اخلاق: تفاوت میان نسخه‌ها

رویکرد‌ اخلاقی امام‌خمینی ائتلافی است و به همه منابع کسب معرفت اخلاقی (اعم از عقل، نقل و شهود) توجه دارد و رویکرد تلفیقی را کامل‌تر و نتایج علمی حاصل از به‌کارگیری آن را قابل اعتماد‌تر می‌داند.

اصول ملکات اخلاقی نزد امام‌خمینی عبارت‌اند از: [[قوه شهوت]]، [[قوه ‌غضب]]، قوه علمیه، [[قوه عدالت]] و هر یک از این قوا، نقطه تعادل و دو نقطه افراط و تفریط دارند.  

هویت اخلاق در [[تمدن اسلامی]] ریشه در [[قرآن]] و [[سنت]] دارد و آیات و روایات فراوانی در این زمینه وجود دارد. قرآن کریم در معرفی آسیب‌های اخلاقی، به پیروی‌نکردن از عالمانی که در پیروی از هوای نفسانی، [[کلام الهی]] را تحریف می‌کنند، توصیه کرده است.<ref>بقره، ۷۵؛ ← ایزدپناه، درآمدی بر مبانی، ۱۶۲-۱۶۳.</ref> توجه به مباحث اخلاقی [[اسلام]] و بحث از مفاد و مبانی آن در میان [[مسلمانان]]، به سده اول هجری به دورانی بر می‌گردد که مسائلی مانند «[[عدل الهی]] و معیار عدالت»، «معنا و ملاک [[حسن و قبح]]»، «رابطه اعتقاد و عمل» و «[[جبر و تفویض]] و نظریه [[امر بین الامرین]]»، ذهن مسلمانان را مشغول کرده بود.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱/۴۱-۴۲ و ۶/۶۳۹.</ref> بعدها دانشمندان مسلمانان در نگارش اخلاق روایی کوشش‌های فراوانی کردند؛ ازجمله آنها تدوین کتاب شریف [[اصول کافی]] است که باب‌هایی از آن در مباحث اخلاق و مبانی آن بر محور روایت [[پیامبر اکرم(ص)]] و احادیث [[اهل بیت(ع)]] است.<ref>کلینی، الکافی، ۲/۶۳۵-۶۷۴.</ref> از سوی دیگر، برخی از [[صوفیه]] رویکردی اخلاقی که هویتی زهدگرایی داشت، مطرح کردند. بعدها میراث فرهنگی ارسطو بر باورهای عقلانی مسلمانان تاثیر گذاشت و مؤلفان اسلامی هر یک در حد توان خود از آثار ارسطو در تحریر اخلاق فلسفی استفاده کردند. از نخستین فیلسوفانی که از اخلاق ارسطویی نام ‌برده، [[فارابی]] است<ref>فارابی، الجمع بین رای الحکیمین، ۹۵.</ref>؛ همچنین [[ابن‌مسکویه]] در آثار خود از آن نقل کرده است و اساس کتاب تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق او متاثر از اخلاق ارسطویی است.<ref>ابن‌مسکویه، تهذیب الاخلاق و تطهیر الاعراق، ۱۱۸.</ref> از دیگر دانشمندانی که اخلاق ارسطویی را دنبال کردند، [[خواجه‌نصیرالدین طوسی]] است. وی کتاب طهارة الاعراق ابن‌مسکویه را ترجمه و آن را با اضافاتی تالیف کرد.<ref>خواجه‌نصیر، اخلاق ناصری، ۵-۶.</ref> اگرچه بعدها [[ملامهدی نراقی]] نیز تلاش کرد روش تلفیقی از استدلال و اخبار را در اخلاق در پیش بگیرد، اما شاکله اصلی کتاب وی اخلاق استدلالی است که مبتنی بر حکمت عملی فیلسوفان پیشین است. وی با اقتباس از تهذیب الاخلاق ابن‌مسکویه، مباحث [[تجرد نفس]] و دلایل آن را بیان می‌کند و سپس بر اساس قوای سه‌گانه نفس، فضیلت‌ها و رذیلت‌های هر یک از آنها را به صورت مفصل توضیح می‌دهد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۳۷.</ref>

علم اخلاق در غرب پیش از دوره رنسانس تحت تاثیر حاکمیت ‌اندیشه کلیسای کاتولیک قرار داشت که بر مراکز علمی و فرهنگی تسلط یافت و اخلاق در آن بر اساس فلسفه ارسطویی بود که با [[کتاب مقدس]] تطبیق داده شده بود. پس از دوره رنسانس که پایان حاکمیت کلیسا و عقاید آن بود، در حقایق ارزش‌های اخلاقی تشکیک شد و این حقایق، اموری ذهنی و غیر واقعی برشمرده شدند.<ref>استیس، دین و نگرش نوین، ۱۷۰-۱۷۲.</ref> فیلسوفان غربی از آنجاکه قواعد اخلاقی را معیاری برای درستی و خطا نپذیرفتند، معیارهای گوناگونی پیشنهاد کردند که می‌توان آنها را به دو دسته تقسیم کرد: غایت‌انگارانه که به نتیجه عمل توجه دارند، نه به خود عمل و وظیفه‌گرایانه که به وظیفه و تکلیف فعلی توجه دارند.<ref>فرانکنا، فلسفه اخلاق، ۴۵-۴۷.</ref>

[[امام‌خمینی]] با روش‌ اخلاقی و نظام ارزشی خود که مبتنی بر موعظه، [[نصیحت]] و انذار است روش‌های اخلاقی دیگر را نقد کرده<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۱-۱۳؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۹۵.</ref> و در برخی موارد مسائل اخلاقی را به روش استدلالی و برهانی مطرح کرده است.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۳۳۸-۳۴۰.</ref> ایشان در کتاب [[شرح چهل حدیث]] و [[شرح حدیث جنود عقل و جهل]] و در ضمن نامه‌های عرفانی خود، مباحث اخلاق عرفانی را مطرح کرده است و در آنها با دغدغه‌های اخلاقی به بحث از فضایل و رذایل اخلاقی پرداخته می‌شود، ولی طرح و بررسی موضوعات و حل و فصل آنها با رویکردی عرفانی انجام می‌شود. ایشان در این زمینه توانسته نمونه و الگویی مطرح کند و پیش از ایشان آن‌چنان به علم اخلاق عرفانی پرداخته نشده است.<ref>یزدان‌پناه، فروغ معرفت، ۱/۲۲۸-۲۲۹.</ref>

امام‌خمینی درباره اهمیت و ضرورت اخلاق بر این باور است که تمام مقاصد [[پیامبران(ع)|انبیا(ص)]] آن بوده است که انسان را از زشتی‌ها و رذیلت‌های اخلاقی دور و با آداب نیکو آشنا سازند.<ref>امام‌خمینی، جهاد اکبر، ۱۱-۱۲ و ۲۴.</ref> از این ‌جهت علم اخلاق از علوم متداول در کتاب‌های الهی و سنت‌های انبیا(ع) است و در روایات از آن به فریضه عادله تعبیر شده است.<ref>کلینی، الکافی، ۱/۳۲.</ref> ایشان با استفاده از روایاتی که علوم مفید را به سه قسم «آیات محکمه»، «فریضه عادله» و «سنت قائمه» تقسیم می‌کند، آیات محکمه را بر علوم عقلی و معارف الهی تطبیق می‌دهد و فریضه عادله را بر علم اخلاق که علم به تربیت قلوب و منجیات و مهلکات خلقیه است و سنت قائمه را بر علوم ظاهر، مانند [[علم فقه]]<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۸۷.</ref>؛ زیرا اخلاق در حقیقت عدالت میان قوا و افراط و تفریط‌نکردن در آن است و فریضه‌بودن آن نیز در مقابل سنت، اشاره‌ای به تعبدی‌نبودن و امکان دسترسی عقل به آن است.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۹۲.</ref> ایشان تحصیل علم اخلاق را از ضروریات محصلان علوم دینی می‌داند تا نخست با تهذیب نفس و کسب ملکات فاضله، به اصلاح جامعه و تربیت آن بپردازند.<ref>امام‌خمینی، جهاد اکبر، ۱۱-۱۲.</ref> به اعتقاد ایشان جامعه‌ای که در آن اصول و ارزش‌های اخلاقی حاکم نباشد، به سقوط و انحطاط کشیده می‌شود و ریشه همه جنگ‌ها فسادها و ظلم‌ها خودخواهی انسان و نبود تهذیب اخلاق است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۱۶۲.</ref>

از نگاه ‌اندیشمندان مسلمان، هدف علم اخلاق به‌ طور کلی رسیدن به سعادت ابدی و خلاصی از شقاوت و [[عذاب]] است<ref>نراقی، مهدی، جامع السعادات، ۱/۴۱.</ref> که در پرتو نزدیک‌شدن به باری‌تعالی محقق می‌شود.<ref>فیض کاشانی، الحقائق، ۱۹.</ref> از نظر [[حکما]]، کمال انسان در حکمت و عدالت است و با توجه به اینکه قوه عاقله دارای دو جنبه نظری و عملی است، کمال در جنبه نظری، عقل بالفعل و در جنبه عملی، عدالت است.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۷/۲۳۵ و ۱۳/۷۱۳.</ref> [[عرفا]] نیز کمال انسان را تقرب به خدا و اتصال به مبدا و اتصاف به صفات او می‌دانند.<ref>ابن‌عربی، تفسیر ابن‌عربی، ۱/۱۴۹؛ قونوی، النصوص، ۱۰۱.</ref> امام‌خمینی هدف از علم اخلاق را معالجه رذیلت‌های اخلاقی، تصفیه صفات، <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۲.</ref> اصلاح قلب و رسیدن به سعادت روحانی و درجات بالای معنوی<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۵۲۷.</ref> و رسیدن به معرفت حقیقی و تجلیات [[اسما و صفات]]<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۵۷.</ref> می‌داند؛ البته علم به منجیات و مهلکات در علم اخلاق، مقدمه برای تهذیب نفوس است که آن نیز مقدمه برای حصول حقایق معارف و همه برای حاصل‌شدن مقصد بالاتر، یعنی [[توحید]] هستند.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۰-۱۱.</ref>

* فطری‌بودن: [[قرآن کریم]] فطرت انسان را فطرتی الهی معرفی کرده است.<ref>روم، ۳۰.</ref> از دیدگاه امام‌خمینی انسان بر اساس [[فطرت]] خود متوجه خیر و کمال است و از نقص و شرور تنفر دارد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۳۲-۳۳؛ امام‌خمینی، حدیث جنود، ۷۹.</ref> ایشان در کتاب‌های اخلاقی خود با تحلیل رابطه فطرت با مقولات اخلاقی، در این زمینه نوآوری‌های مهمی را مطرح کرده است که خیر را لازمه فطرت مخموره و اضداد و مقابل آن را ناشی از فطرت محجوبه دانسته<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۲۷۷-۲۷۹.</ref> و معتقد است فطرت انسان بر استقامت و حبّ به خیر سرشته شده است؛ ‌اما خود انسان به سبب مشغول‌شدن به کثرات و طبیعت، سبب [[حجب|حجاب]] بر فطرت خویش می‌شود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۴۵۰.</ref> ایشان هر یک از کمال‌ها و رذیلت‌ها را از فطریاتی می‌داند که انسان در به‌فعلیت رساندن آن مختار است.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۶۸.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|فطرت}}

* اختیاری‌بودن: ‌اندیشمندان اسلامی بر این نکته تاکید کرده‌اند که شکل‌گیری و تغییر خُلق امری اختیاری است؛ بنابراین حصول صفات نیکو و زشت امری اکتسابی است<ref>فارابی، سعادت، ۴۵-۴۶.</ref>؛ ولی درباره اینکه اخلاق و ملکات نفسانی ذاتی و جبلی انسان است یا اکتسابی، چند نظر وجود دارد:

امام‌خمینی با بیان کلام برخی علمای اخلاق بر اینکه اختلاف اخلاق و حالات افراد بر اساس مزاج و فطرت انسان است، <ref>اخوان‌الصفاء، رسائل اخوان الصفاء، ۱/۲۹۹.</ref> بر این باور است که مراد از فطری‌بودن خلق آن نیست که ذاتی و غیر قابل تغییر است، بلکه تمام اخلاق ملکات نفسانی تا در این عالم ماده و حرکت و تغییر و تجدد هستند، قابل تغییرند و انسان می‌‌تواند تمام اخلاق و ملکات خود را به صفات مقابل آن تبدیل کند و دلیل این مدعا افزون بر برهان و تجربه، دعوت [[پیامبران(ع)|انبیا]] و شرایع حقه است.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۵۱۰؛ امام‌خمینی، الطلب و الاراده، ۷۵.</ref>

* عقلی‌بودن حسن و قبح افعال: بیشتر حکما و ‌اندیشمندان اسلامی حسن و قبح افعال را عقلی می‌دانند و آن را از مدرکات عقل عملی می‌شمارند، مانند ادراک حسن عدل و قبح ظلم.<ref>قاضی‌عبدالجبار، المغنی، ۱۳/۳۵۱؛ حلی، الباب الحادی عشر، ۲۵.</ref> برخی متکلمان اشعری کارکرد عقل عملی را قبول ندارند و معتقدند قبیح آن چیزی است که [[شارع]] از آن نهی کرده و حسن آن چیزی است که به آن امر کرده است.<ref>تفتازانی، شرح المقاصد، ۴/۲۸۴؛ جرجانی، شرح المواقف، ۸/۱۸۱-۱۸۶.</ref> امام‌خمینی معتقد است بعضی ادراکات عقل عملی مانند ادراک حسن و قبح ذاتی افعال مانند حسن صدق و قبح کذب؛ البته این با قطع نظر از عوارض و عناوین عارض بر آنان است.<ref>امام‌خمینی، مکاسب، ۲/۱۱۲-۱۱۴.</ref> از این‌‌رو ایشان در مباحث فقهی قائل است عقل در مواردی می‌تواند مصالح و مفاسد احکام را ادراک کند.<ref>امام‌خمینی، مکاسب، ۱/۲۵۱؛ امام‌خمینی، البیع، ۳/۵۸۸.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|عقل (۲)}}

==رویکرد‌های اخلاقی==

علمای اخلاق از رویکردهای اخلاقی مختلفی پیروی می‌کنند که ناشی از اختلاف در مبادی اخلاق و منابع استنباط احکام اخلاقی است، به‌ گونه‌ای که این سبب اختلاف روش و شیوه اثبات گزاره‌های اخلاقی شده است. ازجمله این رویکرد‌ها عبارت‌اند از:

[[امام‌خمینی]] این روش حکمای اخلاق را چندان مطلوب ارزیابی نمی‌کند و آن را نوعی تاریخ اخلاق و وصف فضیلت‌ها و شمردن رذیلت‌ها می‌داند<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۱-۱۳.</ref>؛ از این‌رو ایشان برخی کتاب‌های اخلاقی نظیر احیاء علوم الدین [[ابوحامد غزالی|غزالی]] را نقد می‌کند؛ زیرا این کتاب افزون بر اینکه بر روایات ضعیف تکیه کرده و به نقل اقوال و سرگذشت صوفیان پرداخته و‌اندیشه‌های سست و متناقض را در خود جای داده، در روش نیز با بیان فروعات اخلاقی فراوان و بی‌فایده و بیان تاریخ اخلاق و حکایات، تاثیر چندانی در تصفیه اخلاق و تهذیب باطن ندارد و انسان را از مقصد اصلی باز می‌دارد.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۲-۱۳؛ امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۳۶۰-۳۶۱.</ref> ایشان با توصیه به تمسک به سیره انبیا(ع) و اولیای معصوم(ع) معتقد است باید آنان را اسوه خود قرار داد تا به سرمنزل مقصود رسید.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۴۳.</ref>

* رویکرد اخلاق روایی: مکتب روایی از منبع فیض وحیانی و [[علم لدنی]] اهل بیت(ع) نشئت گرفته است و برخی معتقدند اگر دیگران چیزی از تاملات خویش از معرفت نفس گفته‌اند، کامل‌تر از آن نزد [[پیامبران(ع)|انبیا(ع)]] و [[اهل بیت(ع)]] است.<ref>آملی، جامع ‌الاسرار، ۶۸.</ref> امام‌خمینی نیز در تبیین این رویکرد اخلاقی بر این اعتقاد است که اهل بیت(ع) آنچه در ارشاد خلق بیان کرده‌اند، از سرچشمه کامل علم لدنی [[رسول اکرم(ص)]] است که از [[وحی الهی]] و علم ربانی است و از قیاسات و اختراعات و تصرفات شیطانی مبراست.<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۵.</ref>

رویکرد اخلاقی امام‌خمینی به هویت‌شناسی نظام باورها یا معرفت‌های بنیادین وی در مورد جهان و انسان بستگی دارد؛ بر این اساس هویت رویکرد اخلاقی ایشان، هویت توحیدی، قرآنی و نبوی(ص) است. ایشان بر اساس این رویکرد در برخی آثار خود شرح و تفصیل روایات را با معرفت عقلانی و فلسفی پیش برده و برخی [[حدیث|احادیث]] را بر پایه مباحث عقلانی تفسیر کرده است<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۲۱-۲۲.</ref>؛ در مواضعی نیز میان سه امر تلفیق کرده است و افزون بر آموزه‌های [[قرآن کریم]] و روایات و معرفت فلسفی و عقلانی، از معرفت شهودی و دستورالعمل‌های سیر و سلوکیِ مبتنی بر تجربه، مجاهده و ریاضت از اخلاق عرفانی نیز بهره برده است. بر این اساس استناد امام‌خمینی به همه منابع کسب معرفت اخلاقی (اعم از عقل، نقل و شهود) و پرهیز از انحصارگرایی روش‌شناختی در مستندسازی آموزه‌های اخلاقی نشان می‌دهد که ایشان رویکرد تلفیقی را کامل‌تر و نتایج علمی حاصل از به‌کارگیری آن را قابل اعتماد‌تر می‌داند<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۶-۱۸، ۳۶۲ و ۴۵۷.</ref>؛ برای نمونه ایشان در شرح نخستین حدیث در کتاب شرح چهل حدیث، بحث لزوم [[جهاد نفس]] را با استناد به برخی منابع روایی دیگر آغاز می‌کند.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴.</ref> ایشان در فراز دیگری از شرح این حدیث، به منبع عقل (بدیهیات عقل عملی) استناد می‌کند و معتقد است ازجمله امور فطری که هر انسانی به آن حکم می‌کند، احترام به منعم است.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۰.</ref> ایشان در پایان سخن خود به هر سه منبع «عقل، نقل و شهود» استناد کرده و بر این باور است که اینها موعظه و خطابه نیست، بلکه نتیجه برهان حکمی حکمای بزرگ و کشف اصحاب ریاضت و اخبار صادقان و [[معصومان]] است.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۶.</ref>

* اخلاق اجتماعی: برخی رفتارها به رابطه انسان با انسان‌های دیگر باز می‌گردد و رعایت‌نکردن برخی اصول اخلاقی ناهنجاری‌های اجتماعی ایجاد می‌کند. قرآن کریم در آیاتی به برخی از ناهنجاری‌ها و اخلاق نیکو اشاره کرده است؛ ناهنجاری‌ها مانند قتل، <ref>نساء، ۹۲.</ref> [[ربا]]، <ref>بقره، ۲۷۸.</ref> غش در معاملات<ref>مطففین، ۱-۳.</ref> و خیانت در امانت.<ref>انفال، ۲۷.</ref> اخلاق نیکو همچون [[وفای به عهد]]، <ref>اسراء، ۳۴.</ref> اخوت<ref>حجرات، ۱۰.</ref> و تعاون.<ref>مائده، ۲.</ref> امام‌خمینی برخی صفات را مؤثر بر اخلاق عمومی و روابط اجتماعی می‌داند که سبب صلاح و فساد [[جامعه]] می‌شوند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۳۹۵.</ref> ایشان ازجمله صفات پسندیده اجتماعی را [[برادری]]،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۳.</ref> تعاون،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۲۷۲.</ref> [[خودباوری]]،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۱۱۶.</ref> رفق و مروت<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۳۴۰.</ref> و [[عدالت اجتماعی|عدالت‌خواهی]]<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۳۲۱.</ref> می‌داند. از دیدگاه ایشان در نظام اخلاق اجتماعی، نه تنها فرد در قبال خویشتن و سعادت این [[دنیا و آخرت]] مسئول است، بلکه در برابر جامعه و حتی همنوعان [[مسئولیت]] دارد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۴۷۶.</ref> و انسان‌ در حیات اجتماعی خود به حقیقت کمال انسانی دست نمی‌یابد مگر اینکه خویشتن را ملزم به تبعیت از حق و قوانین برآمده از بعثت انبیا(ع) سازد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۳۲۶-۳۲۷.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|پیامبران الهی}}

ازجمله اخلاق اجتماعی، اخلاق سیاسی است. قرآن کریم و روایات به برخی رفتارهای اخلاقی سیاسی اشاره کرده‌اند، ازجمله مراعات پیمان‌های میان دولت‌ها، <ref>توبه، ۱۲.</ref> دوستی‌نکردن با [[کفار]]<ref>مائده، ۵۱.</ref> و مروت و آزادگی.<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۴۵/۵۱.</ref> از دیدگاه برخی (سیاست ماکیاولی) در [[سیاست]]، اخلاق معنا ندارد و سیاست به معنای [[خدعه]]، [[دروغگویی]]، چپاول و تزویر است.<ref>← فاستر، خداوندان ‌‌اندیشه سیاسی، ۱/۵۲۷؛ ← مطهری، مجموعه آثار، ۷/۳۸۳ و ۲۲/۲۶۴.</ref> از دیدگاه امام‌خمینی سیاست در اسلام به معنای خدعه، تزویر و چپاول اموال و نفوس مردم نیست و این ربطی به اخلاق اسلامی ندارد و سیاستی شیطانی است، بلکه در اخلاق اسلامی هدایت مردم به سوی صلاح و سعادت، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۴۳۱-۴۳۲.</ref> دفاع از [[مستضعفان|محرومان و مستضعفان]]، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۳۴۱.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران}} حفظ عزت و شرافت<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۲۰۰.</ref> و احترام متقابل، <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۵۱۵.</ref> ازجمله اخلاق اسلامی در حوزه سیاست است.

[[امام‌خمینی]] با بیان اصول اخلاقی و اختلاف آرا در این اصول، بر این باور است که این اصول عبارت‌اند از: قوه شهوت، قوه ‌غضب، قوه علمیه، قوه عدالت و هر یک از این قوا، نقطه تعادل و دو نقطه افراط و تفریط دارند. اعتدال در این قوا، رشد فضایل انسانی و اخلاقی است.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۳۵۴-۳۵۷.</ref> هر یک از این اصول بنا بر مقتضای خود عمل می‌کنند؛ چنان‌که شهوت مقتضی جلب ملایمات است؛ از این‌رو اگر انسان این قوه را مهار نکند، عالم را به فساد می‌کشاند؛ همچنان‌که قوه غضب و قوه خیال و شیطنت این‌گونه است و باید آن را مهار کرد.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۳۵۴-۳۵۵.</ref>

بر این اساس هر یک از اصول یادشده به منزله دایره‌ای است که نقطه مرکز آن قوه اعتدال است. پس هرچه از این مرکز و حد اعتدال دور شود، از اعتدال دور گشته تا برسد به ضعیف‌ترین درجه آن؛ بنابراین میان آخرین نقطه ضعف و میان مرکز، نقاط و مراتب و درجاتی از طرف تفریط واقع می‌شود. همچنین است اگر از این مرکز و حد اعتدال به طرف بالا برود تا آن ‌اندازه‌ای که از مرکز دور شود؛ یعنی آخرین مرتبه قوت، طرف افراط از حد اعتدال است؛ پس اصول اخلاق، ثمرات و فضایل این چهار مرکز و چهار قوه در حال اعتدال است که ریشه فضایل انسانی و اخلاقی‌اند و از آنجاکه هر قوه یک مرکز دارد که در دو طرف‌اش نهایت دوری از مرکزِ اعتدال است که منشا رذیلت‌ها است، اصول رذیلت‌ها و اوصاف هلاک‌کننده هشت عدد هستند.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۳۵۶-۳۵۷.</ref>

* نفی [[خودبینی]] و حبّ نفس که مانع تکامل انسان است. (بُعد سلبی) در رکن اول، امام‌خمینی بر این باور است که در مسائل [[خودسازی]] و اخلاق، اعتدال زیربنای ملکات اخلاقی است<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۴۵؛ امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۵۰۹.</ref> و ملاک ارزشمندی اعمال، جهت خداجویی آنهاست و اگر مقصدها الهی شد و غیر خدا از صفحه دل بیرون رفت، همه چیز به ‌دست می‌آید<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۱۶۶؛ ۶/۳۱۱ و ۱۳/۴۶۱.</ref>؛ بر این اساس بُعد مثبت اخلاق و خودسازی بر اخلاص و قیام برای خدا تکیه دارد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۳۷۸ و ۱۶/۱۹۶-۱۹۷.</ref> در رکن دوم امام‌خمینی معتقد است آنچه مانع از رشد و تعالی انسان می‌شود و او را از تهذیب و تزکیه باز می‌دارند، خودبینی است<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۳۱.</ref> و ریشه تمام رذیلت‌های اخلاقی [[حب نفس]] و [[حب دنیا]] و تمام گرفتاری‌ها از [[خودمحوری]]، خودگرایی و خودبینی آدمی است؛ زیرا بشر همه چیز را برای خود می‌خواهد و به مصالح و منافع دیگران نمی‌اندیشد.<ref>امام‌خمینی، تفسیر حمد، ۱۲۱-۱۲۲؛ امام‌خمینی، حدیث جنود، ۳۰۸.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|تکبر}} ایشان اساس و ریشه دنیادوستی را نیز حب نفس می‌داند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۹۴ و ۱۶/۱۶۲.</ref> و معتقد است یکی از مظاهر حب نفس و شاخه‌های خودخواهیْ خصومت و اختلاف است. ایشان همواره بر این نکته تاکید می‌کند که اختلاف و تفرقه برخاسته از خودخواهی است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۲۱۴-۲۱۵.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|حب نفس|حب دنیا}}

از دیدگاه علمای اخلاق رذیلت‌های اخلاقی، همچون [[حسد]]، [[ریا]] و [[تکبر]]، سبب هلاکت افرادند و در صورتی که فرد به درمان آنها اقدام نکند، در نفس ریشه می‌دوانند و اصلاح آنها دشوار خواهد بود.<ref>نراقی، مهدی، جامع السعادات، ۱/۸۰.</ref> [[امام‌خمینی]] که خود انسانی متخلق به اخلاق الهی بود، {{ببینید|متن=ببینید|اخلاق و سیره امام‌خمینی}} همچون دیگر ‌اندیشمندان، روش‌هایی علمی و عملی برای درمان رذیلت‌های اخلاقی ارائه کرده است:

* درمان با ضد: پس از معرفت اسباب صفات رذیله و برطرف‌کردن آنها، مواظبت بر ضد هر یک از رذیلت‌ها لازم است تا نفس از افراط و تفریط به حد اعتدال باز گردد.<ref>غزالی، الاربعین، ۱۱۰؛ فیض‌ کاشانی، الحقائق، ۷۸.</ref> امام‌خمینی نیز ازجمله درمان عملی رذیلت‌ها و صفات ناپسند را معالجه با ضد می‌داند؛ چنان‌که اگر کسی علاقه به مال و ثروت دارد، با انجام [[صدقه|صدقات]] مستحب و واجب و گشاده‌دستی، صفت حب دنیا و [[بخل]] را از خود دور کند<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۵۰-۵۱.</ref> یا کسی که دارای صفت خمودی و سستی است، با ضد آن درمان کند و به حد اعتدال که شجاعت است برسد.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۳۵.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|عدالت (۱)}}

* [[ایمان]] به [[توحید]]: برخی از صفات رذیله در انسان ناشی از ضعف ایمان است و اگر انسان حق‌تعالی را قادر مطلق بداند که عزت و عظمت و رزق افراد به‌ دست اوست، صفاتی مانند حرص، حسد، تملق، [[کذب]]، ریا و [[سمعه|سُمعه]]، ترس از غیر خداوند و امید به غیر او باقی نمی‌ماند. این روش که هم مربوط به شناخت و علم و هم به ایمان و عمل بر می‌گردد و مبنای آن توحید خالص است، روش مخصوص [[قرآن کریم]] است که در کتاب‌های آسمانی و تعالیم دیگر [[پیامبران(ع)|انبیا(ع)]] که در دست است، یافت می‌شود.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱/۳۵۸-۳۵۹.</ref> امام‌خمینی نیز یکی از راه‌های تصفیه اخلاق و تحصیل اخلاص و صفا را توجه به‌ سبب، فاعل حقیقی و توحید افعالی می‌داند و معتقد است کسی که حق‌تعالی را متصرف در امور ببیند، از ریا و جلب قلوبِ دیگران بی‌نیاز و از [[شرک]] و [[خودبینی]] خالی می‌شود<ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۷۱-۱۷۲.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|توحید (۱) |توحید (۲)}} و در مقابل، بی‌نیازی، عزت نفس و اعتماد به حق‌تعالی جایگزین آن می‌شود<ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۲۲۰.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|توکل}}؛ البته به اعتقاد ایشان علم توحید به‌تنهایی کافی برای اصلاح نفس و کسب ملکات پسندیده نیست. انسان باید قوه عملیه را در خود تقویت کند و توحید را به [[قلب]] برساند که در این صورت صفات [[رضا]]، ‌تسلیم، [[طمأنینه|طمانینه]]، [[توکل]] و یاس از آنچه در دست مردم است، به دنبال آن می‌آید.<ref>امام‌خمینی، تقریرات، ۳/۴۷۳.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|تهذیب نفس}}

از دیدگاه علمای اخلاق از مهم‌ترین راه‌های علمی برای اصلاح صفات ناپسند و کسب صفات پسندیده، تفکر در مفاسد و عواقب این صفات است که گاهی سبب هلاکت و دشمنی الهی<ref>نراقی، مهدی، جامع السعادات، ۱/۲۳۳.</ref> و قرارگرفتن در زمره [[کافر|کفار]] و حیوانات است.<ref>غزالی، احیاء علوم الدین، ۱۵/۷۰.</ref> [[امام‌خمینی]] تفکر را یکی از راه‌های علمی درمان رذیلت‌های اخلاقی می‌داند؛ البته این در صورتی است که قلب انسان از زرق و برق دنیوی و حبّ آنها پر نشده باشد و چشم اعتبار و انصاف او باز باشد.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۹۳.</ref> ایشان [[تفکر]] در مفاسد و لوازم رذیلت‌های اخلاقی، ازجمله عذاب‌های اخروی و غضب خداوند را سبب اصلاح و تهذیب اخلاق می‌داند؛ همچنین تفکر در مفاسد دنیویِ صفات ناپسند، مانند حزن و ‌اندوه در [[حسادت]]<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۱۰.</ref> یا افعال ناهنجار در حال [[غضب]]<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۳۸.</ref> یا رسوایی و افتادن از چشم مردم در صفت [[نفاق]]<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۵۸.</ref> را سبب‌دوری کردن از این صفات می‌داند. ایشان تفکر را کلید گشوده‌شدن درهای معرفت‌ها و گنج کمال‌ها و علم‌ها می‌شمارد که مقدمه لازم برای سلوک راه انسانیت است<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۹۱.</ref>{{ببینید|متن=ببینید|تفکر}}؛ چنان‌که ازجمله روش‌های علمی که انسان را در اصلاح نفس یاری می‌کند، موازنه است؛ به این معنا که انسان منافع و ضررهای هر یک از اخلاق فاسد و ملکات رذیله که ناشی از شهوت، غضب و [[قوه واهمه|واهمه]] است، بسنجد و ملاحظه کند که اگر این قوا تحت تصرف [[عقل]] یا [[شیطان]] واقع شدند، چه آثاری بر آنها بار می‌شود.<ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۱۸.</ref>

* آملی، سیدحیدر، جامع ‌الاسرار و منبع الانوار، تحقیق‌هانری کربن و عثمان یحیی، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ اول، ۱۳۶۸ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ ‌شانزدهم، ۱۳۸۸ش.

* ایزدپناه، عباس، درآمدی بر مبانی، آثار و ‌اندیشه‌های امام‌خمینی، تهران عروج، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.

* جوادی آملی، عبدالله، ادب قضا در اسلام، قم، ‌اسراء، چاپ سوم، ۱۳۹۱ش.

* جوادی آملی، عبدالله، صورت و سیرت انسان در قرآن، قم، ‌اسراء، چاپ دوم، ۱۳۸۱ش.

* فاستر، ف. مایکل، خداوندان ‌‌اندیشه سیاسی، ترجمه جواد شیخ‌الاسلامی، تهران، علمی و فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۷۷ش.