سیاست خارجی نظام جمهوری اسلامی ایران: تفاوت میان نسخه‌ها

از نگاه [[تاریخ]] مدون، در دوران پیش از [[میلاد مسیح]]، اقوام ایرانی تماس‌هایی با دولت‌های گوناگون ازجمله با دولت‌های [[مصر]]، [[یونان]] و [[چین]] داشته‌اند؛ اما به‌طور مشخص در تاریخ روابط بین‌الملل، [[کوروش هخامنشی]] را باید بنیان‌گذار قدیمی‌ترین شکل روابط سیاسی و خارجی در [[جهان]] دانست. در دوران پارت‌ها و ساسانیان نیز طبقه حاکم، وقت زیادی را صرف سیاست خارجی می‌کردند.<ref>علی‌بابایی، تاریخ سیاست خارجی، ۸–۱۰.</ref> در [[دوره اسلامی]] سیاست خارجی در معنای عام خود با [[هجرت پیامبر اکرم(ص)]] به [[مدینه]] و شکل‌گرفتن حکومتی به [[رهبری]] آن حضرت و پیمان با چند [[قبیله یهودی]] آغاز شد و با فرستادن نامه‌های ایشان به سران کشورهایی چون ایران و روم و دعوت آنان به [[اسلام]]،<ref>حمیدالله، نامه‌ها و پیمان‌های سیاسی حضرت محمد (ص) و اسناد صدر اسلام، ۷۵–۷۶.</ref> گسترش یافت.

پس از رواج اسلام در ایران، روابط خارجی ایران به صورت مستقل، حدود شش قرن متوقف شد؛ ولی پس از سقوط خلافت عباسی دوره جدیدی از استقلال ایران آغاز شد. با فروپاشی [[سلسله صفویه]] نیز کم‌کم ایران صحنه تاخت و تاز [[روسیه]] و [[بریتانیا]] گردید. سیاست‌مداران قاجاریه برای مقابله با روسیه، امتیازات زیادی به [[فرانسه]] و سپس [[انگلستان]] دادند.<ref>علی‌بابایی، تاریخ سیاست خارجی، ۱۲–۱۵.</ref> در دوره [[رضاشاه پهلوی]]، اصلی‌ترین محور دیپلماسی ایران، ایجاد توازن میان [[شوروی]] و انگلیس بود و در این راستا، سیاستِ توجه به نیروی سوم که همان [[آلمان]] هیتلری بود، مد نظر قرار گرفت.<ref>علی‌بابایی، تاریخ سیاست خارجی، ۱۶؛ محمدی، مروری بر سیاست، ۶۶.</ref>

پس از برکناری [[رضاشاه]] و روی کارآمدن محمدرضا پهلوی، سیاست خارجی ایران، شاهد ظهور دو گفتمان موازنه منفی و موازنه مثبت (ناسیونالیسم مثبت) شد. از سال ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲، نظام حکومتی ایران، به نظام مشروطه، نزدیک بود و قدرت اجرایی در اختیار نخست‌وزیر و هیئت دولت قرار داشت.<ref>مهدوی، صحنه‌هایی از تاریخ، ۳۰۷–۳۰۹.</ref> در این دوره، سیاست خارجی ایران با مسائلی مانند اشغال ایران به دست متفقین و [[ملی‌شدن صنعت نفت]] روبه‌رو شد<ref>پورقلی، سیاست خارجی ایران قبل و بعد از انقلاب، ۳۲.</ref> و موازنه منفی در این دوران، گفتمان حاکم بر سیاست خارجی ایران بود. این گفتمان را [[محمد مصدق]] در سال ۱۳۲۳، هنگامی که شوروی خواستار امتیاز نفت شمال شد، مطرح کرد.<ref>مهدوی، سیاست خارجی، ۱۶۱–۱۶۳.</ref>

البته پیش از وی، [[سیدحسن مدرس]] چنین سیاستی را با عنوان «سیاست موازنه عدمی» مطرح کرد و بر این باور بود که باید توازن عدمی در مقابل توازن وجودی را مراعات کرد و هیچ‌گونه قدرت و سلطه خارجی را نپذیرفت.<ref>مزینانی، سرگذشت، ۴۳۸.</ref> موازنه منفی در پی حفظ استقلال از طریق پایان‌دادن به سلطه متفقین<ref>تاجیک، سیاست خارجی، ۶۹.</ref> و بی‌طرفی در میان نیروهای بزرگ جهانی برای حفظ منافع ملی بود.<ref>آقابخشی و افشاری‌راد، فرهنگ علوم سیاسی، ۴۴۴.</ref> پس از [[کودتای ۲۸ مرداد]] ۱۳۳۲ و تسلط کامل محمدرضا پهلوی بر اوضاع ایران، سیاست خارجی ایران به سمت موازنه مثبت تغییر کرد که عنصر اساسی آن همسویی و همبستگی بیشتر با کشورهای غربی به‌ویژه [[آمریکا]] و انگلستان بود.<ref>ازغندی، روابط خارجی ایران، ۲۴۱.</ref> با افزایش تنش میان دو ابرقدرت آمریکا و [[شوروی]] در دوران جنگ سرد، ثبات و امنیت ایران به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی، مورد توجه غرب قرار گرفت. سیاست آمریکا پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، حمایت همه‌جانبه از حکومت محمدرضا پهلوی و تبدیل آن به ژاندارم منطقه بود.<ref>تاجیک، سیاست خارجی، ۳۷–۳۸.</ref>

سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران بر اصولی ثابت و پایدار استوار است که در عرصه بین‌المللی راهنمای رفتار و کنش سیاست خارجی قرار می‌گیرد.<ref>دهقانی فیروزآبادی، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، ۱۲۹.</ref> این اصول دربرگیرنده باورها و اعتقادات جمهوری اسلامی دربارهٔ واقعیت‌ها یا علیت‌ها و صحت عمل و رفتار در حوزه تعاملات و نظام بین‌المللی است که از دین اسلام برخاسته و با توجه به قانون اساسی و [[سخنان امام‌خمینی]] و عملکرد ایران اتخاذ شده<ref>دهقانی فیروزآبادی، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، ۱۲۸.</ref> و مهم‌ترین آنها عبارت است از:

اصل نفی سلطه و به تعبیری، «عزت» در چارچوب سیاست خارجی [[جمهوری اسلامی ایران]]، جایگاهی ویژه دارد و در فصل دهم اصل ۱۵۲ [[قانون اساسی]]، از آن با عنوان «نفی هر گونه سلطه‌گری و سلطه‌پذیری و عدم تعهد» یادشده است. امام‌خمینی دربارهٔ اصل نفی سلطه در سیاست خارجی جمهوری اسلامی با استناد به آموزه‌های الهی و قاعده نفی سبیل،<ref>نساء، ۱۴۱.</ref> بر تسلط‌نداشتن بیگانگان تأکید فراوان کرده<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱/۴۰۹؛ ۴/۳۱۷ و ۲۱/۸۲.</ref> و هر گونه رابطه سیاسی، اقتصادی و غیر آن را که موجب سلطه بیگانگان بر جامعه اسلامی شود، [[حرام]] دانسته‌است<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۴۶۲.</ref> {{ببینید|نفی سبیل}}. اصل ۱۵۳ قانون اساسی نیز هر گونه قراردادی که موجب سلطه [[بیگانگان]] بر منابع طبیعی، اقتصادی، [[فرهنگ]]، [[ارتش]] و دیگر شئون کشور گردد، ممنوع کرده‌است. امام‌خمینی معتقد است [[انقلاب اسلامی ایران]] بر مبنای آموزه‌های اسلامی از وابستگی به شرق و غرب رهایی یافته و همانند انقلاب انبیا (ع) تنها وابسته به مبدأ [[وحی]] است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۱۰۹ و ۱۴۶–۱۴۷.</ref>

انقلاب اسلامی، اندیشه لزوم وابستگی به شرق یا غرب، در جهان امروز را برهم زد و می‌توان گفت سیاست نه شرقی و نه غربی را بنیان نهاد.<ref>هاشمی رکاوندی، امام‌خمینی و سیاست خارجی، ۶۹.</ref> امام‌خمینی معتقد بود هر دو [[ابرقدرت]] شرق و غرب به دنبال نابودی ملت‌های مستضعف‌اند و جمهوری اسلامی باید از مستضعفان جهان پشتیبانی کند و در صدور انقلاب خود بکوشد؛ زیرا اسلام میان کشورهای مسلمان فرقی نمی‌گذارد و پشتیبان تمام [[مستضعفان]] جهان است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۲۰۲.</ref> به اعتقاد ایشان مسئولان جمهوری اسلامی ایران باید بدانند که غرب و شرق زمانی آرام خواهند نشست که آنان را از هویت اسلامی‌شان بیرون آورند؛ بنابراین نباید از ارتباط با آنان خشنود شوند یا از قطع ارتباط با آنان رنجور گردند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۲۸.</ref> ایشان خطر سلطه کمونیسم جهانی را همانند قدرت‌های جهان‌خوار غرب به سرکردگی آمریکا می‌دانست و بر ستیز با هر دو تأکید داشت و خطر آمریکا را چنان جدی می‌دانست که کوچک‌ترین غفلت در این زمینه می‌تواند به نابودی کشور بینجامد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۲۰۲.</ref> ایشان روابط حسنه با این کشور را مستلزم رعایت شروطی نظیر احترام متقابل، احترام به مصالح و [[استقلال]] ایران، زورنگفتن و ظلم‌نکردن و عدم مداخله در امور داخلی ایران می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۴۳۳ و ۵/۱۴۸، ۱۵۷، ۱۸۲، ۲۰۵.</ref> {{ببینید|امریکا}}.

در اصل هشتم [[قانون اساسی]] جمهوری اسلامی ایران دعوت به خیر، امر به معروف و نهی از منکر را وظیفه‌ای همگانی و متقابل بر عهده مردم نسبت به یکدیگر، دولت نسبت به مردم و مردم نسبت به دولت قرار داده‌است. اصل دعوت به اسلام و آموزه‌های اسلامی با تعبیر صدور انقلاب رواج یافت. امام‌خمینی بر آن بود که صدور انقلاب، نه با شمشیر، بلکه باید با [[تبلیغ]] باشد، به گونه‌ای که تبلیغات ضداسلامی [[کمونیست‌ها]] و دیگران را خنثی کرده، فرهنگ انقلاب و اسلام ناب محمدی را در سراسر جهان گسترش دهد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۷۲.</ref>؛ از این‌رو [[جمهوری اسلامی ایران]] اصل دعوت را در سیاست خارجی خود گنجاند و آن را زمینه‌ساز تحقق صدور انقلاب به عنوان یکی از رسالت‌های جهانی خود قرار داد<ref>مجرد، تأثیر انقلاب اسلامی بر سیاست بین‌الملل، ۹۹.</ref> {{ببینید|صدور انقلاب}}.

جمهوری اسلامی ایران خود را ملزم و متعهد می‌داند که در هر نقطه‌ای از دنیا از حقوق مسلمانان دفاع کند و در حد توان، مانع تجاوز و تعدی به آنان شود.<ref>صفوی همامی، کالبدشکافی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، ۱۱۲.</ref> امام‌خمینی خواهان [[صلح]] برای تمام مردم دنیا اعم از مسلمان و غیر مسلمان بود و تن‌دادن به ظلم را [[حرام]] می‌شمرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۱۱۷.</ref> {{ببینید|ظلم}} و دفاع از [[کشور اسلامی]]، نوامیس و حقوق همه مسلمانان جهان را در صورتی که در تهدید دشمنان اسلام قرار گیرند، بر همه واجب می‌دانست.<ref>امام‌خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۴۶۱.</ref> جمهوری اسلامی به همراه [[مبارزه]] با استکبار و استعمار، خود را موظف به حمایت از مستضعفان جهان و جنبش‌های آزادیبخشی می‌داند که با مستکبران و استعمارگران مبارزه می‌کنند.<ref>دهقانی فیروزآبادی، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۳.</ref> در اصل سوم قانون اساسی نیز به تنظیم سیاست خارجی بر اساس حمایت از مستضعفان و اصل ۱۵۴ بر حمایت از مبارزه حق‌طلبانه آنان اشاره شده‌است. امام‌خمینی خود و ملت ایران را پشتیبان مستضعفان همه نقاط دنیا می‌دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۱۴۸ و ۲۰/۳۴۵.</ref> {{ببینید|مستضعفان|نهضت‌های اسلامی}} و با اشاره به وعده خداوند که پیروزی نهایی از آن مستضعفان است،<ref>قصص، ۵.</ref> آنان را به قیام علیه مستکبران، تمسک به [[اسلام]] و الگوبرداری از مبارزات مردم ایران دعوت می‌کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۲۹۲.</ref> {{ببینید|قیام|استکبار|استعمار و استثمار}}.

اصل نه شرقی نه غربی یکی از اصول بنیادی و مبانی رفتاری سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است.<ref>دهقانی فیروزآبادی، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، ۳۵۴.</ref> در مقطعِ جهان دوقطبی، امام‌خمینی معتقد بود نباید با هیچ‌یک از دو ابرقدرت آمریکا و شوروی سازش کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۷/۳۳۹–۳۴۰ و ۱۵/۳۳۹.</ref> ایشان سیاست نه شرقی نه غربی را مایه دوام جمهوری اسلامی ایران می‌دانست و عدول از آن را [[خیانت]] به اسلام و مسلمانان و باعث زوال عزت، اعتبار، استقلال کشور و ملت می‌شمرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۵۵.</ref> و تأکید داشت که [[دولت اسلامی ایران]]، آزاد و مستقل خواهد بود و به سوی غرب و شرق گرایش و تعهد نخواهد داشت.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۴۸۸.</ref> ایشان از مسئولان کشور می‌خواست در تمام زمینه‌های داخلی و خارجی، شعار نه شرقی نه غربی را حفظ و گروندگان به شرق و غرب را هدایت یا منزوی و استیضاح کنند؛ زیرا حضور چنین افرادی در عرصه مسئولیت‌های حساس، سبب تباهی کشور می‌شود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۳۶۳–۳۶۴.</ref>

با توجه به اهداف و منافع ملی ذکرشده در اصول دوم و سوم [[قانون اساسی]] جمهوری اسلامی ایران، اهداف سیاست خارجی [[ایران]] به دو دسته ملی و فراملی یا اسلامی تقسیم می‌شود. اهداف ملی، ارزش‌ها و منافع درون‌سرزمینی و ارزش‌های کسب‌شده و دارایی‌های کشور مانند بقا و [[امنیت|امنیت ملی]]، [[استقلال]] و حاکمیت ملی و کسب و افزایش قدرت ملی است که [[جمهوری اسلامی ایران]] در مناسبات و تعاملات بین‌المللی پیگیری می‌کند.<ref>دهقانی فیروزآبادی، سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، ۱۴۷–۱۴۸.</ref> امام‌خمینی استقلال ملی را یکی از بنیادهای اسلام می‌خواند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۲۴۲.</ref> و ارزش حیات را منوط به داشتن استقلال و [[آزادی]]<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۲۱۹.</ref> و سیاست خارجی دولت اسلامی را حفظ استقلال، آزادی ملت، دولت و کشور<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۴۱۱.</ref> می‌دانست.

# حفظ کیان [[اسلام]]؛

# تأمین سعادت بشری؛

# [[وحدت]] جهان اسلام؛

# تشکیل [[جامعه جهانی اسلامی]]؛

یکی از اهداف سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران تلاش برای ایجاد وحدت میان مسلمانان است و جمهوری اسلامی ایران در این زمینه رسالت و نقش خاصی برای خود قائل است.<ref>صفوی همامی، کالبدشکافی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، ۱۱۰.</ref> به باور امام‌خمینی اگر مسلمانان وحدت کلمه داشتند، بیگانگان بر آنان مسلط نمی‌شدند<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۸۳.</ref> و ایران با وحدت اسلامی مصمم است در برابر قدرت شیطانی و متجاوزان به حقوق انسان‌ها بایستد و از مظلومان دفاع و تا برگشت [[قدس]] و [[فلسطین]] به [[مسلمانان]]، از [[لبنان]] و فلسطین حمایت کند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۵/۶۲.</ref> ایشان بر مبنای آموزه‌های دینی در پی سعادت بشر بود و آن را در تبعیت از اسلام می‌دید<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۳۸۷–۳۸۸، ۵۴۴ و ۷/۱۰۳–۱۰۴.</ref>؛ همچنان‌که وحدت دولت‌ها و ملت‌های مسلمان و غلبه مستضعفان بر مستکبران جهان از آرمان‌های ایشان به‌شمار می‌آمد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۷/۱۱۷–۱۱۸.</ref> {{ببینید|وحدت}}.

تعهد به انجام مسئولیت‌های فراملی، آن‌گونه که اسلام یا هر نظام ایدئولوژیک دیگر خواسته‌است، دست‌کم در برخی مواضع با محوربودن منافع ملی تزاحم دارد<ref>حقیقت، سیاست خارجی دولت اسلامی از دیدگاه امام‌خمینی، ۶/۳۵۱.</ref>؛ برای مثال حمایت از تصرّف [[سفارت آمریکا]] در ایران، روابط خصمانه با دولت آمریکا و [[رژیم اسرائیل]]، حمایت از جنبش‌های آزادیبخش، صدور [[حکم اعدام سلمان رشدی]] و پیام صریح و تاریخی به آخرین رئیس‌جمهور اتحاد جماهیر شوروی، به شکل مستقیم یا غیر مستقیم به سیاست تکلیف‌گرایانه امام‌خمینی مربوط می‌شود و منافع ملی مصطلح را در نظر ندارد؛ بر این اساس اگر تکلیف اقتضا کند که کاری صورت بگیرد، باید به آن عمل کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۳۴۶.</ref> با این نگاه تکلیف‌گرایانه و عقیدتی بود که آرمان‌های امام‌خمینی مرز و جغرافیا نداشت.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۸۶–۸۷ و ۴۴۸.</ref> ایشان به همه مسلمانان و مستضعفان توجه می‌کرد و با بیان این نکته که امروز، اسلام در برابرکفر و منطق در برابر زور، واقع شده‌است،

نهضت اسلامی ایران را پیش از اینکه ایرانی باشد، اسلامی و نهضت [[مستضعفان]] جهان به‌شمار می‌آورد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۱۱۰.</ref>؛ البته این به معنای رودررویی امام‌خمینی با همه کشورهای جهان نبود، بلکه خود ایشان بارها بر روابط مسالمت‌آمیز با همه کشورها و حسن همجواری تأکید می‌کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۹/۷۳؛ ۱۷/۳۲۳، ۳۹۶ و ۱۸/۳۲۳.</ref>؛ همان‌گونه که معتقد به ملاحظه مصلحت در این زمینه بود.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۵۶.</ref> در نظر گرفتن مصلحت در سیاست خارجی به این معناست که مسئولان کشور باید به گونه‌ای در امور بین‌المللی تصمیم بگیرند که به عزت اسلام و کشور خدشه‌ای وارد نشود.<ref>تقوی، مصلحت در سیاست خارجی با تأکید براندیشه امام‌خمینی، ۵۸۹.</ref> نمونه روشن مصلحت‌سنجی در عملکرد امام‌خمینی، پذیرش قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت سازمان ملل متحد بود. ایشان بر خلاف میل باطنی‌اش، پذیرش این قطعنامه را به مصلحت اسلام، نظام و انقلاب دانست<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۹۲.</ref> {{ببینید|قطعنامه ۵۹۸}}.

دولت‌ها برای تحقق اهداف و منافع از ابزارهای گوناگون مانند دیپلماسی، حربه‌های نظامی، اقتصادی و فرهنگی استفاده می‌کنند.<ref>قوام، اصول سیاست خارجی و سیاست بین‌الملل، ۲۰۶.</ref> امام‌خمینی نیز به این ابزارها توجه کرده‌است؛ چنان‌که برای آزادی [[فلسطین]]، خواستار بهره‌برداری از ابزار سیاسی و اقتصادی علیه رژیم اسرائیل بود و از دولت‌های اسلامی می‌خواست که با توبیخ و تهدید و قطع رابطه، کشورهای دیگر را علیه این رژیم وادار به همراهی کنند و همان‌گونه که می‌توانند با استفاده از سلاح‌های اقتصادی مانند نفت و دیگر امکانات، رژیم اسرائیل و حامیان آن را تحت فشار قرار دهند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۲.</ref> دولت‌ها در مواجهه با یکدیگر غالباً از ابزار [[دیپلماسی]] و اقتصادی بهره می‌برند؛ اما آنچه در برابر ملت‌ها کاربرد دارد، ابزار فرهنگی و تبلیغاتی است<ref>قوام، اصول سیاست خارجی و سیاست بین‌الملل، ۲۱۵.</ref> و امام‌خمینی بر استفاده از ابزار فرهنگی و تبلیغی در جهت صدور انقلاب و گسترش اسلام تأکید می‌کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۳/۴۸۶ و ۱۸/۷۲.</ref> و معتقد بود باید بدون توجه به غرب حیله‌گر و شرق متجاوز و فارغ از دیپلماسی حاکم بر جهان، در صدد تحقق فقه عملی اسلام برآمد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۹۲.</ref>