام زمان(ع) می‌دانست، از استفاده دخانیات اجتناب کردند<ref> تیموری، قرارداد 1890، 104؛ آدمیت، 75.</ref>. این جنبش اعتراضی به گفته فووریه پزشک فرانسوی، به طور کل در اختیار روحانیت قرار گرفت<ref> تیموری، قرارداد 1890، 104 ـ 105.</ref>. ناصرالدین‌شاه در برابر این اعتراض‌ها، به شایعه جعلی‌بودن حکم میرزای شیرازی دست زد؛ ولی این اقدام نیز نتوانست از ادامه اعتراض‌ها جلوگیری کند<ref> همان، 112.</ref>. | ||
| خط ۴۵: | خط ۴۵: | ||
===رهبری نهضت=== | ===رهبری نهضت=== | ||
تاریخ‌نگاران، روحانیت و در رأس آن میرزامحمدحسن شیرازی را رهبر اصلی نهضت تنباکو معرفی کرده‌اند<ref> فوران، 254 ـ 255.</ref>. امام‌خمینی نیز پس از اشاره به شخصیت میرزامحمدحسن شیرازی از جهت علمی و عملی و عقلی یادآور می‌شود ایشان برای حفظ و آرامش کشور و اصلاح امور تلاش بسیار می‌کرد و کارهایی که برای اسلام و استقلال کشور مضر و خطرناک می‌دانست گوشزد می‌کرد. ایشان می‌افزاید شیرازی در قضیه تنباکو پس از آنکه دید نصیحت تأثیری ندارد به تحریم تنباکو و مقابله با استعمار و استبداد حکم کرد<ref> امام‌خمینی، صحیفه، 1/113 ـ 114 و 2/396 ـ 397.</ref> و با این حکم استقلال و آرامش کشور را حفظ و دست بیگانگان را از کشور کوتاه کرد<ref> همان، 1/113 ـ 114.</ref>. | تاریخ‌نگاران، روحانیت و در رأس آن میرزامحمدحسن شیرازی را رهبر اصلی نهضت تنباکو معرفی کرده‌اند<ref> فوران، مقاومت شکننده، 254 ـ 255.</ref>. امام‌خمینی نیز پس از اشاره به شخصیت میرزامحمدحسن شیرازی از جهت علمی و عملی و عقلی یادآور می‌شود ایشان برای حفظ و آرامش کشور و اصلاح امور تلاش بسیار می‌کرد و کارهایی که برای اسلام و استقلال کشور مضر و خطرناک می‌دانست گوشزد می‌کرد. ایشان می‌افزاید شیرازی در قضیه تنباکو پس از آنکه دید نصیحت تأثیری ندارد به تحریم تنباکو و مقابله با استعمار و استبداد حکم کرد<ref> امام‌خمینی، صحیفه، 1/113 ـ 114 و 2/396 ـ 397.</ref> و با این حکم استقلال و آرامش کشور را حفظ و دست بیگانگان را از کشور کوتاه کرد<ref> همان، 1/113 ـ 114.</ref>. | ||
===ماهیت و اهمیت حکم=== | ===ماهیت و اهمیت حکم=== | ||
| خط ۶۳: | خط ۶۳: | ||
===پیامدها=== | ===پیامدها=== | ||
امام‌خمینی تأثیر جنبش تنباکو و انقلاب مشروطیت را در نهضت اسلامی مردم ایران مهم می‌داند<ref> همان، 5/407.</ref> و بر این باور است این جنبش سبب شد مردم و روحانیان در سالیان بعد نیز علیه سلاطین مستبد قیام کنند<ref> همان، 5/286 و 6/159 ـ 160.</ref>. تاریخ‌نگاران نیز نهضت تنباکو را نخستین مقاومت فراگیر و در عین حال موفق مردم ایران در برابر سلطه خارجی و قدرت مطلقه سلطنت قاجار و زمینه اصلی و پیش‌درآمد نهضت مشروطیت و انقلاب اسلامی ایران به شمار آورده‌اند<ref> فوران، 249 ـ 250 و 258.</ref>. | امام‌خمینی تأثیر جنبش تنباکو و انقلاب مشروطیت را در نهضت اسلامی مردم ایران مهم می‌داند<ref> همان، 5/407.</ref> و بر این باور است این جنبش سبب شد مردم و روحانیان در سالیان بعد نیز علیه سلاطین مستبد قیام کنند<ref> همان، 5/286 و 6/159 ـ 160.</ref>. تاریخ‌نگاران نیز نهضت تنباکو را نخستین مقاومت فراگیر و در عین حال موفق مردم ایران در برابر سلطه خارجی و قدرت مطلقه سلطنت قاجار و زمینه اصلی و پیش‌درآمد نهضت مشروطیت و انقلاب اسلامی ایران به شمار آورده‌اند<ref> فوران، مقاومت شکننده، 249 ـ 250 و 258.</ref>. | ||
از سوی دیگر، چنان‌که امام‌خمینی یادآور شده نفوذ اسلام و روحانیت و در رأس آن مرجعیت شیعه در میان مردم و به‌خطرافتادن منافع انگلیس سبب شد آنان برای تضعیف و نابودی روحانیت ازجمله در زمان رضاخان برنامه‌ریزی کنند<ref> امام‌خمینی، صحیفه، 8/451 ـ 452.</ref>. ایشان معتقد بود شاهان و استعمارگران از نفوذ کلام علما و مراجع بی‌خبر بودند؛ ولی با حکم میرزای شیرازی در قضیه تنباکو، به نفوذ علما و مراجع تقلید حتی در حرمسرای ناصرالدین‌شاه پی بردند<ref> همان، 13/357 ـ 358 و 5/286.</ref>. تبلیغ استعمارگران و عوامل داخلیِ آنان درباره جدایی دین از سیاست از دیگر پیامدهای این ماجرا بود. آنان سعی کردند نفوذ روحانیت را از میان ببرند و آنان را از مجاری امور کنار بگذارند<ref> همان، 13/359 و 20/117.</ref>. | از سوی دیگر، چنان‌که امام‌خمینی یادآور شده نفوذ اسلام و روحانیت و در رأس آن مرجعیت شیعه در میان مردم و به‌خطرافتادن منافع انگلیس سبب شد آنان برای تضعیف و نابودی روحانیت ازجمله در زمان رضاخان برنامه‌ریزی کنند<ref> امام‌خمینی، صحیفه، 8/451 ـ 452.</ref>. ایشان معتقد بود شاهان و استعمارگران از نفوذ کلام علما و مراجع بی‌خبر بودند؛ ولی با حکم میرزای شیرازی در قضیه تنباکو، به نفوذ علما و مراجع تقلید حتی در حرمسرای ناصرالدین‌شاه پی بردند<ref> همان، 13/357 ـ 358 و 5/286.</ref>. تبلیغ استعمارگران و عوامل داخلیِ آنان درباره جدایی دین از سیاست از دیگر پیامدهای این ماجرا بود. آنان سعی کردند نفوذ روحانیت را از میان ببرند و آنان را از مجاری امور کنار بگذارند<ref> همان، 13/359 و 20/117.</ref>. | ||