محمدرضا پهلوی: تفاوت میان نسخه‌ها

===دوران بروجردی===

مرحله اول حضور سیاسی امام‌خمینی در دوران حیات [[سیدحسین طباطبایی بروجردی|بروجردی]] بود. ایشان در این دوره، در بعضی امور مربوط به حکومت و سیاست یا دیدار با نمایندگان محمدرضا پهلوی، مشاور و نماینده بروجردی بود <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۱۵</ref>. ایشان تا زمانی که بروجردی زنده بود، از دخالت مستقیم در امور سیاسی پرهیز می‌کرد <ref>هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، ۱/۱۰۵</ref>.

===اصلاح و مقابله===

مرحله دوم سلوک سیاسی امام‌خمینی، از درگذشت بروجردی در ۱۳۴۰ آغاز شد و تا حدود سال ۱۳۵۰ ادامه یافت. ایشان که به تصریح خود در آغاز قصد هدایت و اصلاح محمدرضا پهلوی را داشت <ref>← روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۱۲-۱۳</ref>، در این دوره نخست، با شیوه [[نصیحت]]، دولت را مخاطب قرار داد و در برابر تصویب غیر قانونیِ لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، در سخنرانی ششم آبان ۱۳۴۱، بازاریان را از تعطیل عمومی برحذر داشت و اظهار امیدواری کرد مسئله تصویب‌نامه، به‌ویژه حق شرکت زنان در انتخابات با گفتگو حل شود و نیاز به درخواست علما مبنی بر تعطیل عمومی نباشد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۸۲-۸۳</ref> {{ببینید|متن=ببینید|انجمن‌های ایالتی و ولایتی}} ؛ همچنین در این سخنرانی تأکید کرد تا آخرین نفس در مخالفت با این تصویب‌نامه پای خواهد فشرد و نقض آن نیز باید به صورت اعلام عمومی و علنی در رسانه‌ها باشد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۸۳</ref>.

ایشان در پانزدهم آبان همان سال نیز در نامه‌ای خطاب به محمدرضا پهلوی با تعبیر «حضور مبارک اعلی‌حضرت همایونی»، از تلگرام وی مبنی بر تلاش او در حفظ شعائر مذهبی و توصیه به دولت در رعایت نظر علما را بیان می‌کرد، تشکر کرد و بار دیگر اقدامات خلاف قانون و ضد اسلامی [[اسدالله علم]]، [[نخست‌وزیر]] را یادآور شد. ایشان در این نامه به حکم خیرخواهی برای ملت اسلام، به پهلوی نصیحت کرد تا مراقب اعمال چاپلوسانی باشد که اعمال خلاف [[دین]] و قانون خود را به او نسبت می‌دهند و با تصویب‌نامه‌های خائنانه، قانون اساسی را از اعتبار می‌اندازند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۸۸-۸۹</ref>. در آذر ۱۳۴۱ نیز امام‌خمینی با هشدار به شاه درباره اعمال خلاف قانون عَلَم، تصریح کرد مملکت در معرض خطر است و اگر روزی به جای زبان مماشات و نصیحت که تاکنون علما با محمدرضا پهلوی داشته‌اند، خشم ملت طغیان کند، نه کاخ عَلَم باقی خواهد ماند، نه کاخ مرتفع‌تر از آن <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۰۶</ref>؛ همچنین نصیحت علما به شاهان را از [[واجبات]] شمرد و به وی نصیحت کرد تا پشتیبانی علما را از دست ندهد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۲۱</ref>. اعتراض‌های عمومی مردم و علما سرانجام موجب لغو تصویب‌نامه یادشده گردید {{ببینید|متن=ببینید|انجمن‌های ایالتی و ولایتی}}.

پهلوی در گام بعدی تلاش کرد با اجرای اصلاحات از طریق کسب آرای ملت و [[همه‌پرسی]]، مخالفان را با عمل انجام‌شده مواجه سازد <ref>منصوری، تاریخ قیام پانزده خرداد، ۱/۳۳۶-۳۳۷</ref> {{ببینید|متن=ببینید|انقلاب سفید}}. در برابر، [[امام‌خمینی]] نیز با تغییر در موضع‌گیری، شخص پهلوی را مخاطب مخالفت خود دانست و در پایان دی ۱۳۴۱ و در جمع علمای [[قم]]، در مخالفت با برگزاری همه‌پرسی، لوایح شش‌گانه را با موضوع [[انقلاب سفید]] و همه‌پرسی متفاوت خواند و تصریح کرد این اصلاحات با سلطنت شاه گره خورده و عقب‌نشینی از اجرای آن، سلطنت را در معرض خطر قرار خواهد داد؛ بنابراین نباید به‌راحتی انتظار عقب‌نشینی داشت <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۳۳-۱۳۴</ref>. ادامه اعتراض‌ها به برگزاری همه‌پرسی انقلاب سفید در تهران و قم که واکنش تند نیروهای رژیم را در پی داشت، موجب شد امام‌خمینی در روز ورود محمدرضا پهلوی به قم، درخواست دیدار با وی و هر گونه تفاهم و مصالحه با رژیم را رد کند، مگر آنکه او برای جبران اهانت و تجاوز به حریم روحانیت، علَم را از نخست‌وزیری عزل کند و فعالیت‌های پلیسی را خاتمه دهد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۴۳</ref>؛ اما محمدرضاشاه در سخنانی که در قم ایراد کرد، به مخالفان مذهبی و مِلّی‌گراها به‌شدت حمله کرد و آنان را مرتجعان سیاه و افراد بدنیت و بدون درک خواند <ref>اطلاعات، روزنامه، ۴/۱۱/۱۳۴۱، ۱ و ۱۳</ref>.

با افزایش فشار رژیم بر روحانیت، به‌ویژه [[حمله به مدرسه فیضیه]] در دوم [[فروردین]] ۱۳۴۲ {{ببینید|متن=ببینید|حمله به مدرسه فیضیه}}، امام‌خمینی که شروع به افشاگری درباره رفتار ضد اسلامی رژیم و فجایع آن در حمله به [[مدرسه فیضیه]] کرده بود، مسئول و مقصر همه این کارها را شخص محمدرضا پهلوی می‌شمرد که به دلیل غصبی و نامشروع‌بودن حکومتش، نمی‌تواند از عهده مملکت‌داری برآید و با توجه به بی‌تاثیربودن نصایح خود به وی، سرنگون‌کردن مخالفان دین را وظیفه خود می‌شمرد؛ چه شاه باشد و چه دولت <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۳۱-۲۳۳</ref>؛ چنان‌که چند روز بعد در ۹ خرداد ۱۲۴۲ برابر ۶ [[محرم]] در جمع گروهی از بازاریان با تأکید بر تأسی به [[امام‌حسین(ع)]] و خانواده حضرت که به [[اسارت]] برده شدند، خاطرنشان کرد که یکی از کسانی که باید به خون خود آغشته شود «خمینی» است و باید [[روز عاشورا]] را در [[قم]]، [[کربلا]] قرار داد و کربلای دوم ساخت و مردم برای [[زیارت]] آن به قم بیایند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۴۰</ref> . ایشان در پی این تأکیدها در عصر [[روز عاشورا]] در سخنرانی عمومی و معروف خود با مخاطب قراردادن پهلوی، به او نصیحت و اخطار کرد درباره اعمال اطرافیان خود هوشیار باشد و از آنچه بر پدرش رضاخان رفت، [[عبرت]] بگیرد و کاری نکند که اگر روزی قرار شد برود، مردم خوشحال باشند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۴۵-۲۴۶</ref>. ایشان در این سخنرانی، پهلوی را تحت تأثیر بهائی‌ها و اسرائیل خواند و درباره توطئه‌هایی که ممکن است از سوی بهائیت و اسرائیل علیه او در جریان باشد، به او هشدار داد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۴۷-۲۴۸</ref>.

[[بازداشت]] امام‌خمینی و پس از آن، حوادث خونین [[پانزده خرداد]] ۱۳۴۲، پیامد این اتفاقات بود {{ببینید|متن=ببینید|پانزده خرداد}}؛{{ببینید|متن=ببینید|دستگیری امام‌خمینی}}. محمدرضاشاه از [[واقعه پانزده خرداد]] با عنوان اغتشاشات سیاه یاد می‌کرد که در برابر اصلاحات مهم کشور روی داد و البته دیری نپایید. وی معتقد بود سرانجام با پیروزی [[عقل]] و به برکت اصلاحات، ایران مقام خود را در میان کشورهای پیشرفته دنیا احراز کرد. وی بدون نام‌بردن از امام‌خمینی و با ذکر عنوان «عالی‌جناب قم» اعتقاد داشت بیشتر روحانیان و علما با ایشان هم‌عقیده نیستند <ref>پهلوی، محمدرضا، پاسخ به تاریخ، ۲۳۵</ref>.

روزنامه اطلاعات ۱۸/۱/۱۳۴۳ در سرمقاله‌ای با عنوان «اتحاد مقدس»، مدعی شده بود با روحانیت درباره انقلاب سفید تفاهم شده و روحانیان موافق انقلاب شاه و ملت‌اند <ref>اطلاعات، روزنامه،۲</ref>. با واکنش شدید علما، روحانیون و مردم، امام‌خمینی در پانزده فروردین ۱۳۴۳ آزاد شد <ref>ذاکری، طلوع خورشید، ۲۵۷</ref> {{ببینید|متن=ببینید|دستگیری امام‌خمینی}} و در ۲۱ فروردین، ضمن اعتراض به تسلط [[اسرائیل]] در سیاست‌های اقتصادی [[رژیم پهلوی]]، شایعه روزنامه اطلاعات درباره «اتحاد مقدس» و موافقت روحانیان با انقلاب سفید را تکذیب و تأکید کرد: «خمینی را اگر دار بزنند، تفاهم نخواهد کرد» <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۲۶۷-۲۷۰ و ۲۷۳</ref>. تصویب [[لایحه کاپیتولاسیون]] در مجلس شورای ملی <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۷/۱۳۴۳</ref><ref>مهدوی، سیاست خارجی ایران، ۳۱۳</ref> و موضع‌گیری شدید امام‌خمینی در افشای ماهیت این لایحه که موجب نابودی و وابستگی کشور و ملت بود؛ همچنین افشای تلاش رژیم برای قطع نفوذ روحانیت و دادخواهی از علمای بزرگ جهان اسلام <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۴۱۵-۴۲۴</ref>، به [[بازداشت]] دوباره و [[تبعید]] بدون‌فاصله ایشان منجر شد {{ببینید|متن=ببینید|تبعید امام‌خمینی}}؛{{ببینید|متن=ببینید|کاپیتولاسیون}}.

پس از این تاریخ، موضع‌گیری‌های امام‌خمینی در تبعید هم به تناسب فرصت‌های پیش‌آمده علیه اقدامات غیر قانونی محمدرضا پهلوی ادامه داشت؛ ازجمله ایشان در فروردین ۱۳۴۶ هم‌زمان با آمادگی رژیم برای برگزاری [[جشن تاجگذاری|جشن‌های تاجگذاری]]، به برگزاری جشن‌های غیر ملی و پرهزینه شاهنشاهی که هرساله بر ملت فقیر تحمیل می‌شد، به‌شدت اعتراض کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۱۲۳</ref> و نیز در اعلامیه‌ای خطاب به [[حوزه علمیه قم]]، با دعوت آنان به ایستادگی، به آنان اطمینان داد که حکومت پهلوی با شکست مواجه خواهد شد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۱۲۹-۱۳۱</ref>.

===مخالفت قاطع===

[[امام‌خمینی]] در اول تیر ۱۳۵۰ واژه «شاهنشاه» را جزو منفورترین کلمات دانست که «دنیا و مسلمین از آنها عار دارند» <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۷۱</ref>؛ همچنین در آبان ۱۳۵۶ با معرفی شخص پهلوی به‌عنوان هسته مرکزی همه جنایات، تمام گرفتاری ملت ایران را در طول پنجاه سال گذشته سلطنت دودمان پهلوی دانست که «دستشان تا مرفق در [[خون]] ملت مظلوم فرورفته» و اکنون با آزادی‌های محدود نمایشی، سعی در [[تطهیر]] شاه و نسبت‌دادن جنایات به دولت‌ها دارند؛ حال آنکه «ملت رنج‌دیده محال است با این دودمان آشتی کند و با ادامه سلطنت باطل، ولو برای یک روز موافق باشد» <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۲۶۱</ref>.

امام‌خمینی در این مقطع از مبارزه، شخص پهلوی را «شاخدار بی‌عقل» خواند که ملت گرفتار او شده و او مسئول مستقیم تمام جنایات رژیم است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۰۱ و ۳۱۰</ref> و باید به‌عنوان نقطه اصلی [[ظلم]]، [[خیانت]] و [[جنایت]] معرفی شود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۲۳-۳۲۴</ref>. ایشان با اشاره به اینکه دیکتاتورها در اواخر عمر خود [[دیوانه]] می‌شوند و مثال به [[آقامحمدخان قاجار]] و [[نادرشاه افشار]] زد، محمدرضا پهلوی را در ماه‌های پایانی سلطنت خود فردی دیوانه و عصبی شمرد که تسلط بر خود ندارد و در گفتگوی با خبرنگار نیز بارها با خود سخن می‌گفته است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۳۶-۱۳۷</ref>؛ چنان‌که با اشاره به جنایات وی در رویارویی با نهضت اسلامی مردم، او را دیکتاتوری خواند که به سبب نزدیک‌شدن مرگ سیاسی، دیوانه شده و حرکات جنون‌آمیز نشانه سقوط اوست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۸۳-۳۸۴</ref>.

امام‌خمینی که معتقد بود محمدرضا پهلوی در دوران سلطنت، ایران را به [[مستعمره]] امریکا تبدیل کرده است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۳۳-۳۳۴ و ۴/۴۱۳</ref>، سقوط حکومت او، بلکه کل سلسله شاهنشاهی را تنها راه برای تشکیل [[حکومت اسلامی]] می‌دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۷۲، ۴۶۷-۴۶۸؛ ۴/۴۱۲ و ۵/۴۱۷</ref> و هر گونه حرکت مسالمت‌جویانه و سازش‌گرایانه از سوی پهلوی و دیگران <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۴۶، ۳۴۸ و ۵/۲۵۴</ref> را توطئه‌ای برای حفظ وی و مردود می‌شمرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۴۶۲ و ۵/۴۵۵</ref> و از این‌رو به کسانی که در ظاهر به عنوان خیرخواهی و در واقع ماموریت واسطه‌گری داشتند، اعتنا نداشت؛ چنان‌که در پاسخ به یکی از وزیران پاکستانی، ضمن رد پیشنهادهای وی، خاطرنشان ساخت که پهلوی پیشتر نیز واسطه درست کرده است که حتی قوای نظامی و دولت را در اختیار امام‌خمینی می‌گذارد و تنها ایشان بپذیرد که او شاه باشد و ایشان که او را به‌خوبی می‌شناسد، آن را نپذیرفته است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۱۲۴-۱۲۵</ref>. ایشان که توبه پهلوی را پس از آن سال‌ها جنایت و خیانت به کشور، همانند توبه [[فرعون]] می‌دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۸۳</ref>، معتقد بود محمدرضا پهلوی عنصری ناپاک و چپاولگر است که [[مذهب]]، در حکومت او نقش و جایگاهی ندارد، تظاهر او به اسلام را نیز برنامه‌ای برای محو [[احکام شرعی]] می‌دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۲۱۱-۲۱۲</ref>؛ چنان‌که پس از پیروی انقلاب اسلامی نیز با ذکر خیانت‌های او، تدوین کتاب مأموریت برای وطنم را شعاری دور از حقیقت و برای فریب مردم شمرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۴۵۵-۴۵۶</ref>.

به تعبیر [[رابرت هایزر]]، تهدید امام‌خمینی موجب وحشت محمدرضا پهلوی شده بود؛ به گونه‌ای که وی نگران بود غرب معنای تهدید امام‌خمینی را به طور کامل درک نکند و آن را در حد یک مسئله سیاسی یا مذهبی کوچک کاهش دهد که در آن صورت دچار اشتباه بزرگی خواهد بود <ref>هایزر، مأموریت مخفی، ۳۴</ref>. او با یادآوری سابقه [[شهادت]] [[پدر]] امام‌خمینی در زمان [[رضاشاه]] و رحلت مشکوک [[سیدمصطفی خمینی|سیدمصطفی]] فرزند ایشان در سال ۱۳۵۶، خشم عمیق امام‌خمینی درباره رژیم استبدادی و قرون‌وسطایی رژیم پهلوی را که ریشه‌های اعتقادی داشت، ناشی از یک [[کینه]] شخصی قلمداد می‌کرد که تنها با سقوط سلطنت او تمام نخواهد شد. تعبیر خود محمدرضا پهلوی این بود: «او می‌خواهد گردن مرا ببرد» <ref>هایزر، مأموریت مخفی، ۳۴-۳۵</ref>.

پس از [[پیروزی انقلاب اسلامی ایران]] نیز محمدرضا پهلوی با [[تحریف]] سخنان امام‌خمینی پس از شهادت [[مرتضی مطهری]] که بیان می‌کرد دوام و پایداری انقلاب بر پایه خون‌های شهداست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۸۳-۱۸۴</ref>، این سخنان را به محکومان دادگاه‌های انقلاب و اعدام‌های انقلابی مربوط دانست و مدعی شد ایشان پایداری انقلاب را بر هرچه بیشتر ریخته‌شدن خون، تفسیر کرده است <ref>پهلوی، محمدرضا، پاسخ به تاریخ، ۳۸۲-۳۸۳</ref>. وی کشته‌شدگان در دادگاه‌های انقلاب اسلامی را مؤمنان صادق خداوند خواند و از سخنان امام‌خمینی درباره [[محاکمه]] [[متهم]] و مجرم <ref>پهلوی، محمدرضا، پاسخ به تاریخ، ۳۸۵ و ۳۸۷</ref> و نیز سیاست‌های ایشان در جمهوری اسلامی <ref>پهلوی، محمدرضا، پاسخ به تاریخ، ۴۰۲-۴۰۳</ref> انتقاد کرد.

==وفات==

محمدرضا پهلوی پس از اوج‌گیری انقلاب مردم ایران، در ۲۶ دی ۱۳۵۷، ایران را ترک کرد و در واقع گریخت. او در حالی‌که به‌شدت بیمار بود، حدود یک‌سال‌وشش‌ماه در سفر به کشورهای مختلف مانند مصر، [[مراکش]]، باهاما، امریکا و [[مکزیک]] سرگردان بود و سرانجام در ۵/۵/۱۳۵۹ در سن ۶۱سالگی درگذشت و در مسجد الرفاعی [[قاهره]] به خاک سپرده شد {{ببینید|متن=ببینید|فرار شاه}}. به‌رغم دخالت همسر وی در بخشی از فسادهای کشور و همراهی با محمدرضا پهلوی، امام‌خمینی در استفتائی ترور فرح دیبا و فرزندان وی را جایز ندانست <ref>خسروشاهی، درباره امام‌خمینی، ۲۶۵-۲۶۷</ref>.

==تالیفات==

محمدرضا پهلوی در خرداد ۱۳۴۳ سه [[دکترای افتخاری]] از دانشگاه‌های واشنگتن، نیویورک و کالیفرنیا دریافت کرد <ref>پهلوی، محمدرضا، مجموعه تألیفات، ۴/۳۵۲۶، ۳۵۲۸ و ۳۵۳۳</ref>. کتاب‌هایی که به نام محمدرضا پهلوی منتشر شده است عبارت‌اند از: مأموریت برای وطنم (۱۳۴۰)، انقلاب سفید شاه و ملت (۱۳۴۵)، به سوی تمدن بزرگ (۱۳۵۶)، مجموعه تألیفات، نطق‌ها و بیانیه‌های شاه در یازده جلد (سال دقیق انتشار، نامعلوم) و پاسخ به تاریخ (دفاعیات او از ۳۷ سال سلطنت، نیویورک ۱۹۸۰م).

==پانویس==

{{پانویس}}

==منابع==

* خسروشاهی، سیدهادی، درباره امام‌خمینی، ۱۵ خرداد و مسئله انقلاب، خاطرات مستند استاد سیدهادی خسروشاهی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۹۷ش.

* رفیع‌زاده، منصور، شاهد، خاطرات منصور رفیع‌زاده آخرین رئیس سابق ساواک در امریکا، ترجمه وحید ایمن، تهران، زریاب، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.

* روحانی، سیدحمید، نهضت امام‌خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ پانزدهم، ۱۳۸۱ش.

* عظیمی، فخرالدین، بحران دموکراسی در ایران (۱۳۲۰-۱۳۳۲)، ترجمه عبدالرضا (هوشنگ) مهدوی و بیژن نوذری، تهران، البرز، چاپ دوم، ۱۳۷۴ش.

* مهدوی، عبدالرضا (هوشنگ)، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، ۱۳۰۰-۱۳۵۷ش، تهران، البرز، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.

* همبلی، گاوین، خودکامگی پهلوی: محمدرضاشاه (۱۳۲۰-۱۳۵۷)، چاپ‌شده در سلسه پهلوی و نیروهای مذهبی به روایت تاریخ کمبریج، ترجمه عباس مخبر، تهران، طرح نو، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.

==پیوند به بیرون==

پروین‌سادات قوامی، [https://books.khomeini.ir/books/10003/452/ محمدرضا پهلوی]، دانشنامه امام خمینی، ج۳، ص۱۲۳-۱۴۳.