مجلس شورای ملی: تفاوت میان نسخه‌ها

در نظام‌های سیاسی رایج و معاصر، سازوکاری که [[قانون]] یا قواعد لازم‌الاجرا را تهیه و وضع می‌کند، مجلس مشورتی است که نمایندگان حاضر در آن، به نوعی با رأی مردم برگزیده می‌شوند.<ref>قاضی، بایسته‌های حقوق اساسی، ۱۹۹.</ref> برخی نظام‌ها پارلمانی متشکل از دو مجلس مشورتی‌اند. در این‌گونه نظام‌ها، مجلسی که اعضای آن متشکل از اقشار مختلف جامعه و منتخب عموم مردم است، مجلس رعایا، سافل، وکلا یا مبعوثین نام دارد.<ref>فروغی، حقوق اساسی (یعنی) آداب مشروطیت دول، ۴۳ ـ ۴۴.</ref> و مجلس دیگر را به اعتبار حضور اشراف، سالخوردگان و شیوخ، مجلس اشراف، اعیان، عالی، شیوخ یا [[سنا]] می‌نامند <ref>فروغی، حقوق اساسی (یعنی) آداب مشروطیت دول، ۴۴؛ جعفری لنگرودی، ترمنولوژی حقوق، ص۶۱۹.</ref> در کشورهای بسیاری، [[قوه مجریه]] برآمده از خواست مجلس شورا ([[قوه مقننه]]) است و در تعدادی دیگر، قوه مجریه مستقل از مقننه است و برای نظارت (بازخواست) رئیس اجرایی، راه‌های دیگری پیش‌بینی شده‌است.<ref>عالم، بنیادهای علم سیاست، ۳۲۲ ـ ۳۳۳.</ref>

پیشینه تشکیل مجلس شورا به شکل جدید، به قرن هفدهم میلادی و تحولات پس از رنسانس در [[انگلستان]] بازمی‌گردد.<ref>دورانت، تاریخ تمدن، ۱۱/۴۶۲؛ پالمر، تاریخ جهان نو، ۱/۲۶۸.</ref> در ایران و ازجمله خواسته‌های [[مشروطه‌خواهان]] تشکیل دارالشورا بود؛<ref>شمیم، ایران در دوره سلطنت قاجار، ۴۴۲.</ref> زیرا آن را از مبانی تحقق [[مشروطه]] می‌دانستند <ref>کسروی، تاریخ مشروطه ایران‏، ۱/۱۲۰؛مقاله نهضت مشروطه.</ref> و نخستین مجلس شورای ملی، اواخر [[دوره قاجار]] تشکیل شد.<ref>پیرنیا و اقبال، تاریخ ایران از آغاز تا انقراض قاجاریه، ۸۵۳؛ کسروی، تاریخ مشروطه ایران، ۱/۱۱۹ و ۱۲۰.</ref> [[مظفرالدین‌شاه]] در فرمان نخست مشروطه در چهاردهم جمادی‌الثانی ۱۳۲۴ق/ سیزدهم مرداد ۱۲۸۵ش تشکیل مجلسی تحت عنوان شورای ملی را صادر کرد؛ اما در پی اعتراض برخی مشروطه‌خواهان، با اصلاح فرمان، عنوان مجلس شورای ملی به [[مجلس شورای اسلامی]] تغییر یافت<ref>پیرنیا و اقبال، تاریخ ایران از آغاز تا انقراض قاجاریه، ۸۵۳؛ کسروی، تاریخ مشروطه ایران، ۱/۱۱۹ ـ ۱۲۰؛ صالح، سرگذشت قانون، ۲۴۱.</ref> هرچند در نظامنامه انتخاباتی، عنوان مجلس شورای ملی<ref>شمیم، ایران در دوره سلطنت قاجار، ۴۴۵.</ref> به امضای مظفرالدین‌شاه رسید<ref>لوح مشروح مذاکرات مجلس ملی و اسلامی.</ref>. با وجود پیش‌بینی تشکیل [[مجلس سنا]] در قانون اساسی،<ref>قانون اساسی و متمم آن)</ref> این مجلس به دلایل گوناگون تا ۱۳۲۸ مصادف با دوره شانزدهم مجلس شورای ملی، محقق نشد؛<ref>فرهنگ قهرمانی، اسامی نمایندگان مجلس شورای ملی از آغاز مشروطیت تا دوره ۲۴ قانون‌گذاری و نمایندگان مجلس سنا در هفت دوره تقنینیه از ۲۵۰۸ تا ۲۵۳۶ شاهنشاهی، ۲۱۰ و ۳۳۳.</ref> البته بنابر اصل ۴۷، مادامی که مجلس سنا منعقد نشده بود، تصمیمات مجلس شورای ملی پس از امضای پادشاه، قابل اجرا بود.<ref>قانون اساسی و متمم آن.</ref>

دوره نخست مجلس شورای ملی به صورت طبقاتی و در [[تهران]] به صورت یک‌مرحله‌ای و دیگر ایالات دومرحله‌ای برگزار شد. شاهزادگان قاجاریه، علما و [[طلاب]]، اعیان، تجار، ملاکان، کشاورزان و اصناف مختلف با داشتن دیگر شرایط مانند تابعیت ایران، مردبودن، باسوادبودن (سواد فارسی)، نداشتن شغل دولتی، آگاهی به امور کشور، داشتن دست‌کم سی سال و حداکثر هفتاد سال سن، نظامی‌نبودن، ورشکسته و مجرم‌نبودن، شهرت محلی داشتن و معروف‌نبودن به فسق و فساد عقیده، حق نامزدی در انتخابات داشتند.<ref>لوح مشروح مذاکرات مجلس ملی و اسلامی، اطلاعات جانبی، ۴۶ ـ ۴۷؛ مجموعه قوانین و آیین نامه‌های انتخابات مجلس شورای ملی و مجلس سنا، ۷.</ref> قانون انتخابات برای انتخاب‌کنندگان نیز شرایط مالی قائل شد و اقشار پایین جامعه را از حق رأی‌دادن محروم کرد؛ چنان‌که مالکان باید صاحب ملکی با حداقل قیمت هزار تومان بودند، تاجران باید تجارت معین می‌داشتند و اصناف نیز باید صاحب دکانی با کرایه‌ای مطابق میانگین کرایه‌های محلی می‌بودند.<ref>لوح مشروح مذاکرات مجلس ملی و اسلامی، اطلاعات جانبی، ۴۶.</ref>

دوره دوم با حذف ملاک طبقاتی، انتخابات در تمام کشور به صورت دومرحله‌ای برگزار شد.<ref>صالح، سرگذشت قانون، ۲۵۱ ـ ۲۵۲.</ref> وکلای انتخاب‌شده با [[رأی مردم]] در هر منطقه، دوباره از میان خود، یک‌سوم را انتخاب کردند و برای نمایندگی راهی مجلس کردند.<ref>لوح مشروح مذاکرات مجلس ملی و اسلامی، دوره ۲، ۲۷۷.</ref> از دوره سوم به بعد، [[انتخابات]] به صورت عمومی و یک‌مرحله‌ای برگزار شد.<ref>صالح، سرگذشت قانون، ۲۵۲.</ref> [[بانوان]] از حق انتخاب‌کردن و انتخاب‌شدن محروم بودند.<ref>لوح مشروح مذاکرات مجلس ملی و اسلامی، دوره ۲، ۲۷۷.</ref> به موجب اصل پنجم، مدت زمان هر دوره از مجلس دو سال بود که پس از برگزاری هجده دوره، با اصلاح قانون در ۱۳۴۵ به چهار سال افزایش پیدا کرد.<ref>قانون اساسی و متمم آن.</ref>

مجلس شورای ملی تا [[انقلاب اسلامی|پیروزی انقلاب اسلامی]] در سال ۱۳۵۷، در ۲۴ دوره تشکیل شد. نخستین جلسه با حضور [[مظفرالدین‌شاه قاجار]] در کاخ گلستان گشایش یافت<ref>شمیم، سرگذشت قانون، ۴۴۸.</ref> و پس از آن کاخ بهارستان به محل تشکیل جلسات مجلس شورای ملی اختصاص یافت.<ref>کسروی، تاریخ مشروطه ایران، ۱/۱۷۰.</ref> در مجلس اول، تعداد نمایندگان هر استان، متناسب با جمعیت آن استان بود و در تهران، از شاهزادگان قاجاریه چهار نفر، علما و طلاب چهار نفر، تجار ده نفر، ملاکان و کشاورزان ده نفر و از میان اصناف نیز از هر صنفی یک نفر انتخاب می‌شد تا در مجموع به ۳۲ نفر می‌رسید.<ref>لوح مشروح مذاکرات، اطلاعات جانبی، ۴۷.</ref> در مجموع دوره‌های مجلس، حدود ۳۶۰۰ نفر به مجلس شورای ملی راه یافتند<ref>شجیعی، نخبگان سیاسی ایران از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی، ۴/۴۶۳ ـ ۵۵۹؛ فرهنگ قهرمانی، اسامی نمایندگان مجلس شورای ملی از آغاز مشروطیت تا دوره ۲۴ قانون‌گذاری و نمایندگان مجلس سنا در هفت دوره تقنینیه از ۲۵۰۸ تا ۲۵۳۶ شاهنشاهی، ۱ ـ ۳۳۰.</ref> که ۳۶ نفر از آنان بانوانی بودند که در چهار دوره پایانی مجلس، موفق به راهیابی به آن شدند.<ref>الموتی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷ (روزشمار زندگی نخست‌وزیران ایران)، ۴/۵۲.</ref> در آن ۲۴ دوره، هفده تن ازجمله مرتضی قلی‌خان هدایت، محمدعلی فروغی، حسین پیرنیا، سیدمحمد تدین، حسن اسفندیاری نوری، [[سیدمحمدصادق طباطبایی]]، [[سیدحسن امامی]]، [[سیدابوالقاسم کاشانی]]، عبدالله ریاضی و جواد سعید ریاست مجلس را بر عهده داشتند.<ref>الموتی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷ (روزشمار زندگی نخست‌وزیران ایران)، ۴/۵۲؛ شجیعی، نخبگان سیاسی ایران از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی، شجیعی، ۴/۵۶۰.</ref>

*دوره نخست ([[قاجاریه]]): دوره نخست شامل مجلس اول تا پنجم است که از سیزدهم مهر ۱۲۸۵ش/ هفدهم شعبان ۱۳۲۴ق آغاز شد و تا ۲۲ بهمن ۱۳۰۴ش/ ۲۷ رجب ۱۳۴۴ق ادامه داشت. نگارش نظامنامه (قانون) اساسی مشروطه،<ref>شمیم، سرگذشت قانون، ۴۴۸.</ref> تدوین متمم قانون اساسی،<ref>شمیم، سرگذشت قانون، ۴۵۶.</ref> رسیدگی به بودجه دولت و هزینه دربار، تصویب اخراج مستشاران خارجی از [[ایران]] و رد هر گونه استقراض خارجی و تصویب تأسیس بانک ملی، از دستاوردهای مهم مجلس اول بود.<ref>لوح مشروح مذاکرات مجلس ملی و اسلامی، دوره ۱.</ref> مجلس اول به دستور [[محمدعلی‌شاه]] که از مخالفان سرسخت [[مشروطه]] بود و با حمایت برخی از [[روحانیان]]، درباریان، دهقانان و صنعتگران، به دست کلنل لیاخوف روسی فرمانده بریگارد قزاق در ۲/۴/۱۲۸۷ به توپ بسته شد و در ادامه با سرکوب مشروطه‌خواهان، منجر به آغاز دوره [[استبداد صغیر]] شد.<ref>لوح مشروح مذاکرات مجلس ملی و اسلامی، ۱۲۰ ـ ۱۲۱؛ کسروی، تاریخ مشروطه ایران، ۱/۶۳۲ و ۶۷۰؛ ملک‌زاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، ۴/۷۵۶.</ref> این دوره با حمایت سه نفر از مجتهدان نجف [[محمدکاظم خراسانی]]، [[عبدالله لاهیجی مازندرانی]] و [[میرزاحسین خلیلی تهرانی]] از مشروطیت و [[قیام مردم تبریز]]، اصفهان، رشت و در آخر هم تهران، به سر آمد.<ref>آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب؛ درآمدی بر جامعه‌شناسی سیاسی ایران معاصر، ۱۲۳؛ دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۲ ـ ۱/۱۴۹ ـ ۱۵۰.</ref>

در سال ۱۲۹۹ [[رضاخان]] سردار سپه کودتا کرد<ref>بهار، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ۱/۶۰ ـ ۶۹.</ref> و پس از پنج سال و هفت ماه و هشت روز از فترت مجلس سوم، مجلس چهارم در تیر ۱۳۰۰ گشایش یافت.<ref>شجیعی، نخبگان سیاسی ایران از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی، ۴/۲۰۶؛ هاشمیان، دوره چهارم مجلس شورای ملی (پروگرام افتتاح مجلس شورای ملی دوره چهارم توسط احمدشاه، مجله پیام بهارستان، ۹۹۳ ـ ۹۹۴.</ref> الغای قرارداد ۱۹۱۹م، استخدام مستشاران امریکایی جهت اصلاح امور مالی و عضویت ایران در جامعه ملل از مصوبات چهارمین مجلس بود.<ref>لوح مشروح مذاکرات مجلس ملی و اسلامی، دوره ۴.</ref> در مجلس پنجم اعلام انقراض سلطنت قاجار، واگذاری حکومت موقت به [[رضاخان]] و موکول‌کردن تعیین تکلیف قطعی حکومت به نظر [[مجلس مؤسسان]]، استفاده از تاریخ هجری شمسی، قانون نظام اجباری ارتش و ایجاد فراکسیون‌ها به تصویب نمایندگان رسید.<ref>لوح مشروح مذاکرات مجلس ملی و اسلامی، دوره ۵.</ref> مدرس در مجلس سوم تا ششم، نماینده بود.

*دوره دوم (پهلوی اول): مجلس ششم تا دوازدهم از ۱۹ تیر ۱۳۰۵ش/ ۳۰ ذیحجه ۱۳۴۴ق آغاز شد و تا ۹ آبان ۱۳۲۰ش/ ۱۰ شوال ۱۳۶۰ق پایان یافت. مجلس‌های این دوران، به‌ویژه هفتم تا دوازدهم، به دلیل سیاست مستبدانه [[رضاشاه پهلوی]]، شاهد نطق‌های فرمایشی نمایندگان، مجری دستورهای پهلوی و نبود کارایی مشورتی بود. تصویب قانون وحدت لباس، لغو امتیاز نفتی دارسی و قانون [[تأسیس دانشگاه تهران]] از اقدامات این مجالس بود.<ref>لوح مشروح مذاکرات مجلس ملی و اسلامی، دوره ۶ ـ ۱۲.</ref> با ورود متفقین به ایران، در ۲۵/۶/۱۳۲۰ استعفای پهلوی در مجلس اعلام شد و فردای آن روز، فرزند ارشدش [[محمدرضا پهلوی|محمدرضا]]، سوگندنامه خود را در مجلس قرائت کرد.<ref>الموتی، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷ (روزشمار زندگی نخست‌وزیران ایران)، ۴/۴۰ و ۴۱.</ref>

[[امام‌خمینی]] که از پاییز ۱۳۴۱ رویکرد انتقادی خویش به [[رژیم پهلوی]] را علنی کرده<ref>مقاله انجمن‌های ایالتی و ولایتی.</ref> و با آغاز سال ۱۳۴۲، نهضت اسلامی مردم با رهبری ایشان شکل گرفته بود<ref>مقاله‌های حمله به مدرسه فیضیه؛ پانزده خرداد؛ سربازگیری طلاب.</ref> به تصویب [[کاپیتولاسیون]] شدیداً اعتراض و آن را تقبیح کرد. رژیم پهلوی که با پیش‌بینی پیامدهای اجتماعی این قانون، مراحل طرح و تصویب این لایحه را در دو مجلس، به صورت پنهانی برگزار کرده بود، از افشای این لایحه، همچنین خطاب امام‌خمینی به شخص محمدرضا پهلوی و اعتراض ایشان به رابطه ایران با امریکا و [[اسرائیل]]، سخت ترسید؛ چنان‌که کارگزاران پهلوی نیز از وجهی دیگر توجه کردند که «چرخ زمان، به عقب برنمی‌گردد»، با [[تبعید امام‌خمینی به ترکیه]]، روند بازگشت‌ناپذیر زوال حکومت‌های سلطنتی آغاز شد<ref>مقاله‌های کاپیتولاسیون؛ تبعید امام‌خمینی.</ref> و علمای آگاه و [[مردم]] به [[رهبری امام‌خمینی]] کوشیدند مانع بازگشت مشروطه به زمان استبداد و مصادره عدالت‌خواهی و قانون‌مندی عهد مشروطیت به دست شاه و دربار شوند.<ref>فلسفی، خاطرات و مبارزات حجت‌الاسلام فلسفی، ۲۳۷ ـ ۲۴۲.</ref> برخی دیگر از مصوبات مجلس‌های این دوره، عبارت بود از: [[جدایی بحرین از ایران]] در مجلس دوره ۲۲ <ref>امین، سرگذشت سرشت و سرنوشت همه‌پرسی،  ۵۸ ـ ۶۸.</ref> بازگیری جزایر سه‌گانه [[خلیج فارس]] در مجلس دوره ۲۳ <ref>تبریزی و دیگران، حاکمیت ایران بر جزائر سه‌گانه خلیج فارس،  ۱۷۹ ـ ۲۰۴؛ امیری پری، بررسی مسئله جرائد سه‌گانه در دوره پهلوی با نگاه به عملکرد دولت و مجلس (۱۳۳۲ ـ ۱۳۵۰)، ۷۷ ـ ۷۹.</ref> و [[تغییر تاریخ رسمی کشور]] به تاریخ ساختگی شاهنشاهی در دوره ۲۴ <ref>مقاله تغییر تاریخ هجری.</ref>

[[امام‌خمینی]] که خود در این دوران زندگی کرده بود، معتقد بود شاه، دربار، بیگانگان و مراکز صاحب‌نفوذ ازجمله عوامل تأثیرگذار بر برگزاری انتخابات و مذاکرات مجلس بودند. تقلب گسترده و أخذ آرای باطل از مسائل تمامی دوره‌های مجلس بود. در مجلس‌های عهد قاجار، خان‌ها و مالکان هر منطقه در تحمیل آرای خود به نام مردم، دستی بازداشتند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۲/۳۳۵ و ۱۷/۲۴۵ ـ ۲۴۶، ۴۶۹ ـ ۴۷۲.</ref> در دوره پهلوی اول، انتخابات کاملاً به صورت فرمایشی درآمد. رضاشاه به طور محرمانه از استانداران و فرمانداران درخواست فرستادن تعدادی خاص از افراد می‌کرد که پس از فرستادن نام آنان به مرکز، گزینش می‌شدند و از صندوق‌های رأی نام آنان درمی‌آمد.<ref>پهلوی، مأموریت برای وطنم، ۵۳؛ گلشاییان، گذشته‌ها و اندیشه‌های زندگی یا خاطرات من، ۱/۴۲۲؛ رستمی، پهلوی‌ها، ۱/۲۸.</ref> او به‌تدریج نمایندگان مخالف خود همچون مدرس را [[تبعید]] کرد یا کشت.<ref>مدرسی، مرد روزگاران، مدرس شهید نابغه ملی ایران، ۳۳۴ ـ ۳۳۵.</ref>

در واپسین روزهای سلطنت محمدرضا پهلوی، تحولات ایران، برخی آثار خود را در تصمیم‌گیری‌های نمایندگان نمایان ساخت. کناره‌گیری تعدادی از نمایندگان از حزب رستاخیز، رأی به دولت‌های متفاوت جعفر شریف‌امامی، غلامرضا ازهاری و شاپور بختیار، تصویب سه لایحه دولت بختیار مبنی بر انحلال ساواک، تشکیل بازرسی کل کشور در وزارت دادگستری و انحلال بازرسی شاهنشاهی و محاکمه نخست‌وزیران و وزرا از سال ۱۳۴۲ به بعد، از آخرین مصوبات مجلس شورای ملی بود<ref>لوح مشروح مذاکرات، دوره ۲۴.</ref>.

[[امام‌خمینی]] به دلیل عمل‌نشدن به متمم قانون اساسی که از مهم‌ترین مواد آن تشکیل شورای نظارتی فقها بر انتخابات و مصوبات مجلس بود<ref>امام خمینی، کشف اسرار، ۲۳۳؛ امام خمینی، صحیفه، ۳/۲۴۲ و ۲۴۴ ـ ۲۴۵.</ref> و تحمیل رضاخان پهلوی با زور سرنیزه انگلستان <ref>امام خمینی، کشف اسرار، ۱۸۵ ـ ۱۸۶؛ امام خمینی، صحیفه، ۴/۱۷۳ و ۲۰۵.</ref> و استقرار محمدرضا پهلوی به دست [[متفقین]]، مجلس‌های تمام دوره‌ها را غیر قانونی و به نفع منافع غرب ارزیابی می‌کرد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۳/۳۰۷ ـ ۳۰۸؛ ۴/۷۲؛ ۱۶/۱۷۸ ـ ۱۷۹ و ۱۷/۴۶۹.</ref> ایشان نمایندگانِ چنان مجلس‌هایی را (جز تعدادی انگشت‌شمار)، وکیل مردم نمی‌دانست و معتقد بود آنان با زور و بدون اطلاع و رأی مردم تعیین (انتصاب) می‌شدند، غیر قانونی بودند و از آنجاکه پایگاه مردمی نداشتند و دنبال منفعت خود بودند، با [[چاپلوسی]] قدرت‌های داخلی و خارجی و صحنه‌سازی، برای تبرئه رژیم از جنایاتی که مرتکب شده بود، تلاش می‌کردند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۳/۳۸۸ ـ ۳۸۹، ۴۶۴؛ ۴/۷۲؛ ۵/۴۱۳ و ۶/۱۲، ۷۹.</ref> این نمایندگان به جز شماری انگشت‌شمار، اشخاصی بی‌عرضه، فاسد، فاقد عِرق ملی، خائن، ناصالح و وابسته بودند که در خدمت بیگانه کار می‌کردند. آنان اشرافی، مرفه و بی‌قید به اسلام بودند که درکی از مشکلات مستمندان نداشتند و قوانین ذلت‌باری برای کشور وضع کردند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۴۱۵ ـ ۴۱۶، ۴۲۱؛ ۳/۳۰۷ ـ ۳۰۸؛ ۶/۴۶، ۷۹؛ ۱۲/۳۸۸ و ۱۷/۲۴۵، ۳۷۶.</ref>