تفسیر سوره حمد (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

[[سوره حمد]] در میان سوره‌های قرآن از درخشش ویژه‌ای برخوردار است و دو بار بر [[پیامبر(ص)]] نازل شده است و برترین سوره و «ام‌الکتاب» نام گرفته است<ref>طبرسی، مجمع البیان، ۱/۸۸</ref> {{ببینید|متن=ببینید|سوره حمد}}. نظر به اهمیت آن، تفاسیر پرشماری دربارهٔ آن نگاشته شده است؛ چنان‌که [[آقابزرگ طهرانی]] از شانزده اثر مستقل شیعی یاد می‌کند؛ ازجمله کتاب تفسیر سورة الفاتحه عبدالرحیم تستری با رویکرد عرفانی و تفسیر سوره حمد [[شهید ثانی]] با رویکرد اخلاقی.<ref>آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ۴/۳۲۵ و ۳۳۸–۳۴۱</ref>

[[امام‌خمینی]] نخستین بار در سال ۱۳۱۸ در فصل هفتم کتاب [[سرّ الصلاة]] به مناسبت بحث [[قرائت]]<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۸۵–۹۲</ref> و سه سال بعد در سال ۱۳۲۱ برای دومین بار در بحث قرائت کتاب [[آداب الصلاة]]<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۴۰–۳۰۱</ref> به تفسیر سوره حمد پرداخته است. ایشان پس از [[پیروزی انقلاب اسلامی]] در پاسخ به تقاضای برخی علاقه‌مندان، برای سومین‌بار، تفسیر این سوره را آغاز کرد و در سال ۱۳۵۸ از صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران در برنامه‌ای با عنوان «قرآن در صحنه» پخش شد. این تفسیر گفتاری دربردارنده مطالب اخلاقی، فلسفی و عرفانی است<ref>امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۹۱–۱۹۳</ref> و شامل [[تفسیر]] «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» و آیه نخست می‌باشد. ادامه تفسیر به دلیل مخالفت برخی با رویکرد عرفانی امام‌خمینی در تفسیر، ناتمام مانده<ref>مؤسسه تنظیم، مقدمه کتاب تفسیر سوره حمد، ۴</ref> اما کتاب تفسیر سوره حمد دربردارنده تمامی این مباحث و همچنین بحث‌هایی از سوره حمد در دیگر آثار امام‌خمینی است که به صورت یکجا تدوین و منتشر شده است.

امام‌خمینی تفسیر حقیقی را شرح مقاصد و مراد متکلم می‌داند<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۹۲</ref> و تفسیر خود را بیان احتمالاتی از قرآن می‌شمارد.<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۹۲</ref> ایشان با توجه به رویکرد پرشمار تفسیر قرآن از قبیل ادبی، فقهی، اخلاقی و عرفانی، معتقد است هر یک از مفسران به بعضی از آن رویکردها پرداخته‌اند. ایشان تفسیر عرفانی-اخلاقی را برمی‌گزیند و اموری را یادآور می‌شود که یا اصلاً به آن پرداخته نشده یا به صورتی ناقص به آن اشاره شده است.<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۹۲–۱۹۳ و ۲۵۷</ref> روش تفسیری ایشان مانند تأویلات قرآن عبدالرزاق کاشانی، کشف الاسرار [[میبدی]]، اعجاز البیان [[قونوی]] و تفسیر القرآن الکریم [[صدرالمتألهین]] با رویکرد عرفانی، اخلاقی و فلسفی است.<ref>مؤسسه تنظیم، مقدمه کتاب تفسیر سوره حمد، ۳</ref> ایشان در این کتاب از تفاسیری چون تفسیر [[ابن عربی|محی‌الدین]] و تأویلات [[فیض کاشانی|کاشانی]] و مجمع البیان و همچنین از مفسرانی چون [[ملاسلطان‌علی گنابادی]]، سید قطب و طنطاوی نام می‌برد و تفاسیر آنها را تنها یک پرده از معارف و علوم قرآن می‌شمارد؛ زیرا به اعتقاد ایشان [[قرآن]] مانند دیگر کتاب‌ها نیست که بتوان تفسیر جامعی بر آن نوشت، بلکه فهم کامل آن به تفسیر اهل بیت عصمت(ع) نیازمند است.<ref>امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۹۱–۹۳</ref>

# اول تفسیر موجزی از سوره حمد که در کتاب سرّ الصلاة به مناسبت بحث قرائت آمده است.<ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۳–۱۳</ref> در این بخش تفاوت «بسم الله» در سوره‌های مختلف، جامعیت اسم «الله» و لزوم متحقق‌شدن سالک به این اسم بررسی گردیده است.

# بخش چهارم دیدگاه‌های تفسیری ایشان دربارهٔ سوره حمد است که مشتمل بر ۳۵ بخش است و از کتاب‌هایی چون [[شرح دعاء السحر]]،<ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۳۱–۹۱</ref> [[شرح چهل حدیث]]،<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۷۴–۶۵۲</ref> [[شرح حدیث جنود عقل و جهل]]،<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود عقل، ۲۳۵–۲۳۲</ref> [[مصباح الهدایه]]،<ref>امام‌خمینی، مصباح الهدایه، ۵۵</ref> جلوه‌های رحمانی<ref>امام‌خمینی، جلوه‌های رحمانی، ۳۵–۳۶</ref> و سخنرانی‌های ایشان<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۲۲۶–۲۲۷ و ۱۲/۳۶۷</ref> گردآوری شده است.

ایشان در مبحث اتحاد معانی «بسمله» {{ببینید|متن=ببینید|بسم الله الرحمن الرحیم}} در ابتدای سوره‌ها نیز نظر [[میرزا جواد ملکی تبریزی|آقا ملکی تبریزی]] را نقد می‌کند و آن را غریب می‌شمارد.<ref>امام‌خمینی، دعاء السحر، ۸۹–۹۰</ref> ایشان در تقدم «الرَّحْمنِ» بر «الرَّحِیمِ» به مطابقت صورت لفظی و کتبی قرآن با نظام الهی اشاره می‌کند و کشف این حقیقت الهیه را از برکات رحمت رحیمیه خدا بر [[قلب]] خود می‌داند<ref>امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۲۵</ref> و نظر خود را در بیان برخی از معانی عرش، مختص به خود می‌شمارد<ref>امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۵۴</ref> و نیز به‌طور ویژه‌ای، نه آن‌گونه که متکلمان و اهل حدیث می‌پندارند، [[حدوث زمانی]] جمیع عوالم را اثبات می‌کند {{ببینید|متن=ببینید|حدوث و قدم}} و معتقد است روح تدریج در عالم دهر هم تحقق دارد؛ به همان معنا که در عوالم مجرده حدوثِ زمانی به معنای روح زمان و دهریت تدریج نیز وجود دارد.<ref>امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۴۰</ref>

پنج جلسه تفسیر گفتاری سوره حمد را ناشران مختلفی به چاپ رسانده‌اند؛ ازجمله: انتشارات آزادی [[قم]]، در ۱۴۴ صفحه؛ انتشارات طباطبایی قم، در سال ۱۴۰۰ق، با تنظیم [[علی‌اصغر ربانی خلخالی]]؛ دفتر انتشارات اسلامی قم، سال ۱۳۶۳، در ۹۶ صفحه؛ انتشارات هجرت مشهد در ۱۲۰ صفحه؛ [[حزب جمهوری اسلامی]] تهران، در ۱۲۰ صفحه؛ انتشارات وحدت، سال ۱۳۶۲، در ۱۳۱ صفحه؛ انجمن اسلامی دانش‌آموزان دبیرستان [[امام‌صادق(ع)]] [[قم]] و پیام آزادی [[تهران]]، سال ۱۳۶۱، در ۱۳۱ صفحه.

[[مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی]] در سال ۱۳۷۵ به گردآوری و تنظیم کتاب تفسیر سوره حمد در چهار بخش مذکور اقدام کرده است و آن را همراه با یک مقدمه و فهرست آیات، روایات، اشعار، اعلام، کتب و منابع در ۲۷۵ صفحه با قطع وزیری منتشر کرده است که کامل‌ترین و منقح‌ترین چاپ از تفسیر سوره حمد است. این کتاب همراه با [[کتاب جهاد اکبر یا مبارزه با نفس|کتاب جهاد اکبر]] و [[نامه‌های عرفانی]] در جلد ۵۰ «[[موسوعة الامام‌الخمینی]]» در یک جلد، در سال ۱۳۹۲ به چاپ رسیده است.

بخش‌هایی از تفسیر امام‌خمینی به چند زبان ترجمه و منتشر شده است؛ ازجمله ترجمه عربی با عنوان تفسیر آیة البسمله؛ محاضرات معرفیه، بیروت، دارالهادی، ۱۴۱۲ق/ ۱۹۹۲م؛ ترجمه ایتالیایی با عنوان «Commento Al Corano» که «Centro Islamico Europeo Culturale» در رم چاپ کرده است<ref>امیری، مأخذشناسی، ۲</ref>؛ به زبان روسی توسط آقای کابُلشاه ادریس‌اف و مؤسسه نشر علمی آن را در سال ۲۰۱۲م/ ۱۳۹۰ش منتشر کرده است؛ همچنین مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی مجموعه تفسیر سوره حمد را در کتاب تفسیر و شواهد قرآنی در آثار امام‌خمینی که در سال ۱۳۸۲ تدوین و انتشار یافته، آورده است {{ببینید|متن=ببینید|تفسیر و شواهد قرآنی}}. در جلد دوم مجموعه پنج جلدی تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام‌خمینی، با کوشش [[سیدمحمدعلی ایازی]]، نوشته‌ها و گفتارهای تفسیری امام‌خمینی دربارهٔ این سوره، با عناوین ابداعی گردآورنده، نشر یافته است {{ببینید|متن=ببینید|تفسیر قرآن مجید}}. پایان‌نامه‌هایی نیز در مقطع کارشناسی ارشد به تفسیر سوره حمد اختصاص یافته که می‌توان ازجمله به مقایسه آرای حضرت امام‌خمینی در تفسیر سوره حمد با سایر تفاسیر نوشته فرامرز بیاد و مقایسه تفسیر سوره حمد امام‌خمینی با تفاسیر معاصر [[سنی]] و [[شیعه]] نوشته محمدرضا حاجی‌غلامی اشاره کرد.