نهضت تحریم تنباکو: تفاوت میان نسخه‌ها

'''نهضت تحریم تنباکو'''، جنبشی عمومی به رهبری [[مرجعیت|مرجعیت دینی]] برای لغو قرارداد تنباکو میان دولت ایران با شرکتی انگلیسی، ۱۲۷۰ش/ ۱۳۰۹ق.

در قرن سیزده هجری برابر با نوزده میلادی، [[ایران]] صحنه رقابت‌های سیاسی و اقتصادی میان دو دولت [[روس]] و [[انگلیس]] بود. هر یک از دو دولت می‌کوشیدند با گرفتن امتیازها و انحصارهای گوناگون، نفوذ خود را در ایران گسترش دهند.<ref>بهار، میراث‌خوار، ۵۱۲–۵۱۵؛ کدی، تحریم تنباکو، ۴۰–۴۵.</ref> از جمله این امتیازها، انحصار بازرگانی توتون و تنباکو بود که به عرصه‌ای برای ابراز نارضایتی عمومی از حکومت و مخالفت علمای دینی با نفوذ [[بیگانگان]] تبدیل شد.

در سفر سوم [[ناصرالدین‌شاه]] به اروپا(۱۳۰۷ق/ ۱۸۹۰م) با وساطت «سر هنری درامند ولف» وزیرمختار [[انگلستان]] در ایران، مذاکراتی میان شاه و میرزاعلی‌اصغر اتابک معروف به «امین‌السلطان» نخست‌وزیر وقت با «ماژور جرالد تالبوت» دربارهٔ امتیاز [[تجارت]] توتون و تنباکو صورت گرفت.<ref>ناطق، بازرگانان، ۸۶.</ref> پس از بازگشت ناصرالدین‌شاه به ایران، تالبوت به تهران آمد و با پرداخت ۲۵ هزار لیره رشوه به شاه در ۲۸ رجب ۱۳۰۷ق/ ۲۰ مارس ۱۸۹۰م قراردادی در پانزده فصل به امضای او رساند.<ref>تیموری، قرارداد ۱۸۹۰، ۲۹–۳۲؛ زنجانی، تحریم تنباکو، ۲۵–۲۹؛ آقابزرگ، هدایة الرازی، ۲۳۲–۲۳۶.</ref> بر اساس این قرارداد کشت، خرید و فروش توتون و تنباکو به مدت پنجاه سال در اختیار شرکت انگلیسی قرار گرفت و تاجران و بازرگانان حق صادرات و حمل و نقل توتون و تنباکو بدون اجازه صاحب امتیاز جز به اندازه مصرف خود را نداشتند. افزون بر این، صاحبان این امتیازنامه می‌توانستند تمام حقوق و امتیازها و تعهدهای خود را به غیر واگذار کنند و همه وسایل وارداتی آنان، از عوارض گمرک و غیره تا پایان قرارداد معاف باشد.<ref>زنجانی، تحریم تنباکو، ۲۵–۲۶؛ آقابزرگ، هدایة الرازی، ۲۳۲–۲۳۶؛ ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ۱/۳۸–۳۹.</ref> این قرارداد در ایران به قرارداد «رژی» (رژی در زبان فرانسه به معنای انحصار در معاملات بازرگانی است) و شرکت عامل آن نیز به کمپانی رژی معروف شد.<ref>اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، ۶۵–۶۸.</ref>

به موجب قرارداد رژی که به امضای سر هنری ولف وزیرمختار انگلستان نیز رسید، شاه ایران در برابر دریافت سالانه پانزده هزار لیره و یک‌چهارم سود خالص سالانه، این امتیاز را واگذار کرد. تالبوت برای گرفتن این امتیاز علاوه بر شاه، مبالغی گزاف به صدر اعظم و نایب‌السلطنه و تنی چند از درباریان رشوه داد.<ref>فووریه، سه سال در دربار ایران، ۲۲۰؛ تیموری، قرارداد ۱۸۹۰، ۲۸.</ref> پیش‌بینی می‌شد سود خالص رژی از این امتیاز بیش از پانصد هزار پوند (لیره) باشد. دولت عثمانی در واگذاری این امتیاز به رژی۶۳۰ هزار پوند (لیره) دریافت کرد و ایران تنها پانزده هزار پوند (لیره).<ref>فوران، مقاومت شکننده، ۲۵۰–۲۵۱.</ref> [[روسیه]] نخستین واکنش را به این امتیاز نشان داد و آن را مخالف اصل آزادی [[تجارت]] که در معاهده ترکمن‌چای بود شمرد؛ ولی ایران و [[انگلستان]] این ادعا را رد کردند.<ref>فوران، مقاومت شکننده، ۲۵۱.</ref>

پیامدهای این قرارداد باعث نفوذ [[بیگانگان]] به داخل کشور بود و [[استقلال]] کشور و حکومت را در سرزمین خود زیر سلطه قرار می‌داد.<ref>آقابزرگ، هدایة الرازی، ۲۳۸.</ref> انگلیسی‌ها با ورود به ایران به تمام شهرهای کشور، مأموران خود را که مسلّح هم بودند، فرستادند تا قرارداد را اجرا کنند و دولت ایران هم به حاکمان خود در شهرها دستور داد تا با شعبه‌های کمپانی انگلیسی همکاری کنند.<ref>اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، ۸۳؛ زنجانی، تحریم تنباکو، ۳۹؛ تیموری، قرارداد ۱۸۹۰، ۴۳.</ref>

قرارداد رژی افزون بر به‌یغمابردن دارایی‌های مردم سبب ورود ده‌ها هزار تن از اتباع انگلیس به ایران شد. فساد و فحشا و بازار مسکرات و لهو و لعب رواج یافت و [[زنان]] و مردان بسیاری در خانه‌های کارگزاران رژی به خدمت مشغول و تحقیر و ضرب و جرح شدند.<ref>اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، ۷۱–۷۴؛ تیموری، قرارداد ۱۸۹۰، ۳۷–۳۸.</ref> در بسیاری از شهرهای ایران به‌ویژه تهران، کشیشان و دعوتگران مسیحی با اقتدار و استقلال با شیوه‌های گوناگون در صدد جذب مردم به مسیحیت بودند. و در این راستا ایجاد کلیساهای عمومی و خانه‌ای و به‌کارگیری هزاران نفر ایرانی به کارگری کمپانی از آن جمله بود.<ref>اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، ۷۱–۷۲.</ref> همچنین بذل و بخشش‌های هدف‌دار سبب شده بود که گروهی از مسلمانان [[مستضعف]] همه‌روزه در کلیساها و دعوت‌خانه‌ها حاضر شوند و [[انجیل]] و [[آیین مسیحیت]] را فرا بگیرند و به آیین مسیحی پرستش کنند.<ref>اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، ۷۴.</ref>

نارضایتی [[مردم]] از حکومت و امتیازهای واگذارشده به خارجیان، سبب تحرک و تمرکز آنان بر این قرارداد شد.<ref>کدی، تحریم تنباکو، ۵۶.</ref> امین‌الدوله از دولت‌مردان [[ناصرالدین‌شاه]] به نمایندگی از طرف بازرگانان با شاه دیدار کرد و مخالفت آنان را با امتیاز تنباکو به وی اطلاع داد.<ref>براون، انقلاب ایران، ۴۸.</ref> بازرگانان [[ایران]] ضمن دادخواستی به شاه اعلام کردند حاضرند بیش از مبلغی که شرکت انگلیسی برای قرارداد پرداخت کرده، پرداخت کنند تا این قرارداد لغو شود؛ اما او حاضر به لغو قرارداد نشد.<ref>فوران، مقاومت شکننده، ۲۵۱.</ref> در ۱۵ اسفند ۱۲۶۹، بازرگانانِ توتون و تنباکو در [[حرم عبدالعظیم(ع)]] بست نشستند و طی دادخواستی اعلام کردند به هیچ عنوان با رژی کنار نخواهند آمد.<ref>فوران، مقاومت شکننده، ۲۵۱.</ref> در همین وقت شب‌نامه‌ای در [[مساجد]] و مدارس تهران منتشر شد که به گفته عباس‌میرزا ملک‌آرا، برادر شاه، مضمون آن ترغیب و تشجیع مردم به خروج و خلع شاه از مقام سلطنت بود.<ref>ملک‌آرا، شرح حال، ۱۱۳.</ref> اعتراض‌های علنی و عمومی را بازرگانان و بازاریان در شیراز که از مراکز توتون و تنباکو بود، آغاز کردند و با همراه‌شدن سیدعلی‌اکبر فال‌اسیری از علمای شیراز و سخنرانی شدیداللحن وی به اوج خود رسید. او پس از چند روز بازداشت شد و با وضع زننده‌ای به بوشهر تبعید گردید.<ref>زنجانی، تحریم تنباکو، ۳۶؛ اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، ۹۰–۹۲.</ref> مردم شیراز در اعتراض به تبعید فال‌اسیری، در حرم امامزاده احمدبن‌موسی(ع) در شیراز گرد آمدند و به شعار علیه دولت پرداختند و سه یا چهار تن کشته و تعدادی زخمی شدند.<ref>اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، ۹۳–۹۴؛ تیموری، قرارداد ۱۸۹۰، ۷۲.</ref>

به دنبال اعتراض‌های مردم شیراز، اجتماعات و اعتراض‌ها و انتقادهای مردم و علما در دیگر شهرها مانند [[اصفهان]]، [[تبریز]]، [[مشهد]]، [[کرمان]] و [[تهران]] آغاز شد.<ref>آدمیت، شورش، ۴۲ و ۶۵؛ اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، ۸۹، ۹۵ و ۱۲۱.</ref> [[مردم]] و علما با نوشتن نامه‌ها و تلگرام‌ها به دولت، خطاهای آنان را متذکر می‌شدند؛ ازجمله علمای تبریز طی نامه‌ای اعلام کردند پادشاه ایران همه [[مسلمانان]] را مثل [[اسیران]] به [[کافران]] فروخته است؛ ولی آنان ترجیح می‌دهند بمیرند، اما زیر سلطه کافران نباشند.<ref>اعتمادالسلطنه، روزنامه خاطرات، ۷۶۵–۷۶۶.</ref>

درپی تهدیدها و کشتار مردم و تبعید علما فال‌اسیری از بوشهر به بصره رفت و در این شهر با [[سیدجمال‌الدین اسدآبادی]] دیدار کرد<ref>تیموری، قرارداد ۱۸۹۰، ۷۱–۷۲.</ref> و اسدآبادی در نامه‌ای به [[میرزامحمدحسن شیرازی]] معروف به میرزای شیرازی بزرگ، مرجع نخست شیعیان که در آن زمان در سامرای عراق ساکن بود، از ظلم دربار به خود و مملکت و پیامدهای قرارداد تنباکو نوشت.<ref>اسدآبادی، نامه‌های تاریخی، ۴۶–۵۳؛ تیموری، قرارداد ۱۸۹۰، ۷۲.</ref> پس از آن فال‌اسیری و منیرالدین از علمای اصفهان با میرزای شیرازی دیدار کردند و پیامدهای قرارداد استعماری تنباکو را یادآور شدند و نامه اسدآبادی را نیز به وی دادند.<ref>آدمیت، شورش، ۲۷–۲۸؛ فوران، مقاومت شکننده، ۲۵۲.</ref> میرزای شیرازی از باب نصیحت و [[امر به معروف]] و [[نهی از منکر]]، ضمن تلگرامی به شاه در ۲۷ ذی‌الحجه ۱۳۰۸ رفت و آمدهای اتباع خارجی به کشور و دخالت در امور داخلی و اجرای قراردادهای تنباکو و راه‌آهن و بانک را بر خلاف دستورهای قرآنی و اهانت به استقلال دولت و اخلال در نظم مملکت دانست و آن را برای مردم رنج‌آور شمرد و از واقعه شیراز و کشتن عده‌ای از مردم و هتک حرمت [[حرم احمدبن‌موسی(ع)|حرم امامزاده احمدبن‌موسی(ع)]] و تبعید فال‌اسیری به‌شدت گلایه کرد.<ref>اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، ۸۸؛ کدی، تحریم تنباکو، ۱۱۶؛ تیموری، قرارداد ۱۸۹۰، ۸۷–۸۸.</ref>

ناصرالدین‌شاه در تلگرامی در هفتم محرم ۱۳۰۹ق/ ۵ اوت ۱۸۹۱م به میرزای شیرازی یادآور شد در حفظ استقلال کشور و حمایت از مردم کوتاهی نخواهد کرد و از میرزامحمودخان مشیرالوزرا نماینده ایران در [[بغداد]] نیز خواست قرارداد تنباکو را برای میرزای شیرازی توجیه کند.<ref>اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، ۸۹–۹۰؛ زنجانی، تحریم تنباکو، ۴۷.</ref> میرزا در دیدار نماینده ایران بر لغو قرارداد تأکید کرد و متذکر شد اگر دولت از عهده فسخ برنمی‌آید، آن را به [[ملت]] واگذار کند و او به [[مشیت الهی]] آن را باطل خواهد کرد.<ref>اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، ۹۳؛ تیموری، قرارداد ۱۸۹۰، ۹۰؛ طلوعی، داستان انقلاب، ۲۵.</ref> میرزای شیرازی در نامه دیگری برای شاه (اوایل ربیع‌الثانی ۱۳۰۹ق/ نیمه آبان ۱۲۷۰ش) او را از پی‌آمدهای خطرناک این قرارداد که باعث عدم استقلال حکومت، تفرقه، ذلت و فساد عقیده مردم و همچنین اختلال نظام شریعت اسلامی می‌شد، آگاه ساخت و مفاسد آن را به‌مراتب بیشتر از منافع آن دانست.<ref>زنجانی، تحریم تنباکو، ۴۶–۴۷؛ اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، ۱۱۱؛ طلوعی، داستان انقلاب، ۲۷.</ref>

ناصرالدین‌شاه همچنان بر اجرای حتمی قرارداد پافشاری می‌کرد و کشتار مردم و تبعید علما به دست کارفرمایان او انجام می‌گرفت و تذکرها و نامه‌های علما در تهران و شهرستان‌ها همچون [[میرزاحسن آشتیانی]] از تهران، [[میرزاجواد مجتهد تبریزی]] از تبریز، [[محمدتقی آقانجفی]]، محمدعلی و [[ملاباقر فشارکی]] از اصفهان و دیگر عالمان و حتی نصیحت خیرخواهانه میرزای شیرازی و اعتراض‌های بازاریان خللی در اراده شاه پدید نیاورد.<ref>تیموری، قرارداد ۱۸۹۰، ۹۵–۱۰۸؛ طلوعی، داستان انقلاب، ۲۵–۲۶.</ref> همه این مسائل میرزای شیرازی را بر آن داشت تا برای حفظ کیان کشور اسلامی در اول جمادی‌الاولی ۱۳۰۹ق/ ۱۲ آذر ۱۲۷۰ش حکم تحریم تنباکو را با جمله «الیوم استعمال توتون و تنباکو بأیّ نحو کان در حکم [[محاربه]] با [[امام زمان(ع)]] است» صادر کند.<ref>تیموری، قرارداد ۱۸۹۰، ۱۰۳؛ زنجانی، تحریم تنباکو، ۵۵؛ آدمیت، شورش، ۷۴؛ اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، ۱۳۹.</ref>

تحریم تنباکو جنبشی سراسری و گسترده در میان مردم بود که سلطه خارجی و [[استبداد]] را به گونه‌ای مستقیم و هم‌زمان نشانه می‌گرفت.<ref>فوران، مقاومت شکننده، ۲۴۹–۲۵۰.</ref> تمام طبقات مردم حکم تحریم تنباکو را با شور و هیجان، سرعت و دقت و انضباط کامل به کار بستند<ref>فووریه، سه سال در دربار ایران، ۲۳۱.</ref> و این حرکت به نماد همبستگی ملی تبدیل گردید. کسانی که چندان پایبند رعایت احکام شرعی نبودند و در منظر خاص و عام مرتکب هر نوع گناه می‌شدند،<ref>اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، ۱۰۸–۱۱۰.</ref> [[اقلیت‌های دینی|اقلیت‌های مذهبی]]،<ref>کدی، تحریم تنباکو، ۱۲۷؛ تیموری، قرارداد ۱۸۹۰، ۱۰۸.</ref> درباریان و دولت‌مردان<ref>ملک‌آرا، شرح حال، ۱۱۶.</ref> و حتی همسران ناصرالدین‌شاه،<ref>فووریه، سه سال در دربار ایران، ۲۳۱؛ اعتمادالسلطنه، روزنامه خاطرات، ۷۸۱.</ref> نیز با التزام کامل، حکم تحریم را رعایت کردند. اعتمادالسلطنه پس از ستایش از میرزای شیرازی، تأثیر قلم و حکم ایشان را از سرنیزه دولت ایران بیشتر دانست.<ref>اعتمادالسلطنه، روزنامه خاطرات، ۷۹۱.</ref> گزارش لاسلز، وزیرمختار انگلستان در تهران به سالیسبوری، نخست‌وزیر انگلستان نیز بیانگر اهمیت حکم است. وی در این گزارش می‌گوید کسانی که مدت زیادی در ایران اقامت دارند، به او گفته‌اند آنان از این تنفیذ قدرت ملایان (روحانیان)، هم از جهت مخالفت با دولت و هم از جهت اطاعت بی‌چون و چرای مردم از اوامر آنان در موردی که [[شرع]] آن را [[حرام]] شمرده، دچار شگفتی شده‌اند.<ref>کدی، تحریم تنباکو، ۱۳۰.</ref>

حکم تحریم تنباکو، به انقلابی علیه دولت و شخص ناصرالدین‌شاه تبدیل شد.<ref>اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، ۱۴۰–۱۴۶.</ref> همین امر شاه را بر آن داشت تا پس از دو هفته از صدور حکم تحریم تنباکو، به لغو انحصاری داخلی قرارداد تنباکو، رأی صادر کند؛ ولی علما و مردم با مقاومت خویش خواستار لغو کامل امتیاز تنباکو و فسخ قرارداد شدند.<ref>آقابزرگ، هدایة الرازی، ۲۶۱–۲۶۲.</ref> شاه خواستار تشکیل جلسه‌ای دیگر با حضور علمای بزرگ و برخی از دولتیان شد؛ ولی علمای حاضر در جلسه ازجمله میرزاحسن آشتیانی، [[سیدعلی‌اکبر تفرشی]]، [[شیخ‌فضل‌الله نوری]]، [[میرسیدزین‌العابدین]] امام‌جمعه، [[سیدمحمدرضا طباطبایی]]، [[سیدعبدالله بهبهانی]] و [[ملامحمدتقی کاشانی]]،<ref>تیموری، قرارداد ۱۸۹۰، ۱۲۵–۱۲۷؛ اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، ۱۵۵.</ref> بر فسخ کامل قرارداد پافشاری کردند.<ref>ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ۱/۳۷–۳۸؛ آقابزرگ، هدایة الرازی، ۲۶۲.</ref> دولت که از عقب‌نشینی‌های خود نتیجه نگرفته بود به آشتیانی اعلام کرد یا در انظار مردم قلیان بکشد یا شهر را ترک کند.<ref>اعتمادالسلطنه، روزنامه خاطرات، ۷۸۵.</ref>

[[امام‌خمینی]] به [[میرزامحمدحسن شیرازی]] و نهضت تنباکو عنایت ویژه‌ای داشته و در مواردی گوناگون به ابعاد و زوایای مختلف نهضت تنباکو و جایگاه میرزای شیرازی پرداخته است:

تاریخ‌نگاران، [[روحانیت]] و در رأس آن میرزامحمدحسن شیرازی را رهبر اصلی نهضت تنباکو معرفی کرده‌اند.<ref>فوران، مقاومت شکننده، ۲۵۴–۲۵۵.</ref> امام‌خمینی نیز پس از اشاره به شخصیت میرزامحمدحسن شیرازی از جهت علمی و عملی و عقلی یادآور می‌شود ایشان برای حفظ و آرامش کشور و اصلاح امور تلاش بسیار می‌کرد و کارهایی که برای [[اسلام]] و [[استقلال]] کشور مضر و خطرناک می‌دانست گوشزد می‌کرد. ایشان می‌افزاید شیرازی در قضیه تنباکو پس از آنکه دید نصیحت تأثیری ندارد به تحریم تنباکو و مقابله با [[استعمار]] و [[استبداد]] حکم کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۱۳–۱۱۴ و ۲/۳۹۶–۳۹۷.</ref> و با این حکم استقلال و آرامش کشور را حفظ و دست [[بیگانگان]] را از کشور کوتاه کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۱۱۳–۱۱۴.</ref>

امام‌خمینی استقلال کشور ایران را در آن مقطع مدیون حکم میرزای شیرازی دانسته و یادآور شده است آن نیم‌سطر میرزای شیرازی که استفاده از دخانیات را حرام و در حکم مبارزه با [[امام زمان(ع)]] دانست، کشور ایران را از حلقوم استعمار بیرون کشید<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۵۳۷.</ref> و همه قوای داخل و خارج در رویارویی با آن مجبور به عقب‌نشینی شدند. این حکم به دربار شاه راه یافت؛ حتی حرمسرای شاه از این حکم پیروی کردند و قلیان‌ها را شکستند. تاجران بسیاری نیز تنباکوهای خود را که قیمت گرانی هم داشت در میدان‌ها آتش زدند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۳۵۷–۳۵۸.</ref> از نگاه ایشان حکم [[میرزای شیرازی]] حکمی سیاسی و [[حکم حکومتی|حکومتی]] بود که بر اساس مصالح [[مسلمانان]] صادر شده است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۱۱۷؛ امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۱۲۴.</ref>؛ بنابراین بر همه فقها اطاعت از چنین حکمی [[واجب]] بود و از آنجاکه احکام دایرمدار [[مصالح]] و مفاسدند، هر زمانی که عنوانِ حکم برداشته شود، حکم هم برداشته می‌شود.<ref>امام‌خمینی، ولایت فقیه، ۱۲۴.</ref>

استعمار انگلیس و رژیم شاه از مخالفان حکم تحریم بودند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۳۵۷؛ کدی، تحریم تنباکو، ۱۲۸.</ref> مخالفان تصمیم گرفتند از علمای بانفوذ چند نفر را با خود همراه کنند؛ ولی موفق نشدند. امام‌خمینی مخالفان حکم میرزا را شیاطینی خواند که تعداد اندکی از اهل علم را نیز فریب دادند؛ ولی به علت قدرت و نفوذ فوق‌العاده میرزای شیرازی نتوانستند از نفوذ کلام وی جلوگیری کنند. افزون بر آن میرزای شیرازی طرفداران قدرتمند و بااستقامتی همانند میرزای آشتیانی داشت.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۲۴۱ و ۱۸/۱۷۱.</ref>

امام‌خمینی با اشاره به خدمات بی‌شمار عالمان دین به کشورهای اسلامی در طول تاریخ، نجات کشور ایران را از سقوط قطعی و وابستگی، مرهون تلاش‌های میرزای شیرازی و علمای ایران دانسته و یادآور شده [[حوزه‌های علمیه]] همیشه حافظ استقلال و تمامیت کشورهای اسلامی بوده‌اند؛ بنابراین [[بیگانگان]] و عوامل خائن آنان همواره برای آسان‌شدن غارتگری و عیاشی خود در سرزمین‌های اسلامی در صدد نابودی این سنگر بوده‌اند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۹۷.</ref> ایشان از پیش‌تازی روحانیان در حرکت‌های اجتماعی و مبارزات سیاسی در تاریخ معاصر یاد کرده<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۴۰۷–۴۰۸.</ref> و یادآور شده است در نهضت تنباکو حکم از میرزای شیرازی، [[قیام]] و عمل از علمای تهران و پیروی مردم از آنان بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۱۷۲.</ref> ایشان در سخنی دیگر علت اصلی پیروزی نهضت تنباکو را قدرت روحانیت که در رهبری میرزای شیرازی بزرگ و علمای ایران جمع آمده بود دانسته است<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۱۷۱.</ref> و در دیدار سیدرضی شیرازی از نوادگان میرزای شیرازی با ایشان یادآور شده است برخی از نشریه‌ها با هدف انکار خدمات روحانیت در تاریخ، در انتساب حکم تحریم تنباکو به میرزای شیرازی تشکیک کرده‌اند؛ در حالی‌که نهضت تنباکو و تاریخ آن منتسب به [[روحانیت]] است و روحانیت از آن زمان به بعد نیز خدمات زیادی انجام داده است.<ref>شیرازی، خبرگزاری انلاین.</ref>

در سخنان [[امام‌خمینی]] دربارهٔ نهضت تنباکو، افزون بر نقش روحانیت به نقش گروه‌های تأثیرگذار دیگر نیز اشاره شده است. ایشان [[مردم]] و بازاریان را نیز پشتوانه‌ای محکم برای اسلام و روحانیت دانسته است که با عمل به حکم و قیام در برابر حکومت در مثل قضیه تنباکو، یک امپراتوری را شکست دادند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۴۵۱–۴۵۲.</ref> ایشان در دیدار با بازاریان تهران و سراسر کشور از پیشگامی آنان در نهضت‌های اسلامی ازجمله [[نهضت تنباکو]] یاد کرده و یادآور شده است حتی برخی از بازاریان اصفهان برای پیشبرد نهضت، تنباکوهای خود را آتش زدند و دیگر شهرها نیز در این ماجرا همکاری و [[شهدا|شهدایی]] نیز تقدیم کردند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۵۲۵، ۵۲۷ و ۱۷/۲۷۰–۲۷۱.</ref> ایشان با اشاره به نقش زنان در حرکت‌های تاریخ معاصر و حل مشکلات کشور، به فعالیت آنان در جنبش تنباکو و [[نهضت مشروطیت]] همدوش با مردان نیز پرداخته است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۱۸۳ و ۲۰/۷.</ref>

امام‌خمینی تأثیر جنبش تنباکو و انقلاب مشروطیت را در [[انقلاب اسلامی ایران|نهضت اسلامی]] مردم ایران مهم می‌داند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۴۰۷.</ref> و بر این باور است این جنبش سبب شد مردم و روحانیان در سالیان بعد نیز علیه سلاطین مستبد قیام کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۲۸۶ و ۶/۱۵۹–۱۶۰.</ref> تاریخ‌نگاران نیز نهضت تنباکو را نخستین مقاومت فراگیر و در عین حال موفق مردم ایران در برابر سلطه خارجی و قدرت مطلقه [[قاجار|سلطنت قاجار]] و زمینه اصلی و پیش‌درآمد نهضت مشروطیت و [[انقلاب اسلامی ایران]] به‌شمار آورده‌اند.<ref>فوران، مقاومت شکننده، ۲۴۹–۲۵۰ و ۲۵۸.</ref>

از سوی دیگر، چنان‌که [[امام‌خمینی]] یادآور شده نفوذ [[اسلام]] و روحانیت و در رأس آن [[مرجعیت|مرجعیت شیعه]] در میان مردم و به‌خطرافتادن منافع انگلیس سبب شد آنان برای تضعیف و نابودی روحانیت ازجمله در زمان [[رضاخان]] برنامه‌ریزی کنند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۸/۴۵۱–۴۵۲.</ref> ایشان معتقد بود شاهان و استعمارگران از نفوذ کلام علما و مراجع بی‌خبر بودند؛ ولی با حکم میرزای شیرازی در قضیه تنباکو، به نفوذ علما و مراجع تقلید حتی در حرمسرای ناصرالدین‌شاه پی بردند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۳۵۷–۳۵۸ و ۵/۲۸۶.</ref> تبلیغ استعمارگران و عوامل داخلیِ آنان دربارهٔ [[دین و سیاست|جدایی دین از سیاست]] از دیگر پیامدهای این ماجرا بود. آنان سعی کردند نفوذ روحانیت را از میان ببرند و آنان را از مجاری امور کنار بگذارند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۳۵۹ و ۲۰/۱۱۷.</ref>