سیدکاظم شریعتمداری: تفاوت میان نسخه‌ها

سیدکاظم شریعتمداری سال ۱۳۲۲ق/ ۱۲۸۳ش در محله امیرخیز [[تبریز]] متولد شد. جدّ او سیدمحمد از عالمان مورد احترام شهر [[بروجرد]] بود که در سال ۱۲۷۰ق به تبریز هجرت کرد و در این شهر [[ازدواج]] کرد و ماندگار شد.<ref>واعظ خیابانی، علمای معاصر، ۴۲۲.</ref> سیدحسن پدر سیدکاظم، از روحانیان تبریز به‌شمار می‌رفت و در سال ۱۳۳۲ق در تبریز از دنیا رفت.<ref>علیزاده، شرح حال از نامداران تاریخ، ۲/۳۳۴.</ref>

شریعتمداری در سال ۱۳۱۳ به زادگاه خود بازگشت و همراه تدریس فقه و اصول و [[تفسیر قرآن]] در حوزه علمیه تبریز به تبلیغ و ارشاد مردم پرداخت.<ref>جواهرکلام، تربت پاکان، ۲/۱۳۰۸.</ref> در ۱۵ آذر سال ۱۳۲۴ که فرقه دموکرات به سرکردگی جعفر پیشه‌وری منطقه آذربایجان را تصرف و اعلام خودمختاری کرده بود، وی در کنار دیگر عالمان بزرگ شهر به مخالفت با آنان برخاست.<ref>مجتهدی، بحران آذربایجان، ۳۰ و ۵۱.</ref> وی در همان روزها در آغاز دی همراه با خانواده برای زیارت عتبات به [[عراق]] رفت و پس از بازگشت در ۲۴ تیر ۱۳۲۵ که هنوز کمونیست‌ها در آذربایجان حکومت می‌کردند، به تبریز رفت و با استقبال مردم و علمای شهر روبه‌رو شد.<ref>مجتهدی، بحران آذربایجان، ۳۲۸.</ref>

شریعتمداری که از موقعیت علمی خوبی برخوردار بود، در سال ۱۳۲۹ به درخواست گروهی از فاضلان تبریزیِ مقیم [[حوزه علمیه قم]]، به آن شهر رفت و به تدریس خارج فقه و اصول پرداخت.<ref>شریف‌رازی، گنجینه دانشمندان، ۲/۱۴.</ref> برخی از گزارش‌های [[ساواک|سازمان اطلاعات و امنیت کشور رژیم پهلوی]] (ساواک) در این دوره، از شریعتمداری به عنوان عالمی علاقه‌مند به فعالیت‌های اجتماعی نام برده‌است که علیه رشد [[کمونیسم]] در [[جامعه]] فعالیت منطقی و تبلیغاتی دارد و به دستگاه حاکمه کشور نیز اعتقادی نیز ندارد.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۱/۴۸.</ref> او که به گزارش ساواک در سال ۱۳۳۵، حدود سیصد شاگرد در درس خارج داشت،<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۱/۴۷.</ref> یکی از مدرسان و مجتهدان مورد اعتماد مرجع تقلید وقت [[سیدحسین بروجردی]] بود<ref>حیدری، شریعتمداری به روایت اسناد، ۲۰.</ref> که پس از رحلت ایشان در سال ۱۳۴۰ به [[مرجعیت]] رسید. مقلدان وی بیشتر از اهالی تهران و [[آذربایجان]] بودند. او علاوه بر تدریس خارج فقه و اصول و تربیت شاگردان، چند مرکز دینی و فرهنگی نیز راه‌اندازی کرد.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۱/۴۷؛ جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی ایران، ۲۳۴ و ۲۸۳–۲۸۴.</ref>

== تفاوت نگاه و آغاز جدایی ==

طبق گزارش [[ساواک]]، امام‌خمینی در ۲۰/۳/۱۳۴۳ در دیدار با شریعتمداری، امضانکردن اعلامیه از سوی او را موجب ایجاد شائبه ناهماهنگی میان روحانیون قم در میان دولتی‌ها و مردم دانست و این مسئله را لطمه به دین و [[روحانیت]] ارزیابی کرد. شریعتمداری در پاسخ، ضمن انتقاد از اعلامیه امام‌خمینی و انتقاد از حمله به [[اسرائیل]] در شرایطی که دولت مایل به سازش با روحانیت است، دغدغه‌های امام‌خمینی را به‌رغم نظر خود ایشان، سیاسی دانست نه دینی و تأکید کرد نظر ایشان مبنی بر اتحاد و دوستی با تمام دول اسلامی، مورد قبول بسیاری از روحانیون شیعه نیست و جماعت [[شیعه]] نمی‌تواند با سایر مسلمانان که با آنان اختلافات مذهبی دارد دوستی کند. وی همچنین سخنانی مانند حکومت مردم بر مردم، اتحاد مسلمانان جهان و حمله به اسرائیل را مطالب سیاسی خواند، نه دینی و دلیل تضعیف دین و روحانیت را نیز در صدور اعلامیه از سوی امام‌خمینی ارزیابی کرد؛ زیرا معتقد بود فعلاً ایران در خاورمیانه وزنه قدرتمندی است و تضعیف دولت، تضعیف شاه و مملکت به‌شمار می‌رود.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۳/۵۲۴–۵۲۵.</ref>

== استمرار فراز و نشیب‌ها ==

با این حال، پس از [[هجرت امام‌خمینی]] به [[پاریس]] که با صدور بیانیه‌ها و انجام مصاحبه‌ها بر سرنگونی [[محمدرضا پهلوی]] و رژیم سلطنتی تأکید می‌کرد، شریعتمداری بر خلاف امام‌خمینی، به روش مبارزاتی خود بر «عمل به قانون اساسی و انتخابات آزاد» و شعار معروف خود «شاه بماند سلطنت بکند، نه حکومت» تأکید می‌کرد.<ref>احمدی میانجی، خاطرات، ۲۷۴–۲۷۵.</ref> وی از نزدیکان امام‌خمینی نظیر [[شهاب‌الدین اشراقی]] که برای دیدن ایشان عازم پاریس بود، خواست تلاش کند ایشان را از گفتن «شاه باید برود» منصرف سازد<ref>احمدی میانجی، خاطرات، ۲۷۴–۲.</ref>؛ البته در آن روزها غیر از وی افراد دیگری نیز مانند [[مرتضی حائری یزدی]] و [[سیدابوالفضل زنجانی]] این نظر را داشتند و معتقد بودند که باید از راه [[انتخابات]]، زیاده‌خواهی‌های پهلوی را محدود کنند؛ زیرا مبارزه مستقیم با او، کشتار و خونریزی به همراه دارد<ref>احمدی میانجی، خاطرات، ۲۷۴؛ بنی‌فضل، خاطرات، ۱۵۱.</ref>؛ ولی امام‌خمینی نگران بود که این اختلاف‌ها به درگیری‌های بیهوده تبدیل شود و [[دشمن]] از آن سوءاستفاده کند؛ بنابراین در نخستین فرصت، نامه‌ای از پاریس به برادر خود [[سیدمرتضی پسندیده]] که وکیل تام‌الاختیار ایشان بود نوشت و تأکید کرد به کسی اجازه ندهد در [[دفتر امام‌خمینی|دفتر]] و خانه ایشان حتی یک کلمه از شریعتمداری انتقاد کند و هر کسی خواست جسارت کند مانع شود. ایشان در این نامه بر حفظ حریم شریعتمداری به وی تأکید کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۸۱.</ref> ایشان در عین حال بر موضع خود بر لزوم سرنگونی پهلوی تأکید می‌کرد؛ چنان‌که در پاسخ به سؤال خبرنگاران روزنامه فاینشنال تایمز در هجدهم دی ۱۳۵۷ و روزنامه اندونزی تمپو در ۲۳ و نشریات پوروپَن و الاهرام در ۲۵ همان ماه مبنی بر اینکه شریعتمداری خواستار ماندن پهلوی و سلطنت است و بر عمل به [[قانون اساسی]] تأکید دارد، به آرای مردم تکیه کرد و خاطرنشان ساخت مردم با اکثریتی که در تاریخ رأی‌گیری‌های دنیا کم‌نظیر است، خواستار سرنگونی سلسله پهلوی و استقرار [[جمهوری اسلامی]] هستند و هر کس در این خواست‌ها تردید کند، خود را از ملت جدا کرده‌است‏.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۳۹۹، ۴۳۷ و ۴۷۲.</ref>

گزارش‌هایی در اسناد [[ساواک]] وجود دارد که حاکی از دیدارهای متعدد مسئولان ساواک و نمایندگان رژیم پهلوی با شریعتمداری، در زمان اوج‌گیری [[نهضت اسلامی]] است. به گزارش این اسناد، شریعتمداری در این دیدارها که در [[انتقاد]] از عملکرد او و تلاش برای جلب نظر وی در همراهی با رژیم صورت می‌گرفت، با نقد اقدامات دولت در برخورد با مردم و اعمال ضداسلامی رژیم و خانواده پهلوی، فعالیت‌های امام‌خمینی را افراط و تندروی می‌دانست که با آن موافق نیست و در زمان مناسب واکنش نشان خواهد داد<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۱۹/۳۹۰–۳۹۴.</ref>؛ با این حال، برخی از این اسناد، او را فردی معرفی می‌کند که از روحیه سازش با دولت خارج شده و پس از حوادث دی‌ماه ۱۳۵۶، تغییر موضع داده‌است.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۱۹/۴۰۶–۴۱۸.</ref> اسنادی نیز از اظهارنظر تند عباس احمدی، داماد شریعتمداری دربارهٔ امام‌خمینی خبر می‌دهد.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۱۹/۴۱۹–۴۲۲، ۴۲۵–۴۲۷.</ref> این اسناد، وی را زیر نفوذ و تأثیر داماد خود دانسته‌است.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۱۹/۴۱۷.</ref>

شریعتمداری در آستانه پیروزی انقلاب بیانیه‌ای صادر کرد و در آن از افسران، درجه‌داران و سربازان خواست به روی مردم تیراندازی نکنند و به جای برادرکشی به [[مردم]] بپیوندند؛ همچنین به مردم توصیه کرد به فرمان [[مراجع تقلید]] باشند و از تخریب اماکن و اسناد و مدارک دولتی خودداری کنند. وی با پیروزی انقلاب در روز ۲۲ بهمن اعلامیه دیگری داد و ضمن تبریک این پیروزی بزرگ، بر توصیه‌های قبلی دوباره تأکید کرد.<ref>طلایی، شریعتمداری، ۱/۲۰۴–۲۰۵.</ref> وی پس از بازگشت امام‌خمینی در ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ به کشور، با فرستادن نامه‌ای ورود ایشان را تبریک گفت و امام‌خمینی نیز در پاسخ، ضمن تشکر خواستار سلامت و سعادت وی شد و اظهار امیدواری کرد در آینده‌ای نزدیک به زیارت وی در [[قم]] برود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۵۳.</ref> شریعتمداری پس از چند روز، هنگام بازگشتِ امام‌خمینی به قم، به همراه علمای دیگر به استقبال ایشان رفت.<ref>دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۱۰–۹/۳۱۹.</ref> وی در شهریور ۱۳۵۸ طی تلگرامی [[عید سعید فطر]] را از جوار [[حرم امام‌رضا(ع)]] به امام‌خمینی تبریک گفت و ایشان نیز در پاسخ ضمن تشکر و تبریک خواستار دعای خیر شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۳۴۹.</ref>

حزب جمهوری خلق مسلمان که در ظاهر در برابر [[حزب جمهوری اسلامی]] تشکیل شده بود، عملاً دیدگاه‌های امام‌خمینی را هدف گرفته بود و شریعتمداری نه تنها آن را تأیید می‌کرد بلکه شرکت و عضویت در حزب خلق مسلمان را وظیفه‌ای اسلامی و ملی می‌دانست {{ببینید|حزب جمهوری خلق مسلمان}}. این حزب که با شعار حمایت از نظام و انقلاب تأسیس شده بود، در مدت کوتاهی تغییر موضع داد؛ نخست در زمان تدوین و تصویب بند ۱۱۰ [[قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران|قانون اساسی]] مربوط به [[ولایت فقیه]] به‌شدت با آن مخالفت کرد<ref>بنی‌فضل، خاطرات، ۱۵۵–۱۵۶.</ref> و بعد در مرحله همه‌پرسی آن قانون، انتخابات را تحریم و در سطحی گسترده اقدام به ایجاد ترس و وحشت کرد تا مانع از برگزاری انتخابات شود.<ref>بنی‌فضل، خاطرات، ۱۵۵–۱۵۶.</ref>

امام‌خمینی در برابر، با صدور اطلاعیه‌ای به صورت اکید و عاجزانه از همگان خواست ضمن احترام به مراجع عظیم‌الشأن‏، مواظب توطئه توطئه‌گران باشند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۱۶۹.</ref> ایشان همچنین تلاش زیادی کرد تا شریعتمداری را از حمایت [[حزب خلق مسلمان]] بازدارد، ولی موفق نشد. ایشان به واسطه [[محمدتقی فلسفی]] برای شریعتمداری پیام خصوصی فرستاد که پشت ماجرا [[بیگانگان]] هستند و مصلحت آن است که وی در نشریه‌ها و [[رادیو]] و [[تلویزیون]] از این حزب اعلان برائت کند تا حیثیت وی محفوظ باشد<ref>فلسفی، خاطرات، ۳۶۷.</ref>؛ ولی با چند بار دیدار فلسفی با شریعتمداری و اعلام پیام‌های امام‌خمینی به وی، شریعتمداری به این بهانه که حیثیت او از میان می‌رود، نپذیرفت؛ چنان‌که با قول امام‌خمینی مبنی بر حمایت از وی و جبران حیثیت او در جلسه‌ای در [[مدرسه فیضیه]] با حضور مراجع وقت نیز حاضر نشد دست از حمایت از حزب بردارد.<ref>فلسفی، خاطرات، ۳۶۷–۳۷۰؛ ← امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۱۷۳.</ref>

=== ارتباط با کودتا ===

پس از کشف توطئه قطب‌زاده و اظهارات عوامل آن دربارهٔ همراهی شریعتمداری با آنان، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم با صدور اطلاعیه‌ای در اول اردیبهشت ۱۳۶۱ وی را فاقد شرایط مرجعیت تقلید اعلام کرد.<ref>محمدی ری‌شهری، خاطره‌ها، ۱/۳۰۶–۳۰۸.</ref> شریعتمداری در سخنانی که در یازدهم اردیبهشت ۱۳۶۱ از تلویزیون [[جمهوری اسلامی ایران]] پخش شد، از اینکه به‌رغم آگاهی از توطئه یادشده، به مقامات مسئول اطلاع نداده‌است، خود را در پیشگاه خداوند مقصر دانست و اظهار پشیمانی و استغفار کرد<ref>محمدی ری‌شهری، خاطره‌ها، ۱/۲۵۹.</ref>؛ با این حال، وی در نامه‌هایی که جداگانه برای امام‌خمینی، [[محمدی ری‌شهری]] و دادستان انقلاب ارتش نوشته‌است، این امر را تکذیب کرده و در نامه برای امام‌خمینی تأکید کرده‌است که اظهارات عوامل توطئه، دروغ و بی‌اساس است؛ چنان‌که در نامه به دادستان ارتش، به تقطیع و تحریف سخنان خود در تلویزیون اعتراض و تأکید کرده‌است با قطب‌زاده ارتباطی نداشته‌است و استغفار او مربوط به کمک مالی وی به [[سیدمهدی مهدوی]] (از مرتبطان با این توطئه) بوده‌است<ref>محمدی ری‌شهری، خاطره‌ها، ۱/۳۱۶–۳۲۱.</ref>؛ برخی نیز اصل کودتابودن توطئه قطب‌زاده را منتفی شمرده و مدعی شده‌اند امام‌خمینی پس از دریافت گزارش موضوع، مسئولان قضایی را از به‌کاربردن واژه «کودتا» بازداشته است.<ref>موسوی تبریزی، خاطرات، ۲۲۳.</ref>