تکبر: تفاوت میان نسخه‌ها

تکبر به معنای [[خودبزرگ‌بینی]]<ref>‌ابن‌منظور، لسان العرب، ۵/۱۳۰؛ زبیدی، تاج العروس، ۷/۴۳۱</ref> و اظهار این برتری<ref>‌عسکری، الفروق فی اللغه، ۲۴۱</ref> است و کبر حالتی در انسان است که خود را برتر از دیگران می‌بیند.<ref>‌زبیدی، تاج العروس، ۷/۴۳۲</ref> [[استکبار]] به معنای در پی برتری‌بودن و ترک قبول حق است.<ref>‌طریحی، مجمع البحرین، ۳/۴۶۵</ref> در اصطلاح [[علم اخلاق]] نیز تکبر، برتردانستن خود بر دیگران است.<ref>‌غزالی، کیمیای سعادت، ۲/۲۵۳؛ کاشانی، مصباح الهدایة، ۳۵۲؛ نراقی، مهدی، جامع السعادات، ۱/۳۸۰</ref> [[امام‌خمینی]] کبر را حالتی نفسانی می‌داند که به واسطه آن، انسان بر دیگران بزرگی و برتری می‌جوید؛ همچنین آثاری که از این رفتار در خارج بروز می‌کند، تکبر می‌نامند.<ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۷۹</ref> صفت مقابل تکبر [[تواضع]] است که به معنای اظهار کوچکی‌کردن است<ref>‌امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۳۳</ref> {{ببینید|متن=ببینید| تواضع}}.

از واژه‌های مرتبط با تکبر، کبریا، [[عجب]] و عزت نفس است. کبریا به معنای عزت و ملک است که مختص حق بوده، به معنای ثبوت عظمت و بزرگی حق‌تعالی است.<ref>‌عسکری، الفروق فی اللغه، ۲۴۱</ref> عجب و تکبر دو رذیله اخلاقی‌اند که در [[خودبینی]] مشترک هستند؛ اما تکبر مرحله‌ای بالاتر از عجب است؛ زیرا عجب خودپسندی است، بدون اینکه مقایسه و تطبیقی با دیگران و برتری‌جویی در برابر آنان مطرح باشد؛ اما در تکبر این مقایسه و تطبیق وجود دارد.<ref>‌نراقی، مهدی، جامع السعادات، ۱/۳۷۹</ref> [[امام‌خمینی]] نیز کبر را غیر از عجب دانسته، آن را ثمره عجب می‌داند؛ زیرا شخص با دیدن کمالی در خود، در نفس‌اش خودپسندی شکل می‌گیرد که به آن عجب گفته می‌شود؛ اما وقتی فرد، کمالی که در خود گمان می‌کند، در دیگران ندید، حالت برتری‌جویی و بزرگی‌فروشی در او شکل می‌گیرد که به کبر تعبیر می‌شود<ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۷۹؛ امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۳۳–۳۳۴</ref> {{ببینید|متن=ببینید| عجب}}. همچنین تکبر غیر از عزت نفس است؛ زیرا مبدأ تکبر، خودبینی، خودخواهی و غفلت از حق و مظاهر اوست که غایتش خودنمایی است؛ ولی مبدأ عزت نفس، [[توکل]] بر [[خداوند]] و اعتماد بر اوست.<ref>‌امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۳۶</ref>

تکبر در انسان یکی از پست‌ترین رذایل اخلاقی است؛ اما در خداوند از صفات ناپسند محسوب نمی‌شود.<ref>‌مازندرانی، شرح الکافی، ۹/۳۰۵</ref> از این رذیله در ادیان آسمانی سخن به میان آمده است.<ref>کتاب مقدس، عهد قدیم، عوبدیای نبی، ۳</ref> در [[اسلام]] نیز در آیات پرشماری از [[قرآن کریم]]، تکبر مطرح شده است؛ مانند تکبر [[شیطان]]، علّت و آثار آن<ref>‌بقره، ۳۴ و ص، ۷۴</ref> و تکبر اهل [[کفر]] در برابر [[پیامبران الهی(ع)]].<ref>‌مؤمنون، ۴۶، قصص، ۳۹، زمر، ۷۲ و غافر، ۶۰</ref> در روایات پرشماری نیز این صفت در انسان نکوهش شده است؛ اما در خداوند کبر و عظمت از صفات خاص اوست که دیگران در آن شریک نیستند.<ref>‌کلینی، الکافی، ۲/۳۰۹–۳۱۲؛ صدوق، ثواب الاعمال، ۲۲۱–۲۲۳</ref> در روایتی از [[امام‌صادق(ع)]] کبر پایین‌ترین درجه الحاد شمرده شده است.<ref>‌کلینی، الکافی، ۲/۳۰۹</ref>

# نسب<ref>‌فیض، المحجة البیضاء، ۶/۲۴۲–۲۴۴</ref>؛

# ملکات فاضله، مانند [[علم]] و صفات حمیده؛

# مناسک و [[عبادات]] و اعمال صالح.<ref>‌غزالی، احیاء علوم الدین، ۱۱/۲۴–۳۱</ref>

# کبر به واسطه [[کفر]] و عقاید باطل که در مقابل کبر به ایمان و عقاید حقه است.

علمای اخلاق، اسباب و عوامل مختلفی را منشأ تکبر دانسته‌اند؛ ازجمله: [[جهل]]، طغیان<ref>‌نراقی، احمد، معراج السعاده، ۲۹۰</ref> و داشتن صفات و کمالات موهوم دینی و دنیوی، مانند جاه، مقام و ثروت.<ref>‌غزالی، احیاء علوم الدین، ۱۱/۲۴–۳۴؛ فیض، المحجة البیضاء، ۶/۲۳۵–۲۴۵</ref> امام‌خمینی نیز سبب اصلی تکبّر را جهل و نادانی می‌داند؛ زیرا شخص متکبر نسبت به حقیقت [[نفس]] خود و [[فقر]] و نقص آن غافل است؛ بلکه هرچه علم شخص بیشتر و روحش بزرگ‌تر باشد، از [[سعه صدر]] و [[تواضع]] بیشتری برخوردار خواهد بود؛ از این‌رو تواضع [[رسول خدا(ص)]] از همه بیشتر بود<ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۹۵</ref> {{ببینید|متن=ببینید| تواضع}}. ایشان همچنین برخورداری از صفات و کمالات را منشأ تکبر می‌شمارد و معتقد است شخص، گاهی به سبب حب نفس، دیگران را ناقص‌تر و پایین‌تر از خود می‌بیند و به سبب ضعف نفس و کم‌ظرفیتی در برابر نعمتی که به او می‌رسد، نمی‌تواند خود را نگه دارد؛ بنابراین سبب [[خودبرتربینی]] در قلب یا اظهار آن در خارج می‌شود.<ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۸۲؛ امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۳۳–۳۳۴</ref> همچنین گاهی تکبر از [[حسادت]] ناشی می‌شود و ممکن است شخص خود را فاقد کمالی ببیند که در غیر است و به او تکبر ورزد.<ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۹۹</ref> ایشان به بیان مصادیقی در این زمینه می‌پردازد و سخن بعضی از اصحاب مدعی عرفان را که حکما و فلاسفه را قشری می‌شمارند و بندگان خدا را تحقیر می‌کنند، از باب تکبر می‌داند؛ همچنین [[غرور]] بعضی از حکما را در برخورداری از برهان و علم یا غرور برخی فقها و محدثان به علم خود را به گونه‌ای که خود را شایسته اکرام می‌شمارند و بر دیگر علوم طعنه می‌زنند، نوعی تکبر می‌شمارد.<ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۸۲–۸۳</ref>

امام‌خمینی نیز دو راه علمی و عملی برای درمان تکبر نشان داده است.<ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۹۳–۹۹</ref> ایشان معالجه علمی تکبر را شبیه معالجه عجب می‌داند<ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۹۳</ref>؛ زیرا تکبر ثمره [[عجب]] است.<ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۷۹</ref> ایشان با الهام گرفتن از کلام [[امیرالمؤمنین(ع)]]،<ref>‌نهج البلاغه، ترجمه سیدجمال‌الدین دین‌پرور، ح۱۲۱، ۵۲۹</ref> پیشنهاد می‌کند فرد مبتلا به این بیماری، در آغاز به مطالعه در آیات و اخباری که در نکوهش این صفت وارد شده و حقیقت و آفرینش خویشتن و چگونگی آن بپردازد؛ اینکه چگونه در آغاز آفرینش‌اش با نطفه‌ای گندیده و رشدش با خوردن خون کثیفی بوده است؛ آن‌گاه که از همه کمال‌ها و ادراک‌ها خالی بوده و از خود حیات و قدرتی نداشته و پس از تولد نیز با کمترین آفت و بیماری‌ای از پای درمی‌آمده است.<ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۹۳</ref> همچنین توجه به سیره [[پیامبر اکرم(ص)|پیامبر(ص)]] و امیرالمؤمنین(ع) در تواضع و همنشینی با فقرا و زیردستان-در عین برخورداری از مقامات بلند معنوی و ریاست و سلطنت ظاهری-را خاطرنشان می‌سازد؛ چنان‌که علمای بزرگ [[شیعه]] نیز چنین بودند.<ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۹۶–۹۷</ref>

امام‌خمینی راه درمان عملی را چیرگی بر [[نفس اماره]] و شیطان و بر خلاف میل آنها رفتارکردن می‌داند؛ از این‌رو لازم است در این مقام، خود را به صفت متواضعان آراسته ساخته، مطابق سیره آنها رفتار نماید؛ برای مثال انسان در هر مرتبه علمی یا عملی، از نشستن در صدر مجالس پرهیز کند و با فقرا هم‌نشینی کرده، با آنها هم‌سفره شود. ایشان در این میان، به بعضی حیله‌ها و فریب‌های نفس نیز توجه می‌دهد که ممکن است نفس این اعمال را خلاف مقام و منزلت علمای دین و موجب کم‌وزن‌شدن آنها معرفی کند و بایسته است انسان عارف متوجه این حیله‌ها باشد.<ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۹۶–۹۷</ref> به باور ایشان گرچه اصلاح نفس در آغاز کمی زحمت دارد، ولی پس از وارد عمل‌شدن و آغاز اصلاح نفس، کار سهل می‌گردد، و عمده این است که انسان از خواب غفلت بیدار شود و بفهمد در سفر [[آخرت]] زاد و توشه انسان، خصال پسندیده است و اگر سستی کند، نمی‌تواند از صراط عبور کند و به ورطه هلاک می‌افتد<ref>‌امام‌خمینی، چهل حدیث، ۹۷–۹۸</ref> {{ببینید|متن=ببینید| تواضع}}.