۲۱٬۱۶۶
ویرایش
تدریس امام‌خمینی: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
(ابرابزار) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۲: | خط ۲: | ||
== مقدمه == | == مقدمه == | ||
تدریس در [[اسلام]]، سابقه‌ای دیرینه و جایگاهی ویژه دارد. هرچند [[پیامبر اکرم(ص)]] در [[مسجد]] به تعلیم می‌پرداخت، اما از سده دوم [[امام‌باقر(ع)]] و [[امام‌صادق(ع)]] به صورت عمومی، تدریس را آغاز کردند<ref>رضایی، شیوه‌های تحصیل، ۲۹ و ۳۲</ref> و سپس در حوزه‌های علوم دینی که نهادی آموزشی، تحقیقی و تبلیغی به‌شمار می‌آید، در رشته‌های | تدریس در [[اسلام]]، سابقه‌ای دیرینه و جایگاهی ویژه دارد. هرچند [[پیامبر اکرم(ص)]] در [[مسجد]] به تعلیم می‌پرداخت، اما از سده دوم [[امام‌باقر(ع)]] و [[امام‌صادق(ع)]] به صورت عمومی، تدریس را آغاز کردند<ref>رضایی، شیوه‌های تحصیل، ۲۹ و ۳۲</ref> و سپس در [[حوزه‌های علمیه|حوزه‌های علوم دینی]] که نهادی آموزشی، تحقیقی و تبلیغی به‌شمار می‌آید، در رشته‌های ادبیات عرب، طبیعیات، [[منطق]]، الهیات، اعتقادات، [[فقه]]، [[اصول فقه|اصول]]، [[تفسیر]]، [[حدیث]]، [[عرفان]] و غیره ادامه یافت. | ||
{{سخ}} | {{سخ}} | ||
در حوزه‌های | در حوزه‌های علوم اسلامی در گذشته گزینش [[طلاب علوم دینی]]، با نظارت و مدیریت سنتی بود.<ref>← ضوابطی، پژوهشی در نظام طلبگی، ۳۲، ۸۷، ۲۰۰ و ۲۰۱</ref> انتخاب درس و استاد و مدت تحصیل بر عهده خود طلاب بود و با وجود اینکه مدارس استادمحور بودند،<ref>شریعتی، روش شناخت اسلام، ۴۵۹–۴۶۱</ref> استادان معمولاً از امتیاز مادی برخوردار نبودند و حق‌التدریس دریافت نمی‌کردند. در این شیوه آموزشی، طلاب پس از مدتی تحصیل، آموخته‌های خود را به افراد رتبه‌های پایین‌تر آموزش می‌دادند. امام‌خمینی نیز ده‌ها سال در [[حوزه علمیه قم]] و [[حوزه علمیه نجف|نجف]] در زمینه‌های گوناگونی چون فلسفه، [[عرفان]]، فقه، اصول و [[اخلاق]] در سطوح مختلف کرسی تدریس داشته و شاگردان بسیاری را به‌ویژه در فقه و اصول پرورش داده است. | ||
== ویژگی‌های تدریس == | == ویژگی‌های تدریس == | ||
| خط ۱۶: | خط ۱۶: | ||
=== مجتهدپروری === | === مجتهدپروری === | ||
درس امام‌خمینی مجتهدپرور بود و چگونگی ورود و خروج ایشان در بحث‌های فقهی، اصولی و فلسفی، راهگشای | درس امام‌خمینی مجتهدپرور بود و چگونگی ورود و خروج ایشان در بحث‌های فقهی، اصولی و فلسفی، راهگشای استنباط شاگردان و باعث پرورش روحیه تحقیق و شکوفایی و باروری استعدادهای خفته آنان و جدیت زیاد می‌گردید.<ref>محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۱/۱۲۶؛ معرفت، آیینه‌داران حقیقت، ۱/۳۲</ref> تربیت جمع زیادی از شاگردان شایسته، فاضل، محقق، صاحب‌نظر و آگاه به زمان از مهم‌ترین خدمت‌های ایشان به [[حوزه‌های علمیه]] و امت اسلامی بود.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۹؛ هاشمی رفسنجانی، امام به روایت، امام به روایت، ۲۵۵</ref> | ||
=== دقت بالا === | === دقت بالا === | ||
| خط ۲۲: | خط ۲۲: | ||
=== تدریس اقناعی === | === تدریس اقناعی === | ||
شیوه ایشان در تدریس، اقناعی بود<ref>عمید زنجانی، حوزه، ۱۱۲</ref> و از دشواری و اصطلاحات غیر متعارف و پیچیده موجود در بعضی از دروس حوزه به دور بود.<ref>فاضل، پابه‌پای آفتاب، ۵/۱۲۱؛ سبحانی، پابه‌پای آفتاب، ۴/۲۰۸</ref> ارائه شاخه‌ها و ابعاد بحث، بررسی ادله و پرداختن به اقوال مختلف را از ویژگی‌های تدریس ایشان دانسته‌اند.<ref>گرامی، خاطرات، ۱۷۵–۱۷۶؛ امینی، خاطرات، ۸۹</ref> | شیوه ایشان در تدریس، اقناعی بود<ref>عمید زنجانی، حوزه، ۱۱۲</ref> و از دشواری و اصطلاحات غیر متعارف و پیچیده موجود در بعضی از دروس [[حوزه‌های علمیه|حوزه]] به دور بود.<ref>فاضل، پابه‌پای آفتاب، ۵/۱۲۱؛ سبحانی، پابه‌پای آفتاب، ۴/۲۰۸</ref> ارائه شاخه‌ها و ابعاد بحث، بررسی ادله و پرداختن به اقوال مختلف را از ویژگی‌های تدریس ایشان دانسته‌اند.<ref>گرامی، خاطرات، ۱۷۵–۱۷۶؛ امینی، خاطرات، ۸۹</ref> | ||
شیوه تدریس امام‌خمینی در درس‌های متن‌محور، این‌گونه بوده است که ایشان نخست چند سطر از عبارت را می‌خوانده و سپس مبحث مورد نظر را خیلی خوب بیان می‌کرده است، به گونه‌ای که از اصطلاحات گیج‌کننده پرهیز می‌کرد و در نتیجه بیشتر افراد مطالب را می‌فهمیدند؛ آن‌گاه توضیحات را بر عبارات تطبیق می‌کرد.<ref>منتظری، خاطرات، ۱/۹۱–۹۲</ref> | شیوه تدریس امام‌خمینی در درس‌های متن‌محور، این‌گونه بوده است که ایشان نخست چند سطر از عبارت را می‌خوانده و سپس مبحث مورد نظر را خیلی خوب بیان می‌کرده است، به گونه‌ای که از اصطلاحات گیج‌کننده پرهیز می‌کرد و در نتیجه بیشتر افراد مطالب را می‌فهمیدند؛ آن‌گاه توضیحات را بر عبارات تطبیق می‌کرد.<ref>منتظری، خاطرات، ۱/۹۱–۹۲</ref> | ||
{{سخ}} | {{سخ}} | ||
ایشان در درس‌های خارج فقه و اصول که به صورت اجتهادی برگزار می‌شود، نخست اصل بحث را در موضوع مربوطه با توجه به ادله روشن می‌کرد؛ سپس به دیدگاه دیگران می‌پرداخت و در صورت مخالفت با دیدگاه آنان، با رعایت کامل ادب به رد نظریاتشان می‌پرداخت.<ref>انتشاری، خاطرات، ۳۵؛ امینی، خاطرات، ۹۰</ref> دقت در رعایت قلمرو مباحث، از ویژگی‌های درس‌های ایشان یادشده است؛ به گونه‌ای که نگاه عرفی از نگاه فلسفی در مباحث فقهی و اصولی به‌خوبی تفکیک می‌شد.<ref>ناصری، خاطرات، ۲۴۲</ref> | ایشان در درس‌های خارج فقه و اصول که به صورت اجتهادی برگزار می‌شود، نخست اصل بحث را در موضوع مربوطه با توجه به ادله روشن می‌کرد؛ سپس به دیدگاه دیگران می‌پرداخت و در صورت مخالفت با دیدگاه آنان، با رعایت کامل ادب به رد نظریاتشان می‌پرداخت.<ref>انتشاری، خاطرات، ۳۵؛ امینی، خاطرات، ۹۰</ref> دقت در رعایت قلمرو مباحث، از ویژگی‌های درس‌های ایشان یادشده است؛ به گونه‌ای که نگاه عرفی از نگاه فلسفی در مباحث فقهی و اصولی به‌خوبی تفکیک می‌شد.<ref>ناصری، خاطرات، ۲۴۲</ref> | ||
{{سخ}} | {{سخ}} | ||
امام‌خمینی مباحث درس هر روز را شب پیش مطالعه می‌کرد و از آن یادداشت برمی‌داشت<ref>بنی‌فضل، خاطرات، ۱۱۲</ref> و درس خود را که محتوای عمیقی داشت، با بیانی زیبا و عباراتی ساده و روان و منظم ارائه می‌کرد.<ref>سبحانی، پابه‌پای آفتاب، ۴/۲۰۸</ref> ایشان پس از درس به خانه برمی‌گشت و حدود یک ساعت، کسی را نمی‌پذیرفت تا مباحث مطرح‌شده را بنویسد.<ref>بنی‌فضل، خاطرات، ۱۱۲</ref> ایشان مباحث را هرچند به | امام‌خمینی مباحث درس هر روز را شب پیش مطالعه می‌کرد و از آن یادداشت برمی‌داشت<ref>بنی‌فضل، خاطرات، ۱۱۲</ref> و درس خود را که محتوای عمیقی داشت، با بیانی زیبا و عباراتی ساده و روان و منظم ارائه می‌کرد.<ref>سبحانی، پابه‌پای آفتاب، ۴/۲۰۸</ref> ایشان پس از درس به خانه برمی‌گشت و حدود یک ساعت، کسی را نمی‌پذیرفت تا مباحث مطرح‌شده را بنویسد.<ref>بنی‌فضل، خاطرات، ۱۱۲</ref> ایشان مباحث را هرچند به زبان عربی نگاشته، همه آنها را به زبان فارسی درس گفته است. | ||
=== وقت‌شناسی === | === وقت‌شناسی === | ||
ایشان در تدریس، بسیار وقت‌شناس بود، به گونه‌ای که گفته شده برخی از شاگردان ساعت کار خود را با درس او تنظیم می‌کردند.<ref>غیوری، مصاحبه، ۵/۹۲</ref> ایشان سعی داشت شاگردان خود را به نظم در درس و زندگی عادت دهد؛ ازجمله روزی با تأثر از دیرآمدن برخی از شاگردان، به جای درس از ضرورت منظم درس‌خواندن سخن گفت و یاد آورشد [[صاحب جواهر]] حتی در روز وفات فرزندش تا پیش از جمع‌شدن طلاب برای | ایشان در تدریس، بسیار وقت‌شناس بود، به گونه‌ای که گفته شده برخی از شاگردان ساعت کار خود را با درس او تنظیم می‌کردند.<ref>غیوری، مصاحبه، ۵/۹۲</ref> ایشان سعی داشت شاگردان خود را به نظم در درس و زندگی عادت دهد؛ ازجمله روزی با تأثر از دیرآمدن برخی از شاگردان، به جای درس از ضرورت منظم درس‌خواندن سخن گفت و یاد آورشد [[صاحب جواهر]] حتی در روز وفات فرزندش تا پیش از جمع‌شدن طلاب برای تشییع جنازه، نصف صفحه از کتاب جواهر را نوشت.<ref>رودباری، خاطرات، ۱/۷۰–۷۱</ref> وی هیچ‌گاه حاضر به تعطیلی درس نمی‌شد؛ در حدی که گفته‌اند در طول یک دوره چهارونیم ساله درس اصول، به جز روزهای متداول تعطیلی، تنها دو روز درس خود را تعطیل کرد.<ref>رودباری، خاطرات، ۱/۷۰–۷۱</ref> | ||
=== میزان دروس === | === میزان دروس === | ||
[[امام‌خمینی]] جریانِ آموختن را وظیفه خود طلاب می‌دانست که باید در فهم مطالب درسی کوشا باشند. ایشان شرکت در بیش از دو درس در یک روز را روا نمی‌دانست و معتقد بود طلبه باید تنها یک درس اصلی را همراه با تحقیق نزد استاد بیاموزد و درس دیگر را به صورت درس جنبی برگزیند و درس اصلی خود را فدای درس جنبی نکند و نباید عمری را صرف آموختن نزد استاد سازد.<ref>← رجایی، برداشتهایی از سیره امام‌خمینی، ۵/۸۳–۸۴</ref> ایشان خود طی سال‌های تدریس خارج فقه و اصول در [[حوزه علمیه قم]] هر روز یک درس [[فقه]] و یک درس [[اصول فقه|اصول]] داشت و در سال‌های تدریس در | [[امام‌خمینی]] جریانِ آموختن را وظیفه خود طلاب می‌دانست که باید در فهم مطالب درسی کوشا باشند. ایشان شرکت در بیش از دو درس در یک روز را روا نمی‌دانست و معتقد بود طلبه باید تنها یک درس اصلی را همراه با تحقیق نزد استاد بیاموزد و درس دیگر را به صورت درس جنبی برگزیند و درس اصلی خود را فدای درس جنبی نکند و نباید عمری را صرف آموختن نزد استاد سازد.<ref>← رجایی، برداشتهایی از سیره امام‌خمینی، ۵/۸۳–۸۴</ref> ایشان خود طی سال‌های تدریس خارج فقه و اصول در [[حوزه علمیه قم]] هر روز یک درس [[فقه]] و یک درس [[اصول فقه|اصول]] داشت و در سال‌های تدریس در [[نجف]]، روزی تنها یک درس خارج فقه بیان می‌کرد؛ البته در زمانی که دروس [[عرفان]]، [[فلسفه]]، فقه و اصول را در مقطع سطح تدریس می‌کرد، روزانه درس‌های متعددی می‌گفت. چیزی با عنوان درس‌های ایام تعطیلی از امام‌خمینی گزارش نشده است. | ||
== متون درسی == | == متون درسی == | ||
امام‌خمینی یکی از دانش‌آموخته‌های حوزه‌های علمیه و مدارس دینی سنتی است که به تدریس ادبیات و فقه و اصول در چهار مقطع: مقدمات، سطوح متوسط، سطوح عالی و خارج پرداخته است. علاوه بر این دروس، فلسفه، عرفان و اخلاق را تدریس کرده است. این دروس در مکان‌های مختلفی بوده است {{ببینید|متن=ببینید|اماکن تحصیل و تدریس}}. | امام‌خمینی یکی از دانش‌آموخته‌های حوزه‌های علمیه و مدارس دینی سنتی است که به تدریس ادبیات و فقه و اصول در چهار مقطع: مقدمات، سطوح متوسط، سطوح عالی و خارج پرداخته است. علاوه بر این دروس، فلسفه، عرفان و اخلاق را تدریس کرده است. این دروس در مکان‌های مختلفی بوده است {{ببینید|متن=ببینید|اماکن تحصیل و تدریس امام‌خمینی}}. | ||
{{سخ}} | {{سخ}} | ||
بر اساس مدارک موجود، امام‌خمینی در دو مقطع اول، برای [[خدیجه ثقفی|همسر خود]] | بر اساس مدارک موجود، امام‌خمینی در دو مقطع اول، برای [[خدیجه ثقفی|همسر خود]] جامع المقدمات، کتاب سیوطی و بخشی از شرح لمعه را درس گفته است.<ref>ثقفی، مصاحبه، ۱/۵۱</ref> دربارهٔ دروس سطح، مدرکی بر تدریس امام‌خمینی در دست نیست، اما بنابر قاعده کسی که در سطوح عالی تدریس می‌کند، پیش از آن در مراحل پایین‌تر نیز تدریس کرده است و به همین دلیل بایستی امام‌خمینی دروس مقدماتی را نیز در حوزه تدریس کرده باشد. تدریس کتاب‌های رسائل، مکاسب و [[کفایة الاصول]] از ایشان گزارش شده است.<ref>منتظری، سلسله موی دوست، ۲۱۷ و ۲۱۸؛ احمدی، خاطرات، ۱۲، ۲۶؛ امینی، خاطرات، ۲۷ و ۳۲؛ سبحانی، سلسله موی دوست، ۱۲۷</ref> غالب گزارش‌های تدریس ایشان، مربوط به سطوح عالی، خارج فقه و اصول، فلسفه، عرفان و [[اخلاق]] است. | ||
=== فلسفه === | === فلسفه === | ||
| خط ۴۴: | خط ۴۴: | ||
==== شرح منظومه و اسفار ==== | ==== شرح منظومه و اسفار ==== | ||
هرچند تاریخ دقیق آغاز تدریس فلسفه ایشان روشن نیست، اما به‌طور مسلم ایشان پیش از سال ۱۳۴۸ق/ ۱۳۰۸ش در [[مدرسه دارالشفا]] [[قم]] | هرچند تاریخ دقیق آغاز تدریس فلسفه ایشان روشن نیست، اما به‌طور مسلم ایشان پیش از سال ۱۳۴۸ق/ ۱۳۰۸ش در [[مدرسه دارالشفا]] [[قم]] علوم عقلی تدریس می‌کرده<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۵</ref> و تدریس فلسفه ایشان، چنان‌که خود ذکر کرده است، پس از وفات [[عبدالکریم حائری یزدی]] نیز ادامه یافته است و تا پیش از آمدن [[سیدحسین بروجردی]] به [[حوزه علمیه قم]] در سال ۱۳۲۳، یکی از اشتغالات اصلی علمی ایشان تدریس علوم عقلی بوده است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۴۲۷</ref>؛ این تدریس تا سال ۱۳۲۸ ادامه پیدا کرد.<ref>← مؤسسه تنظیم، مقدمه تقریرات فلسفه، ۱/۱۳</ref> بنابراین ایشان دست‌کم به مدت بیست سال شرح منظومه و اسفار تدریس کرده است<ref>آشتیانی، سلسله موی دوست، ۲؛ آشتیانی، پابه‌پای آفتاب، ۳/۱۹۵؛ آشتیانی، در رثای امام، ۴</ref> و درس‌های رسمی ایشان در علوم عقلی حدود سال‌های ۱۳۲۸ پایان یافته و پس از آن گزارشی از تدریس عمومی فلسفه ایشان ملاحظه نشده است<ref>مؤسسه تنظیم، مقدمه تقریرات فلسفه، ۱/۱۳</ref>؛ ولی [[سیدمصطفی خمینی]] بخش‌هایی از اسفار را در سال ۱۳۷۴ق/۱۳۳۴ش نزد پدر خود در [[تهران]] آموخت.<ref>خمینی، تعلیقات علی الحکمة المتعالیه، ۵۹۷</ref> [[تقریرات فلسفه امام‌خمینی|تقریرات فلسفه]] نوشته [[سیدعبدالغنی موسوی اردبیلی]] نیز به سال‌های ۱۳۲۳–۱۳۲۸ مربوط است.<ref>مؤسسه تنظیم، مقدمه تقریرات فلسفه، ۱/۱۷</ref> | ||
==== دلایل تعطیل‌شدن ==== | ==== دلایل تعطیل‌شدن ==== | ||
دلایل مختلفی برای تعطیل‌شدن دروس عقلی امام‌خمینی ذکر کرده‌اند.<ref>← فراهانی، سلسله موی دوست، ۵۱، ۵۲، ۲۱۴ و ۲۱۵</ref> ایشان خود می‌گوید پس از آمدن [[سیدحسین بروجردی]] به [[قم]] در سال ۱۳۲۳، به تقاضای کسانی مانند [[مرتضی مطهری]]، به تدریس خارج مشغول شده است و از علوم عقلی بازمانده است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۴۲۷</ref>؛ اما اینکه امام‌خمینی در سال‌های ۱۳۲۴–۱۳۲۷ با ورود [[میرزامهدی آشتیانی]] به قم، به احترام وی درس [[فلسفه]] خود را تعطیل کرد<ref>سبحانی، پابه‌پای آفتاب، ۴/۲۰۹؛ ملکوتی، خاطرات، ۳۴–۳۵</ref> یا پس از هجرت [[سیدمحمدحسین طباطبایی]] (۱۲۸۱–۱۳۶۰) به قم تعطیل شده است،<ref>دوانی، امام‌خمینی در آئینه خاطره‌ها، ۴۶؛ طباطبایی، بررسی‌های اسلامی، ۲/۲۸۲</ref> نمی‌تواند درست باشد؛ زیرا بر اساس مدارک موجود تدریس عمومی فلسفه ایشان تا سال ۱۳۲۸ ادامه داشته است<ref>مؤسسه تنظیم، مقدمه تقریرات فلسفه، ۱/۱۳</ref> و ورود آشتیانی و | دلایل مختلفی برای تعطیل‌شدن دروس عقلی امام‌خمینی ذکر کرده‌اند.<ref>← فراهانی، سلسله موی دوست، ۵۱، ۵۲، ۲۱۴ و ۲۱۵</ref> ایشان خود می‌گوید پس از آمدن [[سیدحسین بروجردی]] به [[قم]] در سال ۱۳۲۳، به تقاضای کسانی مانند [[مرتضی مطهری]]، به تدریس خارج مشغول شده است و از علوم عقلی بازمانده است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۴۲۷</ref>؛ اما اینکه امام‌خمینی در سال‌های ۱۳۲۴–۱۳۲۷ با ورود [[میرزامهدی آشتیانی]] به قم، به احترام وی درس [[فلسفه]] خود را تعطیل کرد<ref>سبحانی، پابه‌پای آفتاب، ۴/۲۰۹؛ ملکوتی، خاطرات، ۳۴–۳۵</ref> یا پس از هجرت [[سیدمحمدحسین طباطبایی]] (۱۲۸۱–۱۳۶۰) به قم تعطیل شده است،<ref>دوانی، امام‌خمینی در آئینه خاطره‌ها، ۴۶؛ طباطبایی، بررسی‌های اسلامی، ۲/۲۸۲</ref> نمی‌تواند درست باشد؛ زیرا بر اساس مدارک موجود تدریس عمومی فلسفه ایشان تا سال ۱۳۲۸ ادامه داشته است<ref>مؤسسه تنظیم، مقدمه تقریرات فلسفه، ۱/۱۳</ref> و ورود آشتیانی و طباطبایی به قم، مربوط به سال‌ها پیش از این تاریخ می‌باشد؛ چنان‌که این ادعا که یکی از دلایل تعطیلی درس فلسفه ایشان، مخالفت برخی حوزویان بوده است؛ به گونه‌ای که حتی ایشان را به سبب درس‌های فلسفه [[تکفیر]] می‌کردند،<ref>بدلا، هفتاد سال خاطره، ۲۳۰</ref> نیز درست نیست؛ زیرا امام‌خمینی این وقایع را مربوط به دوره خردسالی فرزند خود [[سیدمصطفی خمینی]] می‌داند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۷۹</ref> که در سال ۱۳۰۹ زاده شده است و سال‌ها پیش از اتمام تدریس فلسفه ایشان می‌باشد. | ||
==== حساسیت دربارهٔ شرکت‌کنندگان ==== | ==== حساسیت دربارهٔ شرکت‌کنندگان ==== | ||
| خط ۵۳: | خط ۵۳: | ||
=== عرفان === | === عرفان === | ||
[[امام‌خمینی]] هم‌زمان با تدریس فلسفه در سال‌های ۱۳۱۰–۱۳۲۰، برای افراد خاصی کتاب [[منازل السائرین]] را در | [[امام‌خمینی]] هم‌زمان با تدریس فلسفه در سال‌های ۱۳۱۰–۱۳۲۰، برای افراد خاصی کتاب [[منازل السائرین]] را در عرفان عملی<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۵–۵۶</ref> و برای برخی در عرفان نظری، [[شرح قیصری بر فصوص الحکم]] را تدریس می‌کرد.<ref>آشتیانی، پابه‌پای آفتاب، ۳/۱۹۵؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۴۲۷</ref> از دو اجازه عرفانی ایشان برای دو تن از شاگردان درس‌های عرفان در سال‌های ۱۳۱۴ و ۱۳۱۷<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۴ و ۱۴</ref> می‌توان برداشت کرد که ایشان در آن سال‌ها برای گروهی کتاب‌های عرفان نظری را تدریس کرده است. البته فضای عمومی [[حوزه علمیه قم]] چنان بوده که امکان علنی‌شدن درس عرفان وجود نداشت و امام‌خمینی نیز تدریس علنی عرفان را به منزله خودکشی می‌دانست<ref>آشتیانی، سلسله موی دوست، ۲–۳</ref> و در ادامه تدریس، این درس را رها کرد. اتهام «درس صوفیه» دانستن درس‌های ایشان<ref>موسوی اردبیلی، خاطرات، ۲۲۱</ref> گواه همین برداشت ایشان است. [[سیده‌فاطمه طباطبایی]]-عروس امام‌خمینی-نیز در سال‌های اقامت ایشان در [[جماران]]، به سبب اشتغال به تحصیلات دانشگاهی در رشته [[فلسفه غرب]]، به صورت خصوصی و غیررسمی از امام‌خمینی در زمینه عرفان استفاده علمی کرده است.<ref>← امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۴۴۲–۴۵۷؛ ۱۹/۹۰، ۹۱؛ ۲۰/۱۶۴–۱۶۸ و ۲۱/۲۳۷، ۲۳۸</ref> | ||
=== فقه و اصول === | === فقه و اصول === | ||
تدریس سطوح عالی اصول و فقه، در بازه زمانیِ پیش از آمدن سیدحسین بروجردی به قم، یکی از عمده کارهای علمی امام‌خمینی بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۴۲۷</ref> گفته شده تدریس ایشان در سطح عالی اصول و فقه در حدود سال ۱۳۱۲ بوده است<ref>شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، ۱/۵۹۰</ref>؛ اما زمان آغاز تدریس ایشان در مقطع خارج، پس از ورود بروجردی به قم در سال ۱۳۲۳ است که به تقاضای برخی از فضلا ازجمله [[مرتضی مطهری]] و [[حسینعلی منتظری]] تدریس خارج را آغاز کرده است.<ref>←امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۴۲۷</ref> ایشان پس از آزادی از [[ | تدریس سطوح عالی اصول و فقه، در بازه زمانیِ پیش از آمدن سیدحسین بروجردی به قم، یکی از عمده کارهای علمی امام‌خمینی بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۴۲۷</ref> گفته شده تدریس ایشان در سطح عالی اصول و فقه در حدود سال ۱۳۱۲ بوده است<ref>شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، ۱/۵۹۰</ref>؛ اما زمان آغاز تدریس ایشان در مقطع خارج، پس از ورود بروجردی به قم در سال ۱۳۲۳ است که به تقاضای برخی از فضلا ازجمله [[مرتضی مطهری]] و [[حسینعلی منتظری]] تدریس خارج را آغاز کرده است.<ref>←امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۴۲۷</ref> ایشان پس از آزادی از زندان، در [[خانه امام‌خمینی|خانه قم]]، محله یخچال قاضی، برای مدتی [[مسائل مستحدثه]] فقه را درس می‌داده است.<ref>مرتضوی، مصاحبه، ۵/۱۹۹</ref> | ||
امام‌خمینی از حدود سال ۱۳۱۲ تا ۱۳۴۳ به صورت مداوم در قم به تدریس درس اصول و فقه در مقطع سطوح عالی و خارج مشغول بوده است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۴۲۷–۴۲۸</ref> ایشان در طول این سال‌ها بیش از دو دوره خارج اصول و ابوابی از فقه را تدریس کرده است.<ref>مؤسسه تنظیم، مقدمه جواهر الاصول، ۱/۶</ref> | امام‌خمینی از حدود سال ۱۳۱۲ تا ۱۳۴۳ به صورت مداوم در قم به تدریس درس اصول و فقه در مقطع سطوح عالی و خارج مشغول بوده است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۴۲۷–۴۲۸</ref> ایشان در طول این سال‌ها بیش از دو دوره خارج اصول و ابوابی از فقه را تدریس کرده است.<ref>مؤسسه تنظیم، مقدمه جواهر الاصول، ۱/۶</ref> | ||
==== ادوار تدریس ==== | ==== ادوار تدریس ==== | ||
دوره نخست اصول از ۱۳۲۴ تا ۱۳۳۰، شامل مباحث [[أمارات]] و [[اصول عملیه]]، دوره دوم از ۱۳۳۰–۱۳۳۷ مشتمل بر کل مباحث اصول، دوره سوم از ۱۳۳۷–۱۳۴۲ از اول اصول تا مبحث [[حدیث رفع]] از مباحث اصول عملیه<ref>سبحانی، مقدمه لمحات الاصول، ۳۱–۳۳</ref> را درس گفته است که این دوره با آغاز مبارزات و زندانی و تبعیدشدن ایشان ناتمام ماند.<ref>سبحانی، سلسله موی دوست، ۱۲۸</ref> | دوره نخست اصول از ۱۳۲۴ تا ۱۳۳۰، شامل مباحث [[اماره|أمارات]] و [[اصول عملیه]]، دوره دوم از ۱۳۳۰–۱۳۳۷ مشتمل بر کل مباحث اصول، دوره سوم از ۱۳۳۷–۱۳۴۲ از اول اصول تا مبحث [[حدیث رفع]] از مباحث اصول عملیه<ref>سبحانی، مقدمه لمحات الاصول، ۳۱–۳۳</ref> را درس گفته است که این دوره با آغاز مبارزات و زندانی و تبعیدشدن ایشان ناتمام ماند.<ref>سبحانی، سلسله موی دوست، ۱۲۸</ref> | ||
دهه ۱۳۳۰ اوج تدریس امام‌خمینی در مقطع خارج فقه و اصول بوده است. ایشان در سال‌های ۱۳۲۴–۱۳۴۳ خارج اصول تدریس کرده است که با محوریت [[کفایة الاصول]] آغاز شده و هر دوره از درس حدود شش تا هفت سال بوده است.<ref>سبحانی، پابه‌پای آفتاب، ۴/۲۰۰؛ سبحانی، مقدمه لمحات الاصول، ۳۲</ref> | دهه ۱۳۳۰ اوج تدریس امام‌خمینی در مقطع خارج فقه و اصول بوده است. ایشان در سال‌های ۱۳۲۴–۱۳۴۳ خارج اصول تدریس کرده است که با محوریت [[کفایة الاصول]] آغاز شده و هر دوره از درس حدود شش تا هفت سال بوده است.<ref>سبحانی، پابه‌پای آفتاب، ۴/۲۰۰؛ سبحانی، مقدمه لمحات الاصول، ۳۲</ref> | ||
{{سخ}} | {{سخ}} | ||
امام‌خمینی در سال‌های ۱۳۲۴–۱۳۴۲ خارج فقه نیز تدریس کرده است. نخستین درس خارج فقه ایشان، مبحث [[خیارات]] از کتاب | امام‌خمینی در سال‌های ۱۳۲۴–۱۳۴۲ خارج فقه نیز تدریس کرده است. نخستین درس خارج فقه ایشان، مبحث [[خیارات]] از کتاب مکاسب محرمه [[شیخ‌مرتضی انصاری]] بوده که به پایان نرسیده است.<ref>صابری همدانی، خاطرات، ۴۹–۵۰</ref> درس خارج دوم در خانه ایشان با حضور چهار-پنج نفر برپا بوده که خارج [[زکات]] را درس می‌گفته و حدود دو ماه ادامه داشته است.<ref>منتظری، خاطرات، ۱/۱۹۳–۱۹۴</ref> ایشان از سال ۱۳۳۰ تا ۱۳۳۷ مبحث [[طهارت]] را درس گفته است. پس از آن مباحث مکاسب محرمه و [[بیع]] را تدریس کرده است.<ref>مؤسسه تنظیم، مقدمه الخلل، ۹؛ سبحانی، پابه‌پای آفتاب، ۴/۲۰۰</ref> تعداد شاگردان درس ایشان در این برهه از تاریخ، پرتعداد گزارش شده است.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱/۳۸</ref> | ||
{{سخ}} | {{سخ}} | ||
پس از [[تبعید امام‌خمینی]] به [[نجف]]، درس [[فقه]] ایشان در آنجا از اول ربیع‌الاول ۱۳۸۵ق/ ۱۳۴۴ش آغاز شد و ایشان در مدت چهارده سال تبعید، دوازده سال مکاسب محرمه و مباحث بیع و | پس از [[تبعید امام‌خمینی]] به [[نجف]]، درس [[فقه]] ایشان در آنجا از اول ربیع‌الاول ۱۳۸۵ق/ ۱۳۴۴ش آغاز شد و ایشان در مدت چهارده سال تبعید، دوازده سال مکاسب محرمه و مباحث بیع و خیارات را تدریس کرد.<ref>موسوی بجنوردی، مصاحبه، ۴/۲۰۵</ref> ایشان پس از پایان‌یافتن بیع، در دو سال آخر تبعید در [[عراق]] یعنی سال ۱۳۵۵–۱۳۵۷، بحث‌های مربوط به خلل در نماز {{ببینید|متن=ببینید|الخلل فی الصلاة}} را تدریس می‌کرد.<ref>مؤسسه تنظیم، مقدمه الخلل، ۹</ref> | ||
==== مبانی اصولی ==== | ==== مبانی اصولی ==== | ||
| خط ۷۲: | خط ۷۲: | ||
==== تالیف دروس ==== | ==== تالیف دروس ==== | ||
نزدیک به همه درس‌های امام‌خمینی در مباحث فقهی و اصولی، به قلم خود ایشان نوشته شده است.<ref>بنی‌فضل، خاطرات، ۱۱۲</ref> کتاب‌هایی به قلم ایشان و محصول تدریس فقه و اصول ایشان است و بیشتر آنها در کنار تدریس، نگاشته شده‌اند: [[کتاب الطهاره]]، ۴ جلد؛ المکاسب | نزدیک به همه درس‌های امام‌خمینی در مباحث فقهی و اصولی، به قلم خود ایشان نوشته شده است.<ref>بنی‌فضل، خاطرات، ۱۱۲</ref> کتاب‌هایی به قلم ایشان و محصول تدریس فقه و اصول ایشان است و بیشتر آنها در کنار تدریس، نگاشته شده‌اند: [[کتاب الطهاره]]، ۴ جلد؛ [[المکاسب المحرمه (کتاب)|المکاسب المحرمه]]، ۲ جلد؛ [[کتاب البیع]]، ۵ جلد؛ [[الخلل فی الصلاة (کتاب)|الخلل فی الصلاة]]، ۱ جلد؛ [[ولایت فقیه (کتاب)|ولایت فقیه]]، ۱ جلد؛ [[مناهج الوصول الی علم الاصول (کتاب)|مناهج الوصول الی علم الأصول]]، ۲ جلد؛ [[انوار الهدایة فی التعلیقة علی الکفایه (کتاب)|انوار الهدایة فی التعیلقة علی الکفایه]]، ۲ جلد؛ [[الاستصحاب (کتاب)|الإستصحاب]]، ۱ جلد؛ [[التعادل و الترجیح (کتاب)|التعادل و الترجیح]] و [[الاجتهاد و التقلید (کتاب)|الإجتهاد و التقلید]]، ۱ جلد؛ [[قاعدۀ لاضرر]]، ۱ جلد؛ [[بدائع الدرر فی قاعدة نفی الضرر (کتاب)|بدائع الدرر فی قاعدة لاضر]]<nowiki/>ر و [[الطلب و الاراده (کتاب)|رسالۀ طلب و اراده]]، ۱ جلد؛ رساله‌ای در [[تقیه]] و چندین رساله فقهی-اصولی مختصر دیگر{{ببینید|متن=ببینید|تألیفات و آثار امام‌خمینی}}. تقریرات درس‌های مختصری نیز در برخی از موضوعات فقهی از امام‌خمینی بر جای مانده که حاکی از تدریس ایشان در این مباحث است، مانند فروع اجمالی، [[نماز مسافر]] و قضای نمازهای میت. | ||
=== اخلاق === | === اخلاق === | ||
[[امام‌خمینی]] در کنار تدریس علوم عقلی و نقلی برای | [[امام‌خمینی]] در کنار تدریس علوم عقلی و نقلی برای [[طلاب]]، اخلاق نیز درس گفته است. ایشان همواره به اخلاق و [[تزکیه نفس]] اهمیت ویژه‌ای داده و هم به صورت مستقل و هم در کنار دیگر درس‌ها، موضوعات اخلاقی را مطرح کرده است. این درس‌ها در سال‌های متمادی در [[حوزه علمیه قم]] جریان داشته است. برخی زمان آغاز این درس را پس از درگذشت حائری یزدی و به مدت هشت سال برآورد کرده‌اند.<ref>ذاکری، طلوع خورشید، ۲۶۱–۲۶۳؛ سبحانی، پابه‌پای آفتاب، ۴/۱۹۵</ref> این درس‌ها بر اساس آیات [[قرآن کریم]] و [[حدیث|احادیث معصومان(ع)]] بوده<ref>امینیان، سلسله موی دوست، ۳۲؛ سبحانی، سلسله موی دوست، ۱۲۸</ref> و برخی هم منبع آن را کتاب [[شرح منازل السائرین]]، تألیف [[کمال‌الدین عبدالرزاق کاشانی]] معرفی کرده‌اند.<ref>خوانساری، خاطرات، ۹۲–۹۳</ref> درس اخلاق ایشان در آغاز، به صورت محدود برگزار می‌شد؛ اما به تدریج گسترش یافت و به صورت عمومی درآمد، به گونه‌ای که افراد غیر طلبه نیز در آن شرکت می‌کردند.<ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۵۶؛ امینیان، سلسله موی دوست، ۳۲؛ ملکوتی، خاطرات، ۳۵</ref> | ||
{{سخ}} | {{سخ}} | ||
درس اخلاق امام‌خمینی در حقیقت درس معارف و [[سیر و سلوک]] بود نه اخلاق به مفهوم خشک علمی، و آن‌چنان برخی از شاگردان را به وجد می‌آورد که تا چند روز تحت تأثیر آن بودند<ref>مطهری، ۱/۴۴۱؛ جوادی آملی، بنیان مرصوص، ۲۸</ref> و تا چند روزی، حوزه حال و هوای دیگری داشت.<ref>شبیری زنجانی، جماران</ref> استقبال از درس اخلاق ایشان به حدی بود که حساسیت دستگاه امنیتی حکومت وقت را برانگیخت، به گونه‌ای که در صدد تعطیلی آن برآمدند؛ زیرا در این درس‌ها، تنها مواعظ و پند و اندرز اخلاقی گفته نمی‌شد بلکه درس [[سیاست]] هم بود.<ref>بدلا، سلسله موی دوست، ۴۸؛ یثربی، خاطرات، ۲۵۵</ref> | درس اخلاق امام‌خمینی در حقیقت درس معارف و [[سیر و سلوک]] بود نه اخلاق به مفهوم خشک علمی، و آن‌چنان برخی از شاگردان را به وجد می‌آورد که تا چند روز تحت تأثیر آن بودند<ref>مطهری، ۱/۴۴۱؛ جوادی آملی، بنیان مرصوص، ۲۸</ref> و تا چند روزی، حوزه حال و هوای دیگری داشت.<ref>شبیری زنجانی، جماران</ref> استقبال از درس اخلاق ایشان به حدی بود که حساسیت دستگاه امنیتی حکومت وقت را برانگیخت، به گونه‌ای که در صدد تعطیلی آن برآمدند؛ زیرا در این درس‌ها، تنها مواعظ و پند و اندرز اخلاقی گفته نمی‌شد بلکه درس [[سیاست]] هم بود.<ref>بدلا، سلسله موی دوست، ۴۸؛ یثربی، خاطرات، ۲۵۵</ref> | ||
{{سخ}} | {{سخ}} | ||
درس‌های اخلاقی امام‌خمینی نخست در [[مدرسه فیضیه]] و یک ساعت به غروب دایر می‌شد. زمان این درس‌ها به گفته برخی [[روز جمعه]] و در مدرسه فیضیه گزارش شده<ref>امینیان، سلسله موی دوست، ۳۲</ref> و برخی دیگر زمان آن را هر پنجشنبه و جمعه ذکر کرده‌اند<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱/۴۴۱</ref>؛ البته با فشارهای دستگاه امنیتی، مکان آن از مدرسه فیضیه به مدرسه حاج‌ملاصادق معروف به | درس‌های اخلاقی امام‌خمینی نخست در [[مدرسه فیضیه]] و یک ساعت به غروب دایر می‌شد. زمان این درس‌ها به گفته برخی [[روز جمعه]] و در مدرسه فیضیه گزارش شده<ref>امینیان، سلسله موی دوست، ۳۲</ref> و برخی دیگر زمان آن را هر پنجشنبه و جمعه ذکر کرده‌اند<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱/۴۴۱</ref>؛ البته با فشارهای دستگاه امنیتی، مکان آن از مدرسه فیضیه به [[مدرسه حاج‌ملاصادق]] معروف به مدرسه حاجی انتقال یافت و در نهایت به دست شهربانی قم به تعطیلی کشیده شد.<ref>سبحانی، پابه‌پای آفتاب، ۴/۲۰۳</ref> [[کتاب شرح چهل حدیث]] را می‌توان محصول بخشی از درس‌های اخلاق ایشان در حوزه علمیه قم دانست.<ref>مؤسسه تنظیم، مقدمه چهل حدیث، ۱</ref> از آنجا که امام‌خمینی گاهی در آغاز درس‌های دیگر خود به موعظه‌های اخلاقی می‌پرداخت، نکات گردآمده در [[کتاب جهاد اکبر یا مبارزه با نفس|کتاب جهاد با نفس یا جهاد اکبر]] نیز گردآوری شده از درس‌ها و موعظه‌های اخلاقی ایشان در [[حوزه علمیه نجف]] است.<ref>مؤسسه تنظیم، مقدمه جهاد اکبر، ۸</ref> | ||
=== سایر === | === سایر === | ||
گزارش‌های پراکنده نشان می‌دهد امام‌خمینی در برخی علوم دیگر نیز تدریس داشته است؛ ازجمله تدریس | گزارش‌های پراکنده نشان می‌دهد امام‌خمینی در برخی علوم دیگر نیز تدریس داشته است؛ ازجمله تدریس «شرح شمسیه» در [[منطق]] و نیز بخش منطق شرح منظومه سبزواری<ref>صبوری قمی، مصاحبه، ۱۴</ref> و تدریس «شوارق الالهام» در [[کلام|دانش کلام]] که برای چند نفر محدود ازجمله [[محمدصادق خلخالی]] و [[حسن نوری]] به صورت خصوصی برگزار می‌شده است<ref>امینیان، رخ نگار، ۱۴۰</ref>؛ همچنین پنج جلسه تفسیر گفتاری و شفاهی [[سوره حمد]] نیز در قالب درس با حضور افرادی انجام شده که پس از [[پیروزی انقلاب اسلامی]]، در قم، ضبط و از سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش عمومی گردید.{{ببینید|متن=ببینید|تفسیر سوره حمد}} | ||
== پانویس == | == پانویس == | ||