نهضت مشروطه: تفاوت میان نسخه‌ها

{{ویرایش}}

نهضت مشروطه، قیام ملت ایران علیه استبداد سلطنتی، 1285.

واژه نهضت از ریشه «نهض» به معنای قیام، خیزش، بیداری است<ref> آذرنوش، فرهنگ معاصر عربی ـ فارسی، 718 ـ 719.</ref> و واژه «انقلاب» که گاه درباره جنبش مشروطه به کار می‌رود، به معنای دگرگونی بنیادی در نظام اجتماعی، سیاسی یا فرهنگی است<ref> آشوری، دانشنامه سیاسی، 47.</ref>. مشروطه در عربی از ریشه «شرط» به معنای شرط‌شده است و مشروطیت مصدر صناعی آن است. واژه مشروطیت که برخی گمان کرده‌اند در اصل از واژه فرانسوی «شارت» گرفته شده، از زبان ترکان عثمانی وارد زبان فارسی شده و معنای اصطلاحی آن حکومت قانون و مرادف با واژه «کنستی توسیون» فرانسوی است<ref>دهخدا، لغتنامه دهخدا، 12/18500.</ref>. مشروطه به رژیم سیاسی یا حکومتی گفته می‌شود که دامنه کاربرد قدرت در آن محدود به حدود قانونی است و حکومت مشروطه در برابر حکومت استبدادی و دیکتاتوری است<ref> علیزاده، فرهنگ خاص، 83.</ref>. برخی از علمای طرفدار مشروطه در ایران مانند محمدکاظم خراسانی، عبدالله مازندرانی و محمدحسین تهرانی، مشروطه را «اشتراط» به‌معنای محدودکردن و مقیدکردن تعریف کرد‌ه‌اند<ref> حائری، عبدالهادی، تشیع، 253.</ref>.

دولت مشروطه و نظریه مشروطیت دستاورد قرن هجدهم میلادی است و نخستین تعبیرات از نظریه دولت مشروطه، در امریکا، فرانسه و انگلستان عنوان شد؛ هرچند سابقه بسیاری از اجزا و استدلالات عمده آن به قرون وسطا بازمی‌گردد<ref> وینسنت، نظریه‌های دولت، 123، 126 ـ 127 و 131.</ref>. واژه مشروطه در نیمه‌های دوره سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار در ایران به‌کار گرفته شد<ref> هدایت، طلوع مشروطیت، 15.</ref> و سیدمحمد طباطبایی دوازده سال پیش از امضای فرمان مشروطیت به دست مظفرالدین‌شاه، ‏از مشروطیت و مجلس شورای ملی سخن گفت<ref> کسروی، تاریخ مشروطه ایران، 49 ـ 51؛ حائری، عبدالهادی، تشیع، 104 ـ 105.</ref>. حتی برخی از رهبران نهضت مشروطه، مانند طباطبایی، به عقاید ضد سلطنتی و جمهوری‌خواهانه مشهور بودند؛ اما با درک اوضاع اجتماعی روز، عامدانه از طرح جمهوری‌خواهی پرهیز می‌کردند<ref> ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، 49؛ کریمی، جمهوری‌خواهی ایرانی، 40.</ref>. هدف اصلی نهضت مشروطه ایران نیز تبدیل قدرت سیاسی خودکامه به قدرت مقید به قانون بود و نهادهای برآمده از جنبش مشروطه یعنی قانون اساسی و مجلس شورای ملی نیز چنین وظیفه‌ای بر عهده داشتند<ref> بشیریه، موانع توسعه، 63.</ref>.

==زمینه‌ها و آغاز مشروطه‌خواهی==

تا آغاز قرن نوزدهم تنها شکل شناخته‌شده نظام سیاسی در ایران، نظام سلطنتی بود و این امر تا زمان سلطنت قاجار به‌ویژه دوره ناصری، همچنان پابرجا بود و همچنان در تفکر سیاسی ایرانیان، شاه «ظل الله» بود و به عنوان اراده خدا بر مردم حکم می‌راند<ref> کریمی، جمهوری‌خواهی ایرانی، 19.</ref>. تحولات دوره قاجار و اصلاحات شخصیت‌هایی چون عباس‌میرزا، قائم‌مقام فراهانی، امیرکبیر، میرزاجعفرخان مشیرالدوله و میرزاحسین‌خان سپهسالار ـ به‌رغم نرسیدن به موفقیت کامل ـ منجر به ایجاد تغییراتی در تمامی ابعاد سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشور شد<ref> کریمی، جمهوری‌خواهی ایرانی، 29.</ref>. نتیجه مهم این تغییرات در زمینه ‌اندیشه سیاسی، آشنایی ایرانیان با نظام‌های سیاسی جدید و توجه مردم و دولت‌مردان به ضرورت قانون در کشور بود<ref> آدمیت، ایدئولوژی نهضت، 1/13 ـ 14.</ref>. در این دوره، آشنایی ایرانیان با تجدد و تمدن غرب و شکست‌های ایران در جنگ با روس، احساس عقب‌ماندگی و نیاز به بازسازی را آشکار کرد<ref> جعفریان، بررسی و تحقیق، 79.</ref>. واقعه رژی یا جنبش تنباکو در پایان دوره ناصری<ref> ناطق، بازرگانان، 86.</ref>، گذشته از همه ابعاد و زوایای پنهان و پیدای آن، نشان‌دهنده وجود روحیه عصیان ملت علیه دولت در این دوره و طغیان عمومی بر ضد شیوه حکمرانی بود{{ببینید|نهضت تحریم تنباکو}} و قتل ناصرالدین‌شاه نیز برخلاف شاه‌کشی‌های گذشته، کاملاً تحت تأثیر تحولات اجتماعی بود<ref> کریمی، جمهوری‌خواهی ایرانی، 37؛ آدمیت، ایدئولوژی نهضت، 1/49؛  ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، 83.</ref>.

پس از قتل ناصرالدین‌شاه در 18/11/1313ق/ 11/2/1275ش، مظفرالدین‌شاه که براى پذیرش افکار اصلاح‌طلبانه آمادگى بیشتری داشت، به سلطنت رسید<ref> براون، انقلاب مشروطیت ایران، 72 و 103.</ref>. همپای عوامل اصلی پدیدآورنده نهضت مشروطه در ایران، وقوع مجموعه‌ای حوادث و دستاویزهای سیاسی اجتماعی در آستانه نهضت مشروطیتْ گسترش مبارزات مذهبی و ملی علیه حکومت قاجار را موجب شد<ref> آجدانی، علما و انقلاب، 66.</ref>. صدراعظمی عین‌الدوله<ref> که مردی خشن و مستبد بود)  و چگونگی رفتار وی با مردم و علما<ref> ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، 131 ـ 140.</ref>، بی‌توجهی حکومت قاجار به اعتراض‌های گروهی از تاجران به سیاست‌های اقتصادی نوز بلژیکی ـ سرپرست اداره گمرک ایران ـ و انتشار تصویری از نوز با لباس روحانیت در مجلس بالماسکه<ref> آدمیت، ایدئولوژی نهضت، 1/151 ـ 155؛ کسروی، تاریخ مشروطه ایران، 36 ـ 38.</ref>، اقدام حاکم کرمان<ref> در پی درگیری‌های فرقه شیخیه و متشرعه.</ref> در محرم سال 1323ق به بازداشت، شلاق‌زدن و تبعید میرزامحمدرضا مجتهد<ref> ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، 237 ـ 243.</ref>، واگذاری زمین قبرستان و مدرسه چال تهران به کارگزاران دولت روسیه برای احداث عمارت بانک<ref> کسروی، تاریخ مشروطه ایران، 54 ـ 55؛ دولت‌آبادی، حیات یحیی، 2/7 ـ 8.</ref>، و اقدام علاء‌الدوله حاکم تهران به بازداشت و شلاق‌زدن چند تن از تاجران به بهانه گران‌شدن قند<ref> ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، 273 ـ 275.</ref>، ازجمله رویدادهایی بود که افزایش هیجان عمومی بر ضد عین‌الدوله<ref> صدراعظم.</ref>، و ائتلاف گسترده گروه‌های مخالف دربار به‌ویژه گروهی از بازرگانان، روشنفکران و روحانیان به رهبری علما را به دنبال داشت<ref> همان.</ref>.

در پی واقعه به‌چوب‌بستن عده‌ای از تاجران، گروه‌هایی از مردم و روحانیان در اعتراض به سیاست‌های عین‌الدوله، به تعطیل بازار و اجتماع در مسجد شاه پرداختند و برکناری علاء‌الدوله از حکومت تهران و تأسیس عدالتخانه را از خواسته‌های خود اعلام کردند<ref> همان، 275 ـ 280.</ref>. این اجتماع گرچه با آشوب و درگیری هواداران میرزاابوالقاسم، امام‌جمعه وقت، به پراکندگی انجامید<ref> دولت‌آبادی، حیات یحیی، 2/12 ـ 14؛ ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، 282 ـ 283؛ آجدانی، علما و انقلاب، 67.</ref>، اما دو نتیجه مهم درپی داشت:

اول تشدید تضاد میان دربار و نیروهای مخالف و دوم نزدیکی بیشتر گروه‌های مختلف مخالف دربار به‌رغم انگیزه‌ها و اهداف متفاوت آنان<ref> آجدانی، علما و انقلاب، 67.</ref>.

پس از این اتفاق، برای پیشگیری از درگیری و دودستگی در شهر و به پیشنهاد طباطبایی، گروهی از علما مانند سیدعبدالله بهبهانی، شیخ‌مرتضی آشتیانی، محمدجعفر صدرالعلما و سیدجمال‌الدین افجه‌ای، با همراهی گروهی از مردم از شهر هجرت کردند و در شانزدهم شوال 1323ق/ 23/9/1284ش، در صحن عبدالعظیم حسنی(ع)  شهر ری متحصن شدند<ref> ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، 281 ـ 284.</ref>. پس از موفق‌نشدن عین‌الدوله در حل مسئله از راه تطمیع و تهدید، سرانجام مظفرالدین‌شاه در مذاکره با نمایندگان علما، به تأسیس عدالتخانه و اجرای احکام شریعت متعهد شد و این تحصن که به «مهاجرت صغرا» معروف شد، در شانزدهم ذی‌القعده 1323ق پایان یافت<ref> دولت‌آبادی، حیات یحیی، 2/29 ـ 33؛ ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، 283 ـ 306؛ کسروی، تاریخ مشروطه ایران، 71 ـ 72.</ref>. بر همین اساس کمیسیونی از علما و رجال دولت برای تدوین مقررات لازم جهت تأسیس عدالتخانه تشکیل شد؛ اما به دلیل توجه‌نکردن دولت به اجرای مفاد دستور شاه و تعارض موجود میان اعضای کمیسیون در موضوعاتی چون تأسیس مجلس ملی، انتخاب نمایندگان و قانون اساسی، فعالیت جدی در زمینه تشکیل عدالتخانه صورت نگرفت<ref> آدمیت، ایدئولوژی نهضت، 158؛ دولت‌آبادی، حیات یحیی، 2/50 ـ 56.</ref>.

عملی‌نشدن وعده مظفرالدین‌شاه و پیگیری مردم و علما برای تأسیس عدالتخانه<ref> ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، 317 ـ 399.</ref>، بازداشت شیخ‌محمد واعظ به ‌دستور عین‌الدوله و اعتراض طلاب به این امر که موجب درگیری و کشته‌شدن طلبه جوانی به نام سیدعبدالحمید شد<ref> ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، 403 ـ 405؛ دولت‌آبادی، حیات یحیی، 2/68.</ref>، به اجتماع مردم خشمگین و علما در مسجد جامع و پس از آن، تصمیم علما برای هجرت به عتبات منجر شد<ref> دولت‌آبادی، حیات یحیی، 2/68 ـ 70؛ ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، 406 ـ 423.</ref>. این مهاجرت که از نظر هدف هجرت و تعداد مهاجران و صدمات واردشده، بزرگ‌تر بود، به «مهاجرت کبرا» معروف شد<ref> ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، 426.</ref>. برخی از علما مانند شیخ‌فضل‌الله نوری، سیدحسین قمی و سیداسدالله طباطبایی که در مهاجرت صغری نبودند نیز در این سفر به مهاجران پیوستند<ref> ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، 424؛ آبراهامیان، ایران، 107.</ref>.

پس از خروج علما از شهر، برخی از تاجران و گروه‌های مختلف مردم از ترس واکنش دولت، به سفارت انگلستان پناه بردند و در آنجا تحصن کردند<ref> کسروی، تاریخ مشروطه ایران، 107 ـ 109.</ref>. افزایش تحصن‌کنندگان در سفارت، حمایت دولت انگلستان از آنان، همچنین اعلام حمایت علما و روحانیان شهرهای تبریز، اصفهان، شیراز و نجف اشرف از تحصن‌کنندگان، به استعفای عین‌الدوله از صدارت و تلگرافِ درخواست مظفرالدین‌شاه به علما برای بازگشت به تهران و دیدار حضوری با آنان منجر شد<ref> جعفریان، بررسی و تحقیق، 105 ـ 151؛ شمیم، ایران، 441؛ ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، 1458 ـ 461.</ref>. مظفرالدین‌شاه عضدالملک را مأمور کرد تا برای بازگرداندن علما به قم سفر کند<ref> دولت‌آبادی، حیات یحیی، 2/81؛ ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، 458.</ref>. در جریان رویدادهای گفته‌شده، درخواستِ رهبران تحصن‌کنندگان در سفارت، برای تشکیل مجلس شورای ملی، روند حوادث را تغییر داد<ref> آبراهامیان، ایران، 108 ـ 109؛ جعفریان، بررسی و تحقیق، 264 ـ 265.</ref>؛ چنان‌که ده روز پس از آغاز تحصن، بست‌نشینان خواسته‌های خود را تأسیس مجلس شورای ملی، بازگشت محترمانه علما از قم و مجازات عوامل سرکوب مردم اعلام کردند<ref> آدمیت، ایدئولوژی نهضت، 1/168 ـ 170؛ کسروی، تاریخ مشروطه ایران، 112 ـ 113.</ref>.

به این ترتیب چهاردهم جمادى‌الثانى 1324ق/ 14/5/1285ش، فرمان مشروطیت و دستور تشکیل مجلسی مرکب از تمام طبقات، به دست مظفرالدین‌شاه صادر شد. به ‌دلیل ابهام در فرمان نخست شاه، سه روز بعد فرمان دوم مبنی بر تشکیل مجلس، انتخاب اجزای مجلس و ترتیب فصول و شرایط نظام آن، موافق تصویب و امضای منتخبان، چنان‌که شایسته ملت و قوانین شرع باشد، صادر شد. پس از آن تحصن‌کنندگان، سفارت انگلستان را ترک کردند و علما نیز در میان استقبال مردم به تهران بازگشتند<ref> آدمیت، ایدئولوژی نهضت، 1/171؛ شمیم، ایران، 443 ـ 445؛ کسروی، تاریخ مشروطه ایران، 119 ـ 120.</ref>. در همین زمان، مجلسی با حضور سران مشروطه‏خواه ازجمله طباطبایی، بهبهانی و عده‏اى از وزیران و درباریان، به ‌دعوت دربار و در محل مدرسه نظام، تشکیل شد. این مجلس مقدمه‏ تشکیل انجمن انتخابات، برای تهیه و تدوین نظامنامه انتخابات مجلس شوراى ملى بود. قانون‏ انتخابات پس از تدوین در سیزدهم رجب 1324ق، به امضاى مظفرالدین‌شاه رسید<ref> ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، 490 ـ 514.</ref>. پس از تصویب نظامنامه‏ و برگزاری انتخابات تهران که کاملاً جنبه طبقاتی و صنفی داشت، مجلس شورای ملی با شصت نماینده از تهران تشکیل شد. به هنگام تدوین قانون اساسى، نمایندگان شهرستان‏ها نیز حضور یافتند<ref> ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، 540 ـ 544.</ref>{{ببینید|مجلس شورای ملی}}

نهضت مشروطه یکی از مقاطع مهم تاریخی است که در آن گروه‌های متفاوتی دخالت داشتند. امام‌خمینی با تأکید بر حضور علما، روشنفکران و توده مردم در این نهضت، به تبیین نقش و عملکرد هر گروه در موفقیت یا شکست نهضت پرداخته است. این گروه‌ها گاه در کنار هم و گاهی در برابر یکدیگر، به نقش‌آفرینی پرداختند:

=== علمای دین===

حوزه علمیه که نهادی دارای قدرت اجتماعی بود، سهم مهمی در پایه‌گذاری مشروطه و تدوین قانون اساسی داشت<ref> فراستخواه، سرآغاز نواندیشی، 344.</ref>. علمای درگیر در نهضت مشروطه، در دو گروه کلی جای داشتند: علمای موافق و علمای مخالف.

====علمای موافق====

علمای بزرگ تهران مانند بهبهانی و طباطبایی که رهبری جنبش را به‌ دست گرفتند، به ‌دلیل ارتباط و نزدیکی با روشنفکران، به عنوان علمای متجدد در نهضت به ایفای نقش پرداختند. این روحانیان حتی در قضیه اختلاف برخی علما با افکار روشنفکران، جانب روشنفکران را می‌گرفتند و اگرچه هدف آنان نیز رواج شریعت بود، در مفاهیم و قواعد تازه‌ای که منتشر می‌شد، سختگیری رایج اهل شریعت را نداشتند<ref> جعفریان، بست‌نشینی، 30 ـ 32.</ref>. قدیمی‌ترین رساله در دفاع از مشروطیت و اثبات مشروعیت آن، رساله «مقاله سؤال و جواب در فواید مجلس ملی» نگارش سیدنصرالله تقوی اخوی از علمای معروف جنبش مشروطه بود<ref> زرگری‌نژاد، 259.</ref>. علاوه بر مراجع بزرگ و علمای تراز اول در حوزه، حضور و همراهی بسیاری از طلاب علوم دینی، واعظان و خطیبان، مانند محمد سلطان، ملک المتکلمین، صدرالعلما، مرتضی آشتیانی، سیدجمال‌الدین واعظ اصفهانی و میرزامحمد ناظم‌الاسلام کرمانی، در مبارزه مشروطه‌خواهی تأثیر مهمی داشت<ref> کسروی، تاریخ مشروطه ایران، 86؛ دولت‌آبادی، حیات یحیی، 2/6 ـ 7؛ دوانی، 2 ـ 1/114؛ براون، انقلاب مشروطیت ایران، 118 و 124.</ref>.

شمار بسیاری از علمای ایرانیِ مشروطه‌خواه مقیم نجف هم بودند که نقش مهمی در تمامی مراحل و مقاطع نهضت مشروطه داشتند. صدور و انتشار فتاوا، اعلامیه و تلگرام‌های متعدد این مراجع در سال‌های 1320ق تا پیش از آغاز استبداد صغیر، یکی از عوامل مهم در فراهم‌کردن زمینه‌های لازم برای گسترش مشارکت مردمی در این نهضت و تضعیف حکومت قاجاریه بود<ref> احمدی، 184 ـ 185؛ فیرحی، 72.</ref>. برجسته‌ترینِ این علما، محمدکاظم خراسانی، ملاعبدالله مازندرانی و میرزاحسین خلیلی تهرانی بودند که از ارکان رهبری مذهبی مشروطه بودند و فتواهای مذهبی‌سیاسیِ مهم معمولاً به امضای این سه مجتهد انتشار می‌یافت<ref> فیرحی، 72؛ حائری، عبدالحسین، 1/5، 11، 13 ـ 15 و 17.</ref>.

از بزرگ‌ترین علمای حامی نهضت مشروطه در نجف، میرزامحمدحسین غروی نایینی بود. وی با نگارش کتاب مشهور تنبیه ‌الامه و تنزیه ‌المله که مورد تأیید رهبران روحانی مشروطه، خراسانی و مازندرانی نیز قرار گرفت، سهم مهمی در تبیین نهضت ایفا کرد<ref> فیرحی، 4 ـ 5.</ref>. نایینی در این کتاب که هم‌زمان با استبداد صغیر و در دفاع از مشروطه نگاشته شد<ref> همان، 14.</ref>، نظام مشروطه را با تمام مقدمات و لوازم آن، مانند انتخابات و مجلس و غیر آن، چنان‌که در ادبیات سیاسی جهان رایج و شناخته‌شده است، تنها مقدمه<ref> مقدمه منحصره.</ref> برای مهار قدرت در شرایط تاریخی عصر مشروطه دانست و آن را دست‌کم جایگزین ممکن برای سلامت نظام سیاسی عصر غیبت برشمرد<ref> همان، 349.</ref>. مواضع علمای نجف در حمایت از مشروطه، به‌ویژه در دوره استبداد صغیر اهمیت فراوانی داشت<ref> ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، 267 و 497؛ آجدانی، علما و انقلاب، 92.</ref>؛ چنان‌که به گفته کسروی، اگر فتواهای علمای نجف در این دوره نبود، کمتر کسی به یاری مشروطه قیام می‌کرد<ref> 730.</ref>. هم‌زمان بسیاری از علما و فضلای حوزه و نیز طلاب علوم دینی در حوزه نجف نیز در جبهه مشروطه‌خواهان قرار داشتند و نقش مهمی در مبارزه با استبداد ایفا می‌کردند؛ ازجمله این افراد می‌توان به میرزاعلی شیرازی، میرزااحمد قزوینی، عبدالکریم جزایری، سیدمحمد امام، میرزاعبدالرحیم بادکوبه‌ای و سیداسدالله خرقانی اشاره کرد<ref> رضوی، حوزه نجف، 311 ـ 326.</ref>. بسیاری از این طلاب، علاوه بر سخنرانی‌های روشنگرانه<ref> صادقی فدکی، 402؛ کسروی، تاریخ مشروطه ایران، 596.</ref>، با تشکیل انجمن‌های مختلف مانند «انجمن مخفی»، «انجمن مقدس اتحادیه طلاب»، «انجمن علمی اتحادیه»، «انجمن انصار» و «انجمن اتحادیه حسینی»<ref> فراستخواه، سرآغاز نواندیشی، 377؛ ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، 50، 162 ـ 165، 318، 321 و 370؛ صادقی فدکی، 400 ـ 402.</ref> و نیز انتشار نشریاتی چون «جریده دعوة الحق»، «زشت و زیبا»، «تدین»، «حبل المتین»، «الجمال»، «روزنامه مظفری»، «انتباه»، «انتقام»، «حقایق»، «غیرت» و «صدای اسلام»، در بسیج طلاب و توده مردم برای مبارزه با استبداد نقش تأثیرگذاری داشتند<ref> ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، 559 ـ 561؛ صادقی فدکی، 559 ـ 561؛ رضوی، حوزه نجف، 312 ـ 313.</ref>.

====علمای مخالف مشروطه====

علمای مخالف مشروطه در ایران، به رهبری شیخ‌فضل‌الله نوری از علمای تراز اول تهران، ضمن تأیید محدود کردن سلطنت و مخالفت با ظلم، درباره نفوذ افکار جدید واهمه داشتند و آن را لیبرالی و الحادی می‌خواندند. نوری بر این باور بود که پیامد استبداد کمتر از پیامدهای جو الحادی است که پس از مشروطه پدید آمده است<ref> جعفریان، بست‌نشینی، 30 ـ 31 و 34؛ ترکمان، 2/194 ـ 197.</ref>. او که در آغاز کار و با هدف عدالت‌خواهی، خود از تحصن‌کنندگان و همراهان مبارزه بود، در ادامه راه، انتخاب وکلا با رأی اکثریت مردم، تدوین قانون اساسی و تشکیل قوه مقننه، اصل آزادی قلم و آزادی مطبوعات و حقوق مساوی همه افراد جامعه را که در قانون ذکر شده بود، خلاف شرع و بدعت تشخیص داد و علیه آن موضع گرفت<ref> ترکمان، 1/102 ـ 114؛ فیرحی، 584 ـ 592.</ref>{{ببینید|شیخ‌فضل‌الله نوری}} برخی از علمای مخالف مشروطه، در ستیز اعتقادی خود با نظام مشروطیت تا جایی پیش رفتند که به‌صراحت فتوا به کفر مشروطه دادند و مشروطه‌طلبان را کافر خواندند<ref> زرگری‌نژاد، 15.</ref>.

نخستین مخالفت علما با مشروطیت را 78 تن از علما ازجمله شیخ‌زین‌الدین، سیدمحمد تفرشی، سیداکبر‌شاه، صدرالمحققین و شاگردان آنان آغاز کردند. این علما تلاش کردند با بست‌نشینی در صحن عبدالعظیم حسنی(ع)  این بار مجلس را تعطیل کنند که موفق نشدند<ref> کسروی، تاریخ مشروطه ایران، 226؛ کمالی، 134.</ref>. قربانعلی زنجانی از علمای زنجان نیز از مخالفان سرسخت مشروطه و از حامیان شیخ‌فضل‌الله بود<ref> کسروی، تاریخ مشروطه ایران، 402 ـ 405.</ref>. برخی از علمای موافق مشروطه نیز بعدها به دلیل کمک مجلس به نشر قوانین غیر اسلامی، از مشروطه جدا و از مخالفان شدند و سیداحمد طباطبایی و سیداسدالله خرقانی از آن جمله بودند<ref> کمالی، 134؛ رضوی، حوزه نجف، 318.</ref>.

همچنین سیدکاظم یزدی طباطبایی یکی از مراجع تقلید نجف اشرف، علیه ماهیت غیر اسلامی مشروطه غیر مشروط موضع گرفت و از نظریه مشروعه شیخ‌فضل‌الله حمایت کرد<ref> کمالی، 134؛ احمدی، 198 ـ 204.</ref>. حمایت بسیاری از علما و طلاب حوزه نجف با یزدی طباطبایی در برابر هواداران مشروطیت در نجف، موجب ایجاد دودستگی و دشمنی میان علمای موافق و مخالف و حامیان آنان شد<ref> کسروی، تاریخ مشروطه ایران، 381 ـ 382.</ref>.

امام‌خمینی نیز که اساس نهضت مشروطه و تصویب قانون اساسی را ثمره تلاش علما در نجف و ایران می‌دانست<ref> امام‌خمینی، صحیفه، 1/286؛ 3/242؛ 9/172 و 15/328.</ref>، براین باور بود که تأسیس حکومت اسلامی و الهی، از آغاز جزو برنامه اسلام بوده<ref> همان، 4/455.</ref>، و دفاع علما از مشروطه سلطنتی تنها به ‌‌دلیل نبود امکان تأسیس حکومت اسلامی در شرایط آن روز و به عنوان تنها راه برای کم‌کردن ظلم شاهان قاجار قابل تحلیل است<ref> همان، 4/429.</ref>.

=== روشنفکران===

روشنفکران که یکی از عوامل مهم شکل‌گیری نهضت مشروطه بودند، با وجود اختلاف نظر در مبارزه با استبداد، در به‌ دست ‌آوردن آزادی و برقراری قانون، هم‌نظر بودند<ref> فراستخواه، سرآغاز نواندیشی، 63، 84 ـ 85 و 101.</ref>. پایگاه معتبر روشنفکران یا «تربیت‌یافتگان جدید» در جامعه و انبوه نوشته‌های اجتماعی و سیاسی که حاصل کار روشنفکران این دوره بود، تأثیر بسزایی در جریان‌های ملی و ازجمله نهضت مشروطه داشت<ref> آدمیت، ایدئولوژی نهضت، 1/147 ـ 148.</ref>.

روشنفکران عصر مشروطه، بر پایه چگونگی برداشت‌شان از دین و روحانیت، در دو گروه روشنفکران دین‌ستیز و روشنفکران دیندار قرار دارند. فتحعلی آخوندزاده را می‌توان مهم‌ترین نماینده فکری روشنفکران ضد دین دانست. طالبوف تبریزی و افرادی چون میرزاملکم‌خان، مستشارالدوله و میرزاآقاخان کرمانی نیز برجسته‌ترین نمایندگان فکری روشنفکران دیندار ایرانی در عصر مشروطیت بودند<ref> آجدانی، علما و انقلاب، 107.</ref>.

مهم‌ترین موضوعات روشنفکرانه در میان گروه‌های مختلف روشنفکری این دوره، عبارت بود از: آزاداندیشی، سکولاریسم و تفکیک دین از سیاست، تکیه بر حکومت عرفی و غیر دینی، دفاع از دموکراسی سیاسی معتدل، دفاع از سوسیال دموکراسی و تفسیر سوسیالیستی از تعالیم دینی و ناسیونالیسم ایرانی<ref> فراستخواه، سرآغاز نواندیشی، 359، 361 و 366.</ref>.

امام‌خمینی که در برابر جریان روشنفکری در ایران، به‌ دلیل وجود گروه‌های مختلف و تفاوت عملکردشان، واکنش‌های متفاوت و تعابیر مثبت و منفی داشته است{{ببینید|روشنفکری}}، بیشترِ روشنفکران عصر مشروطه را گروهی از غرب و شرق‌زدگان خائن یا نادان می‌داند که با توطئه‌های موذیانه و تبلیغات مسموم الهام‌گرفته از غرب، به فریب و انزوای روحانیت از صحنه کوشیدند و در نتیجه موجب انحراف نهضت مشروطه از مسیر درست و مشروع آن شدند<ref> امام‌خمینی، صحیفه، 4/288 ـ 289 و 18/335.</ref>. ایشان همچنین با نام‌بردن از روشنفکران متعهد در این دوره معتقد است تلاش‌نکردن برای تسلط بر مجلس و خالی‌کردن میدان توسط این گروه از روشنفکران، موجب ویرانی و ازدست‌رفتن عزت کشور شد<ref> همان، 12/183.</ref>.

===توده مردم و اصناف===

 

 

 

 

 

 

با این حال، تصویب اصل دوم متمم قانون اساسی، به رویارویی جبهه مشروطه مشروعه و مشروطه‌طلبان پایان نداد و کشمکش‌های میان دو جبهه، واکنش‌های مختلفِ مردم و علمای بزرگ نجف و ایران را در حمایت و مخالفت برانگیخت<ref> ترکمان، 2/188 ـ 199 و 250 ـ 259؛ آجدانی، علما و انقلاب، 83 ـ 85.</ref>. بسیاری از مشروطه‌خواهان، این اصل را برهم‌زننده اساس مشروطیت و خلاف قانون‌های مدنی دانستند<ref> مزینانی، چرایی رویارویی، 63.</ref>؛ چنان‌که برخی از نمایندگان مانند سیدحسن تقی‌زاده، اصل بیست و هفتم قانون مبنی بر شرط مخالف‌نبودن قوانین مصوب با قطعیات شرعی را کافی دانستند و نظارت بر حسن اجرای آن اصل را نیز با عموم ملت و علمای دین برشمردند<ref> فراستخواه، سرآغاز نواندیشی، 402.</ref>. روحانیانی مانند نایینی و طباطبایی، ضمن پذیرش ضرورت اصل دیگری غیر از اصل 27، مبنی بر نظارت مجتهدان بر مصوبات قانونی، عملکرد مجتهدان را در چارچوب مجلس و هیئت منتخبان تفسیر می‌کردند؛ اما دیدگاه سوم نظر شیخ‌فضل‌الله نوری و همراهان وی بود. وی که خود پیشنهاددهنده اصل نظارت شرعی بر قوانین مجلس بود، دو ایراد بر اصل تدوین‌شده فعلی وارد می‌دانست:

*هیئت مجتهدانِ ناظر باید شورایی مستقل و خارج از مجلس باشد تا تصمیمات نظارتی آن مغلوب فضا و اکثریت مجلس نشود<ref> فیرحی، 374 ـ 375؛ فراستخواه، سرآغاز نواندیشی، 402 ـ 403.</ref>.

 

 

اختلاف فکری و فقهی درباره مسائل جدید و نوپیدا که میان عالمان عصر مشروطه پدید آمد، برخاسته از تفاوت نگاه آنان به اسلام و مسائل فقهی بود. دیدگاه شماری از آنان به اصول دموکراسی نزدیک بود و دیدگاه شماری دیگر بسیار دور؛ از این‌روی طبیعی بود که این اختلاف فکری میان عالمانی که نقش بنیادین در پیروزی مشروطه داشتند، به صف‌بندی‌ها و کشاکش‌های شدید سیاسی بینجامد یا زمینه آن را به وجود بیاورد<ref> رضوی، مهم‌ترین چالش‌های فقهی، 28.</ref>. مهم‌ترین چالش‌های فقهی علما در آغاز دوره مشروطه و مجلس اول، در موضوعاتی چون قانون‌گذاری، اختیارات دولت و حاکم اسلامی، حق دولت در امتیاز و انحصار تجارت یا تولید کالا، مالیات، سرشماری، شناسنامه و تعیین هویت، عوارض دولتی، ایجاد موزه و تئاتر، حدود آزادی، مساوات، حقوق اقلیّت‌ها و جواز کارمزد برای وکلای مجلس پدید آمد<ref> همان، 1/28 ـ 29.</ref>.

 

 

امام‌خمینی ضمن دفاع از مشروطه مشروعه و اصل نظارت پنج تن از مجتهدان بر مصوبات مجلس که از مواضع شیخ‌فضل‌الله بود، معتقد بود قانون اساسی مشروطه و متمم آن، پیش‌بینی درستی درباره امور مختلف کرد و می‌توانست مورد استناد قرار گیرد؛ ولی نقض این قانون و اجرانکردن آن، موجب خیانت به کشور گردید<ref> امام‌خمینی، صحیفه، 1/423 و 4/288 ـ 289.</ref>.

نهضت مشروطه، با هدف محدودکردن قدرت خودکامه اتفاق افتاد، اما به دلایل تاریخی، ایران و ساخت سیاسی آن به‌تدریج وارد عصر دولت مطلقه شد و خواست‌های عمده این نهضت یعنی حکومت قانون، مجلس و مشارکت آزاد گروه‌ها در زندگی سیاسی غیر قابل اجرا شدند و تنها برخی از اصلاحات اداری و مالی و آموزشی، نوسازی فرهنگی و گسترش نوعی ناسیونالیسم ایرانی، مجال تحقق یافتند<ref> بشیریه، موانع توسعه، 64.</ref>. وقوع جنگ جهانی اول و دخالت بیگانگان در ایران که به تعطیلی مجلس سوم منجر شد و نیز شورش‌های محلی و زوال فزاینده حکومت مرکزی، از مهم‌ترین عوامل ناکامی نهضت مشروطه و ضرورت ایجاد دولت مطلقه به ‌شمار می‌رود<ref> همان، 64 ـ 65.</ref>. همچنین در این دوره، زمینه آماده برای رشد روشنفکری و غلبه قدرت سیاسی این قشر، گسترش فرهنگ غربی در مطبوعات و تبلیغات شدید بر ضد روحانیت، موجب موقعیت ضعیف روحانیان از لحاظ سیاسی و انزوای آنان در واپسین سال‌های نهضت مشروطه شد<ref> جعفریان، بست‌نشینی، 62.</ref>. مهم‌ترین عواملی که موجب تضعیف موقعیت علما شد، علاوه بر قدرت سیاسی و برنامه‌ریزی روشنفکران برای حذف روحانیت از صحنه سیاسی، برداشت‌های گوناگون علما و ابهام در درک مفهوم مشروطه و مشروعه، ناآگاهی از اهداف جریان روشنفکری سکولار و ارائه‌نکردن الگو و برنامه مشخص برای حکومت اسلامی و نیز کوتاهی در پذیرش مسئولیت<ref> نمایندگی مجلس و نظارت بر تصویب قوانین.</ref> و تفرقه و جدایی میان آنان بود<ref> ذاکری، 504 ـ 557.</ref>.

امام‌خمینی با تأکید بر عبرت‌آموزبودن نهضت مشروطه، عامل آغاز حرکت مردم در این جنبش و نیز پیشرفت آن را مانند همه جنبش‌های واقع‌شده در صد سال اخیر، علمای نجف و ایران شمرده و دلیل حضور و همراهی آنان را رنگ مبارزاتی این قیام، دفاع از اسلام، عدالت‌خواهی و ستیز با استبداد می‌دانست<ref> امام‌خمینی، صحیفه، 1/286 و 15/328.</ref>. از نظر ایشان، علما در دوره مشروطه، ضمن پذیرش رژیم سلطنتی، برای برقراری عدالت و وضع قوانین به نفع مردم و استقلال کشور مبارزه کردند<ref> همان، 1/286 و 8/294.</ref>. ایشان تلاش علمای موافق و مخالف مشروطه را نشانه قدرت آنان ارزیابی کرده و معتقد است دشمنان با مشاهده قدرت روحانیت، به مقابله با آن پرداختند و با ترور یا تبلیغات، روحانیان را از صحنه خارج کردند<ref> همان، 13/358 و 15/328.</ref>. ایشان ضمن اشاره‌های پیاپی به تبدیل حکومت مشروطه به استبدادی سخت‌تر از قبل<ref> همان، 3/74؛ 4/200؛ 9/172؛ 15/328، 366 و 18/170، 411.</ref>، معتقد بود مهم‌ترین عوامل شکست و انحراف نهضت مشروطه که تنها با هدف محدودشدن قدرت سلطنت و برقراری قانون و نه تغییر رژیم سلطنتی اتفاق افتاد<ref> همان، 15/92.</ref>، عبارت بود از:

===نفوذ ‌اندیشه‌ها و افکار غربی===

مهم‌ترین اهداف نهضت مشروطه، تحقق آرمان‌های اسلامی مانند عدالت<ref> تأسیس عدالتخانه.</ref>، مردمداری حکومت<ref> محدودشدن استبداد و ستم دربار.</ref>، مشورت‌پذیری حاکمان<ref> تأسیس دارالشورا.</ref> و مبارزه با استبداد بود؛ اما تسلط روشنفکران غرب‌زده بر مجلس شورای ملی و تهی‌شدن ماهیت نظام سیاسی از مبانی مورد نظر نیروهای مذهبی، موجب شد مردم به‌تدریج از ادامه همراهی با نهضت کناره‌گیری کنند<ref> شیرمحمدی، 188.</ref>.

امام‌خمینی ضمن تأیید این سکوت و کناره‌گیری، حضور روشنفکران غرب‌زده را که با انواع روش‌ها، از ترور گرفته تا تبلیغات علیه دخالت روحانیان در سیاست، تلاش کردند جای روحانیت را در رهبری نهضت بگیرند، یکی از عوامل مهم انحراف مسیر ملت در صدر مشروطه می‌دانست<ref> امام‌خمینی، صحیفه، 7/459؛ 15/328 و 18/335.</ref>. از نظر ایشان اگر در ادامه صدر مشروطه علما و روشنفکران متعهد، به میدان می‌آمدند و مجلس را قبضه می‌کردند، از ویرانی کشور پیشگیری می‌شد و عزت ملت از دست نمی‌رفت<ref> همان، 12/183.</ref>.

===نفوذ افکار استبدادی===

یکی از مهم‌ترین آفت‌های مشروطه از نظر امام‌خمینی که ازجمله نکات عبرت‌‌آموز این دوره نیز است، نفوذ مستبدان گذشته بود. کسانی که به ‌دلیل ضدیت مشروطه‌خواهی با منافع آنان، نخست با تظاهر به مشروطه‌خواهی، با نهضت همراهی کردند و به‌تدریج مجلس و قدرت را به ‌دست گرفتند و با کنارزدن چهره‌های آگاه و اسلامگرا، نهضت مشروطه را به ضد خود تبدیل کردند<ref> همان، 18/171 و 242.</ref>. کناره‌گیری روحانیت از نهضت نیز به غلبه تدریجی خان‌ها و حاکمان مستبد که با انقلابی شمردن خود و کنارزدن مشروطه‌خواهان واقعی، به تحکیم پایه‌های حکومت استبدادی خود پرداختند، کمک کرد<ref> همان، 9/124 و 18/196.</ref>؛ چنان‌که در آن روزها، استبداد به تمام معنای خود، به نام حکومت مشروطه، بر ملت حکومت می‌کرد<ref> همان، 15/366.</ref>.

===تضعیف روند اسلامی===

امام‌خمینی که هدف ملت ایران از نهضت مشروطه را دستیابی به استقلال و آزادی در پناه اسلام می‌دانست، یکی از عوامل انحراف مسیر ملت در صدر مشروطه را پیگیری‌نکردن، سکوت و بی‌طرفی روحانیت و مردم در دوران نهضت ارزیابی می‌کرد<ref> همان، 15/328 و 366.</ref>. از نظر ایشان ترور و حذف روحانیان و رهبران نهضت که بر اسلامی‌بودن آن اصرار می‌کردند<ref> همان، 7/459 و 14/464 ـ 465.</ref>، همچنین غفلت علما از حمایت از علمای مشروعه‌خواه مانند شیخ‌فضل‌الله نوری که منجر به اعدام وی گردید، عامل شکست اسلام در آن دوره و انحراف مشروطه از آنچه هدف علما بود، شد<ref> همان، 18/248.</ref>. تهی‌شدن ماهیت نظام سیاسی از مبانی مورد نظر نیروهای مذهبی، به‌تدریج سکوت و بی‌توجهی مردم را نیز به همراه داشت<ref> شیرمحمدی، 188.</ref>.

امام‌خمینی ضمن انتقاد از مجلس‌های پس از مشروطه و وصف آنها به مجلس فرمایشی که در راستای اهداف خان‌ها عمل می‌کردند<ref> امام‌خمینی، صحیفه، 12/180، 335 ـ 336 و ‏17/159 ـ 160.</ref>، در عین حال مجلس اول مشروطه را که به دست محمدعلی‌شاه به توپ بسته شد، مجلسی خوب شمرده<ref> همان، ‏18/243.</ref> که در دوره‌های بعدی با تهی‌شدن از روح دینی و مردمی، به‌تدریج منشأ اصلی همه انحراف‌های دوره مشروطه شد<ref> همان، ‏17/469.</ref>.

=== بروز تفرقه میان رهبران نهضت===

اختلاف نظر میان رهبران روحانی و روشنفکران از یک‌سو، و بروز تفرقه میان علمای روحانی از سوی دیگر، موجب شد حرکت مردمی مشروطه‌خواه، به دلیل نبود رهبری واحد آسیب‌پذیر گردد<ref> شرق، 1/5.</ref>. امام‌خمینی تفرقه و تقسیم‌شدن به مخالف و موافق<ref> حتی در میان علمای نجف.</ref> را از عوامل مهم انحراف نهضت شمرده<ref> امام‌خمینی، صحیفه، 18/170 ـ 171.</ref> و فرقه‌گرایی، ایجاد احزاب مختلف و اختلاف‌افکنی در میان این احزاب را نه نشانه رشد سیاسی، بلکه ابزار استعمار برای رخنه در صفوف انقلابیان ارزیابی کرده است که از به‌ثمررسیدن مشروطه جلوگیری کرد<ref> همان، 4/235؛‏6/337؛ 7/133؛ 12/25 و 18/411.</ref>.

=== دخالت بیگانگان===

 

 

==منابع==

{{منابع}}

*آبراهامیان، یرواند، ایران بین دو انقلاب؛ درآمدی بر جامعه‌شناسی سیاسی ایران معاصر، ترجمه احمد گل‌محمدی و محمدابراهیم فتاحی ولیلایی، تهران، نی، چاپ سوم، 1378ش.

*آجدانی، لطف‌الله، علما و انقلاب مشروطیت ایران، تهران، اختران، چاپ اول، 1383ش.

*آدمیت، فریدون، ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، تهران، پیام، چاپ اول؛ آذرنوش، آذرتاش، فرهنگ معاصر عربی ـ فارسی، تهران، نی، چاپ دوم، 1381ش.

*آشوری، داریوش، دانشنامه سیاسی، تهران، مروارید، چاپ چهاردهم، 1386ش.

*احمدی، مجتبی، نهضت بزرگ فتوا در انقلاب مشروطیت، چاپ‌شده در مجموعه مقالات روحانیت و مشروطه، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، 1385ش.

*امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ پنجم، 1389ش.

*همو، ولایت فقیه، حکومت اسلامی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ بیستم، 1388ش.

*براون، ادوارد، انقلاب مشروطیت ایران، ترجمه مهری قزوینی، تهران، کویر، چاپ دوم، 1380ش.

*بشیریه، حسین، موانع توسعه سیاسی در ایران، تهران، گام نو، چاپ دوم، 1380ش.

*ترکمان، محمد، مکتوبات، اعلامیه‌ها، ... و چند گزارش پیرامون نقش شیخ شهید فضل‌الله نوری در مشروطیت، تهران، رسا، 1363ش.

*جعفریان، رسول، بررسی و تحقیق در جنبش مشروطیت ایران، قم، طوس، چاپ اول، 1369ش.

*همو، بست‌نشینی مشروطه‌خواهان در سفارت انگلیس، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، چاپ دوم، 1378ش.

*حائری، عبدالحسین، اسناد روحانیت و مجلس، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، چاپ اول، 1374ش.

*حائری، عبدالهادی، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، تهران، امیرکبیر، چاپ دوم، 1364ش.

*دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم، 1377ش.

*دولت‌آبادی، یحیی، حیات یحیی (تاریخ معاصر ایران)، تهران، عطار، چاپ پنجم، 1371ش.

*دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، 1373ش.

*ذاکری، علی‌اکبر، آسیب‌شناسی کارکرد عالمان در مشروطه، چاپ‌شده در مجموعه مقالات روحانیت و مشروطه، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، 1385ش.

*رضوی، سیدعباس، حوزه نجف در نهضت مشروطیت، چاپ‌شده در مجموعه مقالات روحانیت و مشروطه، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، 1385ش.

*همو، مهم‌ترین چالش‌های فقهی عالمان عصر مشروطه در عرصه قانون‌گذاری، مجله حوزه، شماره 134 ـ 135، 1385ش.

*زرگری‌نژاد، غلامحسین، رسائل مشروطیّت، تهران، مؤسسه تحقیقات و توسعه علوم انسانی، چاپ اول، 1387ش.

*شرق، روزنامه، ویژه‌نامه صدسال مشروطه‌خواهی، گاه‌شمار تاریخ صدساله ایران، 14/5/1385ش.

*شمیم، علی‌اصغر، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران، افکار، چاپ پنجم، 1374ش.

*شیرمحمدی، محمدمهدی، درآمدی بر ماهیت مشروطیت و نقش آن در تکوین تمدن اسلامی، مجله حوزه، شماره 137، 1385ش.

*صادقی فدکی، سیدعباس، حوزه علمیه تهران در نهضت مشروطیت، چاپ‌شده در مجموعه مقالات روحانیت و مشروطه، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، 1385ش.

*علیزاده، حسن، فرهنگ خاص علوم سیاسی، تهران، روزنه، چاپ سوم، 1386ش.

*فراستخواه، مقصود، سرآغاز نواندیشی معاصر دینی و غیر دینی، تهران، سهامی انتشار، چاپ سوم، 1377ش.

*فیرحی، داود، آستانه تجدد (شرح تنبیه الامة و تنزیه المله تألیف محمدحسین نایینی)، تهران، نی، چاپ اول، 1394ش.

*کریمی، حجت‌الله، جمهوری‌خواهی ایرانی، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، 1389ش.

*کسروی، احمد، تاریخ مشروطه ایران، تهران، امیرکبیر، چاپ بیستم، 1383ش.

*کمالی، مسعود، جامعه مدنی، دولت و نوسازی در ایران معاصر، ترجمه کمال پولادی، تهران، مرکز بازشناسی اسلام و ایران، چاپ اول، 1381ش.

*مزینانی، محمدصادق، چرایی رویارویی عالمان دین در نهضت مشروطیت، چاپ‌شده در مجموعه مقالات روحانیت و مشروطه، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، 1385ش.

*همو، شیوه‌های تبلیغاتی جریان روشنفکری در نهضت مشروطیت، چاپ‌شده در مجموعه مقالات روحانیت و مشروطه، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، 1385ش.

*ناطق، هما، بازرگانان در داد و ستد با بانک شاهی و رژی تنباکو، تهران، طوس، چاپ دوم، 1373ش.

*ناظم‌الاسلام کرمانی، میرزامحمد، تاریخ بیداری ایرانیان، به اهتمام علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، تهران، امیرکبیر، چاپ هفتم، 1384ش.

*ورعی، سیدجواد، مبانی و مستندات قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، قم، دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری، چاپ اول، 1386ش.

*وینسنت، ‌اندرو، نظریه‌های دولت، ترجمه حسین بشیریه، تهران، نی، چاپ دوم، 1376ش.

*هدایت، مهدی‌قلی‌خان، طلوع مشروطیت، تهران، پیام، چاپ اول، 1363ش.

==پیوند به بیرون==

 

 

سیدحسن قریشی کرین ـ پروین‌سادات قوامی، [https://books.khomeini.ir/books/10010/198/ نهضت مشروطه] دانشنامه امام‌خمینی(ره)، ج۱۰، ص 198-210.

[[رده:مقاله‌های جلد دهم دانشنامه]]

[[رده:مقاله‌های آماده ارزیابی]]