نماز شب: تفاوت میان نسخه‌ها

* نمازی که مشتمل بر سیزده [[رکعت]] است:هشت رکعت نافله، دو رکعت شفع، یک رکعت وتر و دو رکعت نافله فجر<ref>حر عاملی، وسایل الشیعة، ۴/۲۶۴؛ مجلسی، بحار الانوار، ۸۰/۱۱۹.</ref>؛

طبق آیه ۷۹ [[سوره اسراء]]<ref>صدوق، من لایحضر، ۱/۴۸۴؛ زمخشری، الکشاف، ۲/۶۸۷؛ فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ۳/۲۱۰.</ref> و بعضی روایات<ref>ابن‌شعبه، تحف العقول، ۱۴۳؛ مجلسی، بحار الانوار، ۷۴/۲۵۹.</ref> خداوند به‌جای‌آوردن نماز شب را بر [[پیامبر(ص)]] واجب کرده است؛ به همین سبب وجوب نماز شب بر پیامبر اکرم(ص) از ویژگی‌های آن حضرت محسوب می‌شود.<ref>صدوق، من لایحضر، ۱/۴۸۴؛ امام‌خمینی، تنقیح الاصول، ۴/۷۵.</ref> البته از برخی [[احادیث]] به دست می‌آید که نماز شب در اوایل ظهور اسلام، بر همگان واجب بود، اما پس از مدتی وجوب آن رفع گردید و به [[مستحب]] موکّد تبدیل شد.<ref>طبری، جامع البیان، ۲۹/۷۹–۸۰؛ مجلسی، بحار الانوار، ۸۴/۱۲۲.</ref> برخی از آیات [[قرآن]]<ref>زمر، ۹؛ حدید، ۲۷؛ مزمل، ۵–۶؛ انسان، ۲۶.</ref> در برخی روایات بر نماز شب تطبیق شده، در همه آنها بر عظمت [[نماز شب]] و برپادارندگان آن تأکیده شده است.<ref>کلینی، الکافی، ۳/۴۴۴ و ۴۸۸؛ صدوق، من لایحضر، ۱/۴۷۳؛ نوری، مستدرک الوسائل، ۳/۶۳–۶۴.</ref> در برخی دیگر از روایات آمده است [[گناه]] موجب محرومیت از نماز شب می‌شود<ref>کلینی، الکافی، ۲/۲۷۲.</ref> و این‌چنین نیست که هر کسی توفیق بهره‌مندی از این عبادت را داشته باشد.

در بحث نمازهای نافله، نماز شب مورد توجه فقها قرار گرفته است.<ref>مفید، المقنعه، ۱۴۱؛ حلی، علامه، مختلف الشیعه، ۲/۳۶؛ نجفی، جواهر الکلام، ۷/۲۴.</ref> [[علمای اخلاق]] نیز در کتب خود از فضیلت نماز شب،<ref>فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۲/۵۵.</ref> آداب<ref>مدنی، ریاض السالکین، ۵/۱۱.</ref> و موانع اقامه آن<ref>نراقی، مهدی، ۳/۴۸؛ نراقی، احمد، ۶۷۳.</ref> بحث کرده‌اند. امام‌خمینی نیز در آثار خود به تبیین جایگاه و فضیلت این عبادت الهی پرداخته، آن را از جهات گوناگونی بررسی کرده است. جنبه‌های معرفتی و اخلاقی نماز شب را بیشتر در کتاب شرح چهل حدیث<ref>امام‌خمینی، شرح چهل حدیث، ۲۰۲–۲۰۶ و ۴۹۴.</ref> و [[احکام فقهی]] آن را در کتاب‌های [[تحریر الوسیله]]<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۱۳۰–۱۳۲.</ref> و توضیح المسائل<ref>امام‌خمینی، توضیح المسائل، ۱۲۳–۱۲۴.</ref> می‌توان دید. ایشان در برخی سخنرانی‌ها نیز به مناسبت، به این عبادت ویژه اشاره کرده، برپادارندگان آن را ستوده است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۱۹، ۹۶ و ۱۷/۱۴۹.</ref>

قرآن کریم از نماز شب به عظمت یاد می‌کند؛ تا آنجاکه مزد و [[ثواب]] آن را فوق تصور دانسته است.<ref>سجده، ۱۶–۱۷؛ قمی، تفسیر القمی، ۲/۱۶۸–۱۶۹؛ طبرسی، مجمع البیان، ۸/۵۱۸.</ref> در [[روایات]] پرشماری نیز از نماز شب سخن به میان آمده، در بعضی از منابع روایی بابی به آن اختصاص داده شده است.<ref>صدوق، من لایحضر، ۱/۴۷۱ و ۴۸۴؛ حر عاملی، وسایل الشیعة، ۴/۹۰.</ref> برخی روایات یکی از عوامل مؤثر در رسیدن [[حضرت ابراهیم(ع)]] به مقام خلّت (دوستی خدا) را نماز شب ذکر کرده‌اند.<ref>صدوق، علل الشرائع، ۱/۳۵.</ref> در نگاه امام‌خمینی مقام خلّت و دوستی خدا مقامی است که تمام [[عقول]] از تصور آن عاجز است و اگر تمام بهشت‌ها را به خلیل بدهند، به آنها نظر نمی‌کند.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۰۴.</ref> [[اهل بیت(ع)]] کسی را که نماز شب به جای نیاورد، از خود ندانسته‌اند.<ref>مفید، المقنعه، ۱۱۹.</ref> [[پیامبر اکرم(ص)]] در سفارش‌های خود به امیرمؤمنان(ع) بر نماز شب تأکید فراوان داشت.<ref>کلینی، الکافی، ۸/۷۹؛ ورام، تنبیه الخواطر، ۲/۵۰.</ref> سیره عملی امامان(ع) نیز حکایت از اهمیت این عبادت دارد؛ به گونه‌ای که امیرالمؤمنین(ع) حتی در [[لیلةالهریر]] (سخت‌ترین شب جنگ صفین) این [[عبادت]] را ترک نکرد.<ref>دیلمی، ارشاد القلوب، ۲/۲۱۷.</ref>

علمای اخلاق و عرفان، نماز شب و شب‌زنده‌داری را یکی از راه‌های رسیدن به [[لقاءالله]] می‌دانند<ref>کاشانی، مصباح الهدایة، ۳۱۱–۳۱۵؛ جوادی آملی، مقدمه سرّ الصلاة، ۱۱–۱۲.</ref> و برای نماز شب اهمیت خاصی در سلوک قائل بوده، به سالکان در مواظبت بر انجام آن و یادگیری آداب ظاهری و باطنی آن توصیه‌های فراوانی کرده‌اند.<ref>کاشانی، مصباح الهدایة، ۳۱۱–۳۱۵.</ref> آنان معتقدند کسانی که در مقامات دینی به جایی رسیده‌اند، تنها از شب‌زنده‌داران بوده‌اند.<ref>ملکی تبریزی، اسرار الصلاة، ۴۶۳.</ref> برخی از بزرگان در دستورالعمل‌های عرفانی خود با تأکید فراوان بر شب‌زنده‌داری و برپایی نماز شب همراه با رعایت آداب و حضور قلب، توصیه کرده‌اند افراد با خوراک اندک و خوابیدن در اول شب خود را برای بیداری آخر شب آماده کنند.<ref>بهاری، تذکرة المتقین، ۹۲–۹۳.</ref>

امام‌خمینی بیداری در آخر شب را با قطع نظر از عبادت، دارای اهمیت دانسته، آن را سیره ائمه(ع) و علمای بزرگ معرفی می‌کند.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۰۲.</ref> ایشان، راه دستیابی به حقیقت و سرّ نماز را بیداری در شب می‌داند<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۰۵.</ref>؛ زیرا بنابر تفسیر بعضی آیات قرآن کریم<ref>مزمل، ۶–۷.</ref> حضور قلب در سحر بیشتر و توجه به عبادت دقیق‌تر است<ref>طباطبایی، المیزان، ۲۰/۶۴.</ref>؛ چون انسان گرفتاری اشتغال به کارهای روزانه و خستگی سر شب را ندارد.<ref>جوادی آملی، مقدمه سرّ الصلاة، ۱۱.</ref>

فقها در چگونگی محاسبه نیمه‌شب (اول وقت نماز شب) اختلاف دارند. برخی شب را از اول [[غروب آفتاب]] تا طلوع فجر محاسبه کرده‌اند.<ref>طباطبایی، سیدعلی، ۲/۱۸۳؛ نجفی، جواهر الکلام، ۷/۱۵۳–۱۵۷.</ref> به اعتقاد امام‌خمینی احتیاط در آن است که شب در نماز شب از اول غروب آفتاب تا اول طلوع آفتاب حساب شود، نه تا اول طلوع فجر و سپس نیمه دوم شب به دست آورده شود.<ref>امام‌خمینی، توضیح المسائل، ۱۱۸ و ۱۲۳–۱۲۴؛ امام‌خمینی، تعلیقه عروه، ۲۷۳.</ref> ایشان همچون علمای دیگر<ref>صدوق، الهدایه، ۱۴۹.</ref> وقت سحر را یک‌سوم آخر شب می‌داند<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۱۳۱.</ref>؛ همچنین به‌جای‌آوردن نماز شب را هرچه نزدیک‌تر به طلوع فجر صادق (وقت اذان نماز صبح) باشد، با فضیلت‌تر می‌داند.<ref>امام‌خمینی، توضیح المسائل، ۱۲۴؛ انصاری، مرتضی، ۱/۳۱؛ یزدی طباطبایی، العروة الوثقی، ۲/۲۶۵.</ref> ایشان بهترین شیوه گزاردن نماز شب را پخش‌کردن این هشت رکعت در طول نیمه شب می‌داند.<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۱۳۱.</ref>

[[نوافل]]، ازجمله نماز شب جزو عبادات مستحبی هستند؛ بنابراین رعایت بعضی شرایط، مانند توجه به [[قبله]] که در نمازهای واجب در حال حرکت ضروری است، در نوافل واجب نیستند؛ لذا می‌توان نوافل و نماز شب را در حال حرکت و بدون توجه به قبله به‌جای آورد.<ref>طوسی، المبسوط، ۱/۷۹؛ حلی، علامه، ارشاد الاذهان، ۱/۲۴۴.</ref> امام‌خمینی مانند دیگر [[فقها]]<ref>مفید، المقنعه، ۹۱؛ طوسی، النهایه، ۵۷.</ref> ویژگی‌ها و احکامی برای نماز شب ذکر کرده است؛ مانند جواز به‌جای‌آوردن نماز شب در سفر<ref>امام‌خمینی، تعلیقه عروه، ۵۳۲؛ صدوق، من لایحضر، ۱/۴۵۵؛ حر عاملی، وسایل الشیعة، ۴/۹۰.</ref> و قضای آن در صورت ترک نماز شب.<ref>امام‌خمینی، تعلیقه عروه، ۲۷۷؛ صدوق، من لایحضر، ۱/۴۹۶.</ref> در روایات دو زمان برای قضای نماز شب ذکر شده است:

یکی پس از نماز صبح تا طلوع آفتاب، و دیگری پس از نماز عصر تا غروب آفتاب.<ref>صدوق، من لایحضر، ۱/۴۹۷.</ref> بنابر روایات<ref>صدوق، من لایحضر، ۱/۴۵۳ و ۴۷۸؛ طوسی، تهذیب الاحکام، ۲/۱۶۸.</ref> کسانی که به هر دلیلی نمی‌توانند نماز شب را در نیمه شب بخوانند، می‌توانند پس از [[نماز عشا]] به‌جا آورند؛ به همین دلیل امام‌خمینی<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۱۳۲.</ref> مانند دیگر فقها،<ref>نجفی، جواهر الکلام، ۷/۲۰۵–۲۰۷؛ طباطبایی، سیدعلی، ۲/۲۱۷–۲۱۸.</ref> ادای نماز شب در اول شب را برای مسافر و مریض جایز دانسته است؛ اما قضای نماز شب را بر خواندن آن در زودتر از وقت آن، ترجیح داده است.<ref>امام‌خمینی، تعلیقه عروه، ۲۷۷.</ref>

در متون دینی برای نماز شب، آدابی بیان شده است؛ مانند دعاهایی که هنگام بیدارشدن از خواب خوانده می‌شود،<ref>کلینی، الکافی، ۲/۵۳۸؛ طوسی، تهذیب الاحکام، ۲/۱۲۳.</ref> [[غسل]] برای تحصیل نشاط در نماز شب،<ref>نوری، مستدرک الوسائل، ۲/۵۲۱؛ امام‌خمینی، تعلیقه عروه، ۲۴۱.</ref> گفتن هفت مرتبه [[تکبیر]] و هفت مرتبه حمد گفتن الهی پیش از ورود به نماز،<ref>صدوق، من لایحضر، ۱/۴۸۵.</ref> بلندخواندن نماز،<ref>طوسی، مصباح المتهجد، ۱۳۹.</ref> خواندن سوره‌های طولانی،<ref>حر عاملی، وسایل الشیعة، ۶/۱۳۸.</ref> خواندن سوره‌های مخصوص در نماز شب‌های جمعه،<ref>ابن‌طاووس، جمال الاسبوع، ۱۳۵.</ref> خواندن دعاهای مخصوص،<ref>صدوق، من لایحضر، ۱/۴۸۷؛ مجلسی، بحار الانوار، ۸۴/۲۱۱–۲۱۷.</ref> گفتن هفتاد مرتبه «استغفرالله ربی و اتوب الیه» و هفت مرتبه «هذا مقام العائذ بک من النار» و سیصد بار «العفو» در [[قنوت]] نماز وتر که از اهمیت بیشتری برخوردار است،<ref>صدوق، من لایحضر، ۱/۴۸۹.</ref> دعا کردن برای چهل مؤمن پس از نماز شب در حال سجده<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۸۴/۲۲۱.</ref> و نیز کراهت خوابیدن میان نماز شب و نماز صبح.<ref>طوسی، تهذیب الاحکام، ۲/۱۳۷.</ref>

قرآن کریم نه تنها نماز شب را موجب رسیدن پیامبر اکرم(ص) به [[مقام محمود]] نزد خداوند می‌شمارد،<ref>اسراء، ۷۹.</ref> مقامی که به اجماع مفسران، مقصود از آن مقام [[شفاعت]] است<ref>عیاشی، التفسیر، ۲/۳۱۴؛ قمی، تفسیر القمی، ۲/۲۵؛ طباطبایی، المیزان، ۱/۱۷۵–۱۷۶.</ref>؛ بلکه آن را عامل مهمی برای قرب و حضور به پیشگاه الهی دانسته، حتی پیامبرش را با ترغیب به این عبادت شبانه آماده می‌سازد تا آیات عظیم قرآن را بر قلب او القا کند<ref>مزمل، ۵؛ طباطبایی، المیزان، ۲۰/۶۲.</ref>؛ البته عبودیت پیامبر(ص) بالرؤیه و بالتفکر نیست؛ بلکه عبودیت بالتجلی است و نماز شب آن حضرت، [[معراج]] اوست.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۲۹.</ref>

در روایات نیز به برخی آثار اخروی و دنیوی نماز شب اشاره شده است؛ ازجمله آثار اخروی آن رسیدن به رضایت [[پروردگار]]،<ref>مفید، المقنعه، ۱۲۰.</ref> از بین‌رفتن گناهان روز، دفع عذاب، افزایش حسنات<ref>صدوق، من لایحضر، ۱/۴۷۲–۴۷۶.</ref> و روشنایی قبر<ref>دیلمی، ارشاد القلوب، ۱۹۱.</ref> است. همچنین برخی روایات، نماز شب را موجب شرف مؤمن<ref>حر عاملی، وسایل الشیعة، ۸/۱۴۵.</ref> و زینت [[آخرت]]<ref>حر عاملی، وسایل الشیعة، ۸/۱۵۰.</ref> معرفی کرده‌اند و خبر از این حقیقت می‌دهند که نماز شب اگر با قلب سلیم و نیتی صادق باشد، موجب اقتدای [[ملائکه]] بر نمازگزار می‌شود.<ref>صدوق، الامالی، ۶۸.</ref> ازجمله آثار دنیوی آن نیز می‌توان به رفع کسالت از بدن، نورانی‌شدن نمازگزار، ضمانت روزی او توسط خداوند، وسعت روزی<ref>صدوق، من لایحضر، ۱/۴۷۲–۴۷۶.</ref> و از میان‌رفتن همّ و غم<ref>طوسی، تهذیب الاحکام، ۲/۱۲۱–۱۲۲.</ref> اشاره کرد. در روایتی از [[امام‌حسن عسکری(ع)]] نیز آمده است رسیدن به لقای خداوند سفری است که تنها مرکب آن شب‌زنده‌داری و نماز شب است.<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۷۵/۳۸۰.</ref> امام‌خمینی نیز این نماز را سبب شرف و زینت مؤمن در [[آخرت]] و توسعه روزی او در دنیا شمرده است.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۰۴ و ۳۲۶؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۶۴.</ref>

امام‌خمینی بیش از هر عبادتی به نماز شب علاقه‌مند بود<ref>خمینی، برداشتهایی از، ۳/۱۱۵؛ ثقفی، برداشتهایی از، ۳/۱۱۴؛ توسلی، برداشتهایی از، ۳/۱۱۵؛ فاضل لنکرانی، برداشتهایی از، ۳/۱۱۶.</ref> و از آغاز جوانی که مشغول تحصیل بود، در نماز شب جدیت داشت؛ به گونه‌ای که حتی هوای سرد و یخبندان زمستان مانع برپایی نماز شب ایشان نمی‌شد.<ref>خوانساری، ۵۲.</ref> در سحرگاه پانزده خرداد ۱۳۴۲ شمسی، هنگامی که مأموران [[رژیم پهلوی]]، به خانه ایشان در [[قم]] حمله کردند، در حال به‌جای‌آوردن نماز شب بود که دستگیر و به [[تهران]] منتقل شد.<ref>انصاری، حمید، ۵۳.</ref> ایشان در مسیر راه نیز نماز شب خود را داخل ماشین ادامه داد<ref>خمینی، برداشتهایی از، ۳/۱۱۸.</ref>؛ همچنین شبی که از تبعید در پاریس به تهران می‌آمد، نماز شب خود را در طبقه بالای هواپیما به جای آورد و آن را ترک نکرد.<ref>حبیبی، ۴۲۰ داستان، ۱۴۵.</ref> ایشان وقتی برای نماز شب بیدار می‌شد، چراغی روشن نمی‌کرد و سعی می‌کرد مزاحم دیگران نشود.<ref>اشراقی، برداشتهایی از، ۳/۱۱۳–۱۱۴.</ref> نماز شب ایشان در روزهای پایانی حیاتشان در بیمارستان نیز ترک نشد<ref>کلانتر معتمدی، ۴۲۰ داستان، ۱۶۱؛ فاضل، ۴۲۰ داستان، ۱۶۲.</ref>{{ببینید|اخلاق و سیره امام‌خمینی}}