emailconfirmed
۲٬۵۷۶
ویرایش
شورای مدیریت حوزه علمیه قم: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
شورای مدیریت حوزه علمیه قم، نهادی برای سازماندهی امور آموزشی و اداری [[حوزه علمیه قم]]. | شورای مدیریت حوزه علمیه قم، نهادی برای سازماندهی امور آموزشی و اداری [[حوزه علمیه قم]]. | ||
==پیشینه== | ==پیشینه== | ||
حوزه علمیه در تاریخ خود همواره از نظمی طبیعی برخوردار بوده <ref>فیاضی، حاج‌شیخ‌عبدالکریم حائری، ۶۸؛ پیام حوزه، مروری بر فعالیت‌های شورای مدیریت (سابق) حوزه علمیه قم، ۴۰.</ref> و زمینه تربیت انسان‌های عالم و مهذب در مدارس حوزوی فراهم بوده است. سرعت تحولات جوامع بشری و اسلامی در دو سده اخیر ایجاب می‌کرد حوزه علمیه نیز رسالت خود را در ارتباط با شرایط جدید جهان بازتعریف کند و برنامه‌های آموزشی و تربیتی | حوزه علمیه در تاریخ خود همواره از نظمی طبیعی برخوردار بوده <ref>فیاضی، حاج‌شیخ‌عبدالکریم حائری، ۶۸؛ پیام حوزه، مروری بر فعالیت‌های شورای مدیریت (سابق) حوزه علمیه قم، ۴۰.</ref> و زمینه تربیت انسان‌های عالم و مهذب در [[مدارس حوزوی]] فراهم بوده است. سرعت تحولات جوامع بشری و اسلامی در دو سده اخیر ایجاب می‌کرد حوزه علمیه نیز رسالت خود را در ارتباط با شرایط جدید جهان بازتعریف کند و برنامه‌های آموزشی و تربیتی [[عبدالکریم حائری یزدی]] و [[سیدحسین بروجردی]] در همین راستا انجام گرفت <ref>صادقی فدکی، اندیشه‌ها و عملکرد آیت‌الله حائری در احیای حوزه علمیه قم، ۱۹۵ ـ ۱۹۶.</ref> {{ببینید|حوزه علمیه قم}}. | ||
با رحلت بروجردی تحولات سیاسی داخلی و خارجی جدیدی در عرصه جامعه پیدا شد و حوزه علمیه قم وارد مرحله جدیدی شد. وحدت مدیریت و مرجعیت در حوزه قم از هم گسیخت و زعامت و مدیریت آن بر عهده چهار تن از استادان برجسته و مطرح حوزه قرار گرفت: | با رحلت بروجردی تحولات سیاسی داخلی و خارجی جدیدی در عرصه جامعه پیدا شد و حوزه علمیه قم وارد مرحله جدیدی شد. وحدت مدیریت و [[مرجعیت]] در حوزه قم از هم گسیخت و زعامت و مدیریت آن بر عهده چهار تن از استادان برجسته و مطرح حوزه قرار گرفت: [[امام‌خمینی]]، [[سیدمحمدرضا گلپایگانی]]، [[سیدکاظم شریعتمداری]] و [[سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی]] <ref>وکیلی قمی، حوزه علمیه قم، ۲۱ و ۳۸.</ref>. امام‌خمینی [[شاگردان امام‌خمینی|شاگردان]] فراوانی در [[فلسفه]] و [[اصول]] و [[فقه]] تربیت کرد و فعالیت‌های تربیتی و سیاسی ایشان تأثیرات اساسی بر حوزه قم گذاشت. جمعی از شاگردان ایشان با هدف تحول در حوزه، تشکلی را سامان دادند که بعدها عنوان جامعه مدرسین حوزه علمیه به خود گرفت <ref>روابط عمومی، جامعه مدرسین، ۱۸ ـ ۱۹.</ref> {{ببینید|جامعه مدرسین حوزه علمیه قم}}. | ||
در این میان مدرسه گلپایگانی و مدرسه حقانی نقش اساسی در تحول حوزه ایفا کردند. گلپایگانی در سال ۱۳۴۱ تشکیلاتی را با ۱۵۰ طلبه سامان داد تا طبق برنامه‌ای ویژه درس بخوانند و در امتحانات منظم شرکت کنند <ref>وکیلی قمی، حوزه علمیه قم، ۸۶ ـ ۹۰.</ref>. این برنامه نخستین برنامه ساماندهی حوزه علمیه و تا حدودی از دقت و جامعیت نسبی برخوردار بود و در آن بیش از هر چیز بر انضباط و امتحانات منظم تأکید می‌شد و واجد مواد جدید درسی بود که در حوزه تا آن زمان سابقه نداشت. مدرسه حقانی یا منتظریه که در دهه چهل تأسیس شد نیز به لحاظ برنامه‌ریزی و نظم و مدیریت قوی از شهرت خوبی برخوردار بود <ref>جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی ایران، ۲۹۵.</ref>. این مدرسه با برنامه‌ریزی و هدایت و حمایت فکری کسانی چون سیدمحمد حسینی | در این میان مدرسه گلپایگانی و [[مدرسه حقانی]] نقش اساسی در تحول حوزه ایفا کردند. گلپایگانی در سال ۱۳۴۱ تشکیلاتی را با ۱۵۰ طلبه سامان داد تا طبق برنامه‌ای ویژه درس بخوانند و در امتحانات منظم شرکت کنند <ref>وکیلی قمی، حوزه علمیه قم، ۸۶ ـ ۹۰.</ref>. این برنامه نخستین برنامه ساماندهی حوزه علمیه و تا حدودی از دقت و جامعیت نسبی برخوردار بود و در آن بیش از هر چیز بر انضباط و امتحانات منظم تأکید می‌شد و واجد مواد جدید درسی بود که در حوزه تا آن زمان سابقه نداشت. مدرسه حقانی یا منتظریه که در دهه چهل تأسیس شد نیز به لحاظ برنامه‌ریزی و نظم و مدیریت قوی از شهرت خوبی برخوردار بود <ref>جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی ایران، ۲۹۵.</ref>. این مدرسه با برنامه‌ریزی و هدایت و حمایت فکری کسانی چون [[سیدمحمد حسینی بهشت]]<nowiki/>ی، [[علی قدوسی]]، [[سیدمحمدرضا سعیدی]]، [[محمدتقی مصباح یزدی]] <ref>بهشتی، نامه شهیدین، ۹؛ بهشتی، کیهان، ۸/۴/۱۳۶۱.</ref>، [[سیدمحمدحسین طباطبایی]] و [[علی‌اکبر مشکینی]] به تربیت نسلی از طلاب جوان پرداخت و در دهه‌های چهل و پنجاه شمسی، به بهترین مدرسه در حوزه علمیه قم درآمد <ref>جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی ایران، ۲۹۵.</ref>. | ||
از سوی دیگر، دارالتبلیغ قم نیز از دیگر مؤسسات حوزوی بود که به دست سیدکاظم شریعتمداری با هدف تربیت مبلّغان طبق برنامه‌ای منظم برای مقابله با تبلیغات ضد دینی و ضد تشیع تأسیس شد <ref>وکیلی قمی، حوزه علمیه قم، ۴۸ ـ ۴۹؛ ذاکری، طلوع خورشید، ۲۲۴.</ref>، اما شماری از نخبگان حوزه از اهداف و عملکرد این مؤسسه رضایت نداشتند <ref>دوانی، نقد عمر، ۴۵۸ ـ ۴۵۹؛ جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی ایران، ۲۸۳ ـ ۲۹۲.</ref>. امام‌خمینی با آنکه با مؤسسه دارالتبلیغ مخالف بود، برای حفظ اتحاد روحانیت تا وقتی در قم بود، سخنی علیه آن نگفت <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۹۹۴؛ ذاکری، طلوع خورشید، ۲۶۸.</ref>. مؤسسه در راه حق نیز در ۱۳۴۳ تأسیس شد و کسانی چون سیدهادی | از سوی دیگر، دارالتبلیغ قم نیز از دیگر مؤسسات حوزوی بود که به دست سیدکاظم شریعتمداری با هدف تربیت مبلّغان طبق برنامه‌ای منظم برای مقابله با تبلیغات ضد دینی و ضد [[تشیع]] تأسیس شد <ref>وکیلی قمی، حوزه علمیه قم، ۴۸ ـ ۴۹؛ ذاکری، طلوع خورشید، ۲۲۴.</ref>، اما شماری از نخبگان حوزه از اهداف و عملکرد این مؤسسه رضایت نداشتند <ref>دوانی، نقد عمر، ۴۵۸ ـ ۴۵۹؛ جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی ایران، ۲۸۳ ـ ۲۹۲.</ref>. امام‌خمینی با آنکه با مؤسسه دارالتبلیغ مخالف بود، برای حفظ اتحاد [[روحانیت]] تا وقتی در قم بود، سخنی علیه آن نگفت <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۱/۹۹۴؛ ذاکری، طلوع خورشید، ۲۶۸.</ref>. مؤسسه در راه حق نیز در ۱۳۴۳ تأسیس شد و کسانی چون [[سیدهادی خسروشاهی]]، [[سیدمحسن خرازی]]، [[سیدجمال‌الدین دین‌پرور]] و [[رضا استادی]] اداره آن را بر عهده داشتند. این مرکز در زمینه اصول اعتقادات، فروع مذهب و مسائل مختلف اجتماعی و اقتصادی، به‌رایگان نشریاتی منتشر می‌کرد <ref>جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی ایران، ۲۹۲ ـ ۲۹۳؛ شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم پس از پیروزی انقلاب، ۱۶۹ ـ ۱۷۱.</ref>. | ||
امام‌خمینی پس از [[تبعید]] از [[ایران]] در سال ۱۳۴۳ از عرصه نظارت و مدیریت حوزه علمیه قم جدا شد <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، ۲/۱۱ ـ ۱۳.</ref>؛ ولی از نجف به وکلای خود سفارش می‌کرد از نظم درست و آزمون طلاب به هدف تشویق افراد شایسته و تصفیه افراد بی‌کاره غافل نشوند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲/۳۸۰.</ref>. | |||
==تشکیل شورای مدیریت== | ==تشکیل شورای مدیریت== | ||
با پیروزی انقلاب اسلامی و گسترش حوزه‌های علمیه و همچنین گسترش قلمرو فعالیت روحانیت، حوزه نمی‌توانست مانند گذشته تشکیلاتی فعال و فراگیر نداشته باشد. در گذشته دست مسئولان حوزه برای تشکیل مدیریتی فراگیر باز نبود و شرایط جدید ایجاب می‌کرد حوزه علمیه با ابزار و مدیریتی نیرومند و متمرکز اداره شود <ref>پیام حوزه، مروری بر فعالیت‌های شورای مدیریت (سابق) حوزه علمیه قم، ۴۱.</ref>. امام‌خمینی در ۲۹ اسفند ۱۳۵۷ از ضرورت اصلاح حوزه و سامان‌دادن به آموزش و تبلیغات دینی سخن گفت و ایجاد تخصص در علوم دینی را ضروری شمرد و یادآور شد چنان‌که قرآن به حسب ابعاد و نیازهای گوناگون انسان دارای ابعاد است، علما نیز باید جامع و نیازهای گوناگون انسان‌ها را تأمین کنند و برای این کار باید دسته‌دسته شوند و در جهات عقلی و سیاسی و دیگر جهات، تخصص پیدا کنند و نیازهای جامعه را برطرف سازند و در حوزه گروهی به تدریس و گروهی دیگر به تبلیغ بپردازند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۴۰۱.</ref>. ایشان در سال ۱۳۵۸ در دیدار با گروهی از اعضای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، پس از پرسش‌هایی از آنان درباره وضع حوزه، تأکید کرد هرچه زودتر طرحی برای اداره حوزه بریزند و ایشان از این طرح حمایت خواهد کرد. دیگر مراجع تقلید نیز از این پیشنهاد حمایت کردند <ref>صالح، جامعه مدرسین، ۲/۱۱۰۰.</ref>. | با [[پیروزی انقلاب اسلامی]] و گسترش حوزه‌های علمیه و همچنین گسترش قلمرو فعالیت روحانیت، حوزه نمی‌توانست مانند گذشته تشکیلاتی فعال و فراگیر نداشته باشد. در گذشته دست مسئولان حوزه برای تشکیل مدیریتی فراگیر باز نبود و شرایط جدید ایجاب می‌کرد حوزه علمیه با ابزار و مدیریتی نیرومند و متمرکز اداره شود <ref>پیام حوزه، مروری بر فعالیت‌های شورای مدیریت (سابق) حوزه علمیه قم، ۴۱.</ref>. امام‌خمینی در ۲۹ اسفند ۱۳۵۷ از ضرورت اصلاح حوزه و سامان‌دادن به آموزش و تبلیغات دینی سخن گفت و ایجاد تخصص در علوم دینی را ضروری شمرد و یادآور شد چنان‌که قرآن به حسب ابعاد و نیازهای گوناگون انسان دارای ابعاد است، علما نیز باید جامع و نیازهای گوناگون انسان‌ها را تأمین کنند و برای این کار باید دسته‌دسته شوند و در جهات عقلی و سیاسی و دیگر جهات، تخصص پیدا کنند و نیازهای جامعه را برطرف سازند و در حوزه گروهی به تدریس و گروهی دیگر به [[تبلیغ]] بپردازند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۴۰۱.</ref>. ایشان در سال ۱۳۵۸ در دیدار با گروهی از اعضای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، پس از پرسش‌هایی از آنان درباره وضع حوزه، تأکید کرد هرچه زودتر طرحی برای اداره حوزه بریزند و ایشان از این طرح حمایت خواهد کرد. دیگر مراجع تقلید نیز از این پیشنهاد حمایت کردند <ref>صالح، جامعه مدرسین، ۲/۱۱۰۰.</ref>. | ||
در بهمن ۱۳۵۸ اعضای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در نشستی بر ضرورت ساماندهی و برنامه‌ریزی حوزه با تکیه بر وحدت علما تأکید کردند؛ در ضمن هر اقدامی را منوط به کسب تکلیف از امام‌خمینی دانستند <ref>صالح، جامعه مدرسین، ۲/۴۶۳ ـ ۴۶۴.</ref>. در تاریخ ۸/۱۲/۱۳۵۹ اعضای جامعه مدرسین حوزه و [[حسینعلی منتظری]] به امام‌خمینی پیشنهاد تشکیل شورای مدیریت و اعضای آن را دادند. ایشان به شرط مشورت با [[سیدمحمدرضا گلپایگانی]] در امور مهم با آن موافقت کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۱۶۰.</ref> و به گزارشی قول داد از آن پشتیبانی کند <ref>صالح، جامعه مدرسین، ۲/۴۶۴ ـ ۴۶۵.</ref>. امام‌خمینی پس از گذشت یک سال در ۲۲/۱۱/۱۳۶۰، در پیامی به مناسبت چهارمین سالگرد [[پیروزی انقلاب اسلامی]] بار دیگر بر اصلاح حوزه و عمل به وظایف بنیادین خود تأکید و آن را از اهم وظایف شرعی شمرد و از فضلا، علما و مدرسان حوزه خواست پیگیر آن باشند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۴۶.</ref>. | |||
جامعه مدرسین برای پیگیری [[سخنرانی‌ها|رهنمودهای امام‌خمینی]] در بهبود نظام حوزه، در ۱/۱۲/۱۳۶۰، در جلسه‌ای با حضور حسینعلی منتظری درباره اصلاح حوزه به گفتگو نشست و پیشنهاد شد نماینده‌ای از میان طلاب هر استان تعیین و پس از رایزنی با گلپایگانی و نمایندگان طلاب طرحی برای مدیریت حوزه آماده و به امام‌خمینی ارائه شود <ref>صالح، جامعه مدرسین، ۲/۴۶۷.</ref>. این برنامه پس از تهیه و تصویب برای اعلام به امام‌خمینی و دیگر مراجع ارائه شد. امام‌خمینی پس از مطالعه طرح نکته‌هایی را یادآور شد که عمده‌ترین آن استفاده از طلاب در اداره حوزه بود و اینکه اداره حوزه‌های علمیه شهرستان‌ها به علمای همان شهرها واگذار و موافقت گلپایگانی دراین‌باره جلب شود <ref>صالح، جامعه مدرسین، ۲/۴۶۹ ـ ۴۷۰.</ref>. | |||
این طرح پس از اعمال دیدگاه‌های امام‌خمینی و تأیید گلپایگانی، برای اجرا آماده شد. اعضای پیشنهادی اولیه برای اداره حوزه، سه نماینده از طرف امام‌خمینی و سه نماینده از طرف گلپایگانی و سه نفر از طرف جامعه مدرسین بودند <ref>صالح، جامعه مدرسین، ۲/۴۷۱.</ref>؛ [[حسین راستی‌کاشانی]]، سیدمحمد ابطحی و سیدجعفر کریمی، [[نمایندگان امام‌خمینی]]؛ علی افتخاری، جلال‌الدین طاهر شمس و احمد صابری همدانی، نمایندگان گلپایگانی و [[محمد فاضل لنکرانی]]، [[سیدعلی محقق داماد]] و [[محسن دوزدوزانی]]، نمایندگان جامعه مدرسین و از مهدی قاضی خرم‌آبادی نیز به عنوان هماهنگ‌کننده یادشده است (مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه) در ادامه طرحی برای بازوی اجرایی شورا تعیین و قرار شد از هر شهرستان نماینده‌ای برای ارتباط طلاب با شورا انتخاب شود <ref>صالح، جامعه مدرسین، ۲/۴۷۳؛ رسالت، روزنامه، ۲۲/۳/۱۳۶۷ش.</ref>. از سخنان امام‌خمینی در دیدار با اعضای مرکزی شورای مدیریت حوزه در مرداد ۱۳۶۳ استفاده می‌شود مشکینی سمت ریاست و سخنگویی شورای مدیریت را بر عهده داشته است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۲.</ref>. | |||
==خواسته‌های امام‌خمینی== | ==خواسته‌های امام‌خمینی== | ||
اخلاص در کار و توجه به کیفیت به جای کمیت، از سفارش‌های امام‌خمینی به دست‌اندرکاران حوزه بود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۲.</ref>. توجه به اخلاق و تهذیب طلاب از دیگر سفارش‌های ایشان به مسئولان حوزه بود. ایشان تأکید می‌کرد اخلاق در همه جا و در همه درس‌ها باید مورد توجه قرار گیرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۱۹۱.</ref>. سازماندهی حوزه و پیشگیری از ورود افرادی که انحراف اعتقادی، اخلاقی و رفتاری دارند، از دیگر خواسته‌های ایشان بود. ایشان از فضلا، علما و مدرسان حوزه قم می‌خواست که پیگیر این برنامه‌ها باشند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۴۶؛ ۱۹/۲ و ۲۰/۱۹۱.</ref> و تأکید می‌کرد باید مراقب بود افراد فاسد در حوزه نفوذ نکنند و کسانی که پیش از انقلاب اسلامی و پس از آن کجروی داشتند، بدون احراز توبه واقعی به درون حوزه راه نیابند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۱۹۱.</ref>. | اخلاص در کار و توجه به کیفیت به جای کمیت، از سفارش‌های امام‌خمینی به دست‌اندرکاران حوزه بود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۲.</ref>. توجه به اخلاق و [[تهذیب]] طلاب از دیگر سفارش‌های ایشان به مسئولان حوزه بود. ایشان تأکید می‌کرد اخلاق در همه جا و در همه درس‌ها باید مورد توجه قرار گیرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۱۹۱.</ref>. سازماندهی حوزه و پیشگیری از ورود افرادی که انحراف اعتقادی، اخلاقی و رفتاری دارند، از دیگر خواسته‌های ایشان بود. ایشان از فضلا، علما و مدرسان حوزه قم می‌خواست که پیگیر این برنامه‌ها باشند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۴۶؛ ۱۹/۲ و ۲۰/۱۹۱.</ref> و تأکید می‌کرد باید مراقب بود افراد فاسد در حوزه نفوذ نکنند و کسانی که پیش از انقلاب اسلامی و پس از آن کجروی داشتند، بدون احراز [[توبه]] واقعی به درون حوزه راه نیابند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۱۹۱.</ref>. | ||
تقویت فقه و تکیه بر روش هزارساله علما به‌ویژه در حوزه فقه از دیگر انتظارات امام‌خمینی از حوزه علمیه بود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۴۰۲ و ۱۹/۲.</ref>. ایشان تأکید می‌کرد باید فقه را چنان‌که هست به نسل آینده تحویل داد و بی‌توجهی به فقاهت سنتی مایه نابودی فقه است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۱۹۰.</ref>. ایشان تربیت علما و فقیهان و خطیبان و مبلغان و قاضیان و دیگر افراد مورد نیاز نظام اسلامی را از وظایف حوزه می‌دانست و هشدار می‌داد در صورت بی‌توجهی حوزه به این امور، جمهوری اسلامی شکست خواهد خورد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۴۵ ـ ۴۶.</ref>. ایشان تخصص افراد در موضوعات سیاسی و علوم عقلی و دیگر رشته‌ها را از بایسته‌های حوزه دانسته و لازم می‌دید در حوزه، گروهی به تدریس و گروهی دیگر به تبلیغ بپردازند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۴۰۱.</ref>. | تقویت [[فقه]] و تکیه بر روش هزارساله علما به‌ویژه در حوزه فقه از دیگر انتظارات امام‌خمینی از حوزه علمیه بود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۴۰۲ و ۱۹/۲.</ref>. ایشان تأکید می‌کرد باید فقه را چنان‌که هست به نسل آینده تحویل داد و بی‌توجهی به فقاهت سنتی مایه نابودی فقه است <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۱۹۰.</ref>. ایشان تربیت علما و فقیهان و خطیبان و مبلغان و قاضیان و دیگر افراد مورد نیاز [[نظام اسلامی]] را از وظایف حوزه می‌دانست و هشدار می‌داد در صورت بی‌توجهی حوزه به این امور، [[جمهوری اسلامی]] شکست خواهد خورد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۶/۴۵ ـ ۴۶.</ref>. ایشان تخصص افراد در [[موضوعات سیاسی]] و [[علوم عقلی]] و دیگر رشته‌ها را از بایسته‌های حوزه دانسته و لازم می‌دید در حوزه، گروهی به تدریس و گروهی دیگر به تبلیغ بپردازند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۴۰۱.</ref>. | ||
امام‌خمینی در ۱۴/۵/۱۳۶۳ در جمع اعضای شورای مرکزی مدیریت حوزه علمیه قم بر استقامت در راه و سیاست تدریجی و مدارا و نرمش با افراد و استفاده از اخلاق در مدیریت و تحول حوزه تأکید کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۲.</ref>. مشورت با مراجع و بزرگان از دیگر سفارش‌های ایشان به شورای مدیریت بود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۱۹۱.</ref>. ایشان همچنین در ۱۳/۳/۱۳۶۶ در پاسخ نامه سیداحمد خمینی درباره بودجه حوزه یادآور شد اساس اسلام و تحصیل دانش با زیاده‌روی در مصرف مخالف است. بالارفتن هزینه و افزایش ساختمان، رشد علمی و معنویات را کاهش می‌دهد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۲۷۷.</ref>. امام‌خمینی در کمتر از یک ماه به درگذشت خود، در ۱۷/۲/۱۳۶۸ در پیامی به شورای مدیریت حوزه با تشکر از خدمات آنان، آرزو کرد با خواست خداوند و با کمک همه دستاندرکارانِ امور حوزه موفق شوند پاسخگوی سؤالات جهان اسلام باشند و افزود به هیچ وجه از ارکان محکم فقه و اصول رایج در حوزه‌ها نباید تخطی شود و در عین ترویجِ اجتهاد | [[امام‌خمینی]] در ۱۴/۵/۱۳۶۳ در جمع اعضای شورای مرکزی مدیریت حوزه علمیه قم بر [[استقامت]] در راه و سیاست تدریجی و مدارا و نرمش با افراد و استفاده از اخلاق در مدیریت و تحول حوزه تأکید کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۲.</ref>. مشورت با [[مراجع]] و بزرگان از دیگر سفارش‌های ایشان به شورای مدیریت بود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۱۹۱.</ref>. ایشان همچنین در ۱۳/۳/۱۳۶۶ در پاسخ نامه [[سیداحمد خمینی]] درباره بودجه حوزه یادآور شد اساس [[اسلام]] و تحصیل دانش با زیاده‌روی در مصرف مخالف است. بالارفتن هزینه و افزایش ساختمان، رشد علمی و معنویات را کاهش می‌دهد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۰/۲۷۷.</ref>. امام‌خمینی در کمتر از یک ماه به درگذشت خود، در ۱۷/۲/۱۳۶۸ در پیامی به شورای مدیریت حوزه با تشکر از خدمات آنان، آرزو کرد با خواست خداوند و با کمک همه دستاندرکارانِ امور حوزه موفق شوند پاسخگوی سؤالات [[جهان اسلام]] باشند و افزود به هیچ وجه از ارکان محکم فقه و اصول رایج در حوزه‌ها نباید تخطی شود و در عین ترویجِ اجتهاد «[[اجتهاد جواهری|جواهری]]»، از محاسن روش‌های جدید و علوم مورد احتیاج حوزه‌های اسلامی استفاده شود. | ||
ایشان در این پیام با تأیید شورای مدیریت حوزه از طلاب جوان به فرزندان خوب و انقلابی یاد کرد و تندروی را موجب شکست حوزه شمرد و از آنان خواست سعی کنند از تندروی بپرهیزند. ایشان به طلاب جوان یادآور شد با هدف رسیدن به اهداف تعلیم و تربیت به استادان حوزه که در خدمت انقلاب و اسلام و علوم اسلامی‌اند یاری رسانند و به شورای مدیریت و استادان تذکر داد آنان نیز بدون طلاب انقلابی به هیچ‌یک از خواسته‌های مشروع خود نخواهند رسید <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۸۰.</ref>. | ایشان در این پیام با تأیید شورای مدیریت حوزه از طلاب جوان به فرزندان خوب و انقلابی یاد کرد و تندروی را موجب شکست حوزه شمرد و از آنان خواست سعی کنند از تندروی بپرهیزند. ایشان به طلاب جوان یادآور شد با هدف رسیدن به اهداف تعلیم و تربیت به استادان حوزه که در خدمت انقلاب و اسلام و علوم اسلامی‌اند یاری رسانند و به شورای مدیریت و استادان تذکر داد آنان نیز بدون طلاب انقلابی به هیچ‌یک از خواسته‌های مشروع خود نخواهند رسید <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۸۰.</ref>. | ||
ایشان خاطرنشان کرد اعضای شورای مدیریت حوزه علمیه قم در تلاش‌اند طلاب در فراگیری علم و دانش با مشکل روبه‌رو نشوند و اگر در بعضی جهات به این نتیجه نمیرسند، چه بسا در توانشان نبوده و تنها کسانی که وارد گود اجرا نبوده‌اند، شعار تحول سر می‌دهند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۸۱.</ref>. احتراز از ایجاد حساسیت و متهم‌شدن به انحصارطلبی از دیگر رهنمودهای امام‌خمینی به دست‌اندرکاران حوزه بود <ref>صالح، جامعه مدرسین، ۲/۴۹۱.</ref>. ایشان در وصیت‌نامه خود نیز به علما و مدرسین و فضلای حوزه سفارش کرده است برای ساماندهی حوزه قیام کنند و با برنامه‌ریزی دقیق و صحیح، حوزه‌ها و به‌ویژه حوزه علمیه قم را از آسیب‌‌ها حفظ کنند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۲۴ ـ ۴۲۵.</ref>. | ایشان خاطرنشان کرد اعضای شورای مدیریت حوزه علمیه قم در تلاش‌اند طلاب در فراگیری [[علم]] و دانش با مشکل روبه‌رو نشوند و اگر در بعضی جهات به این نتیجه نمیرسند، چه بسا در توانشان نبوده و تنها کسانی که وارد گود اجرا نبوده‌اند، شعار تحول سر می‌دهند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۸۱.</ref>. احتراز از ایجاد حساسیت و متهم‌شدن به انحصارطلبی از دیگر رهنمودهای امام‌خمینی به دست‌اندرکاران حوزه بود <ref>صالح، جامعه مدرسین، ۲/۴۹۱.</ref>. ایشان در [[وصیت‌نامه امام‌خمینی|وصیت‌نامه]] خود نیز به علما و مدرسین و فضلای حوزه سفارش کرده است برای ساماندهی حوزه قیام کنند و با برنامه‌ریزی دقیق و صحیح، حوزه‌ها و به‌ویژه [[حوزه علمیه قم]] را از آسیب‌‌ها حفظ کنند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۲۴ ـ ۴۲۵.</ref>. | ||
==اهداف، وظایف و عملکرد== | ==اهداف، وظایف و عملکرد== | ||
با توجه به سفارش‌های امام‌خمینی درباره حوزه و در دیدار با اعضای شورای مدیریت <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۲؛ ۲۰/۱۹۰ و ۲۱/۳۸۰.</ref>، تربیت و تهذیب نفوس و تقویت مبانی تقوا و اخلاق، نظام‌دادن تدریجی به حوزه و تدریس درس‌های | با توجه به سفارش‌های امام‌خمینی درباره حوزه و در دیدار با اعضای شورای مدیریت <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۲؛ ۲۰/۱۹۰ و ۲۱/۳۸۰.</ref>، تربیت و تهذیب نفوس و تقویت مبانی تقوا و اخلاق، نظام‌دادن تدریجی به حوزه و تدریس درس‌های [[عقاید]]، [[تاریخ اسلام]]، [[ملل و نحل]] و [[مکتب‌های فلسفی]] در کنار درس‌های سنتی [[فقه]] و [[اصول]] و [[فلسفه]]، با هدف تربیت طلاب جامع و فاضل و جوابگوی نیازهای روزافزون [[جمهوری اسلامی ایران]] در ابعاد مختلف از اهداف و وظایف شورای مدیریت حوزه بوده است <ref>پیام حوزه، مروری بر فعالیت‌های شورای مدیریت (سابق) حوزه علمیه قم، ۴۳ ـ ۴۴.</ref>. | ||
تشکیل دبیرخانه، جمع‌آوری سوابق تحصیلی و مشخصات طلاب، تشکیل پرونده تحصیلی، صدور کارت شناسایی، تشکیل مرکز آمار و اطلاعات مورد نیاز مانند آمار شهرها و روستاها، آمار انجمن‌های اسلامی در داخل و خارج کشور و چگونگی زندگی مسلمانان و شیعیان در سراسر جهان، تنظیم برنامه‌های درسی برای دوره‌های مقدمات، سطح، خارج و دوره‌های تخصصی و عمومی، اصلاح کتاب‌های درسی، تعیین روزهای تعطیلی و شروع و پایان درس‌ها، تعیین برنامه‌های امتحانات هرساله برای دوران مقدمات و سطح و ارزیابی تحصیلی برای طلاب درس خارج، نظارت و مراقبت بر وضع اخلاقی طلاب، تبیین مبانی اخلاق علمی و عملی، توسعه دادگاهی ویژه برای پاکسازی حوزه‌ها از افراد منحرف و مخرب، تعیین مدیر برای مدارس دینی، ایجاد مرکز واحد تحقیقات علمی، تنظیم برنامه‌های تبلیغی زیر نظر مدیریت واحد، تنظیم برنامه‌های فشرده و کوتاه‌مدت درسی برای عده‌ای از روستاییان مستعد برای رسیدگی به امور دینی در شرایط نبود روحانی، نظارت بر انتشارات دینی، تعیین شورای مدیریت برای حوزه‌های شهرستان‌ها با موافقت علما و فضلای آن منطقه نیز در وظایف و برنامه‌های این شورا جای داشت <ref>صالح، جامعه مدرسین، ۲/۱۱۰۰ ـ ۱۱۰۲.</ref>. | تشکیل دبیرخانه، جمع‌آوری سوابق تحصیلی و مشخصات طلاب، تشکیل پرونده تحصیلی، صدور کارت شناسایی، تشکیل مرکز آمار و اطلاعات مورد نیاز مانند آمار شهرها و روستاها، آمار انجمن‌های اسلامی در داخل و خارج کشور و چگونگی زندگی مسلمانان و [[شیعیان]] در سراسر جهان، تنظیم برنامه‌های درسی برای دوره‌های مقدمات، سطح، خارج و دوره‌های تخصصی و عمومی، اصلاح کتاب‌های درسی، تعیین روزهای تعطیلی و شروع و پایان درس‌ها، تعیین برنامه‌های امتحانات هرساله برای دوران مقدمات و سطح و ارزیابی تحصیلی برای طلاب درس خارج، نظارت و مراقبت بر وضع اخلاقی طلاب، تبیین مبانی اخلاق علمی و عملی، توسعه دادگاهی ویژه برای پاکسازی حوزه‌ها از افراد منحرف و مخرب، تعیین مدیر برای مدارس دینی، ایجاد مرکز واحد تحقیقات علمی، تنظیم برنامه‌های تبلیغی زیر نظر مدیریت واحد، تنظیم برنامه‌های فشرده و کوتاه‌مدت درسی برای عده‌ای از روستاییان مستعد برای رسیدگی به امور دینی در شرایط نبود روحانی، نظارت بر انتشارات دینی، تعیین شورای مدیریت برای حوزه‌های شهرستان‌ها با موافقت علما و فضلای آن منطقه نیز در وظایف و برنامه‌های این شورا جای داشت <ref>صالح، جامعه مدرسین، ۲/۱۱۰۰ ـ ۱۱۰۲.</ref>. | ||
مدیریت همه مدارس حوزه علمیه قم و اداره مدارس برخی دیگر از شهرستان‌ها زیر نظر شورای قم قرار گرفت <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۳۸۲؛ پیام حوزه، مروری بر فعالیت‌های شورای مدیریت (سابق) حوزه علمیه قم، ۴۱.</ref>. امام‌خمینی در ۱۹/۲/۱۳۶۸ مدرسه دارالشفای قم را مشروط به موافقت شورای مدیریت به شورای عالی انقلاب فرهنگی واگذار کرد و لغو موافقت آن را نیز به نظر شورای مدیریت دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۸۵.</ref>. | مدیریت همه مدارس [[حوزه علمیه قم]] و اداره مدارس برخی دیگر از شهرستان‌ها زیر نظر شورای قم قرار گرفت <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۹/۳۸۲؛ پیام حوزه، مروری بر فعالیت‌های شورای مدیریت (سابق) حوزه علمیه قم، ۴۱.</ref>. امام‌خمینی در ۱۹/۲/۱۳۶۸ [[مدرسه دارالشفای قم]] را مشروط به موافقت شورای مدیریت به شورای عالی انقلاب فرهنگی واگذار کرد و لغو موافقت آن را نیز به نظر شورای مدیریت دانست <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۸۵.</ref>. | ||
نماینده شورای مدیریت در دیدار با امام‌خمینی در ۸/۱۲/۱۳۵۹ از برداشتن قدم‌های مؤثر برای اجرایی‌شدن فرمان‌های ایشان درباره حوزه گزارش داد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۱۶۰.</ref>. همچنین اعضای این شورا در دیدار با ایشان در ۱۲/۱۱/۱۳۶۱ با ارائه گزارشی از فعالیت‌های خود، اشاره کردند که تدوین برنامه جامع درسی با هدف تربیت طلاب جامع‌نگر و پاسخگو برای نیازهای جمهوری اسلامی ایران برای پاسخ به این نیاز، علاوه بر دروس سنتیِ ادبیات، | نماینده شورای مدیریت در دیدار با امام‌خمینی در ۸/۱۲/۱۳۵۹ از برداشتن قدم‌های مؤثر برای اجرایی‌شدن فرمان‌های ایشان درباره حوزه گزارش داد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۴/۱۶۰.</ref>. همچنین اعضای این شورا در دیدار با ایشان در ۱۲/۱۱/۱۳۶۱ با ارائه گزارشی از فعالیت‌های خود، اشاره کردند که تدوین برنامه جامع درسی با هدف تربیت طلاب جامع‌نگر و پاسخگو برای نیازهای [[جمهوری اسلامی ایران]] برای پاسخ به این نیاز، علاوه بر دروس سنتیِ ادبیات، [[فقه]]، اصول و [[فلسفه]] درس‌های عقاید، تاریخ اسلام، ملل و نحل، مکتب‌های فلسفی روز و امثال آن نیز در برنامه درسی قرار گرفته است؛ تعیین آئین‌نامه برای پذیرش طلاب؛ سازماندهی طلاب مبتدی در مدارس؛ تشکیل پرونده تحصیلی برای همه طلاب به منظور شناسایی و پیگیری وضع تحصیلی و اخلاقی؛ برقراری آزمون‌های سالیانه برای همه طلاب دوره سطح؛ تشکیل دفتر مدیریت مدارس؛ تقویت حوزه‌های شهرستان‌ها و ایجاد حوزه‌های علمیه جدید؛ اعزام مدرس برای تدریس به مدارس علمیه شهرستان‌ها رؤوس کلی این فعالیت‌ها بود <ref>صالح، جامعه مدرسین، ۲/۴۸۹ ـ ۴۹۰.</ref>. در پایان این دیدار اعضای شورای مدیریت دغدغه خود را برای تنظیم درس‌های عالی و خارج و مرحله تخصصی و نیز وجود آن دسته از فضلا که جامعه به آنان بیش از حضورشان در حوزه نیازمند است، ابراز کردند <ref>صالح، جامعه مدرسین، ۲/۴۹۰؛ پیام حوزه، مروری بر فعالیت‌های شورای مدیریت (سابق) حوزه علمیه قم، ۴۳ ـ ۴۴.</ref>. این روند مدیریت تا پایان [[زندگی امام‌خمینی]] ادامه داشت. | ||
==نمایندگان طلاب== | ==نمایندگان طلاب== | ||
امام‌خمینی از سال ۱۳۶۰ با مطرح‌‌شدن ضرورت تشکیلات در حوزه، بر حضور طلاب در ساماندهی حوزه تأکید می‌کرد <ref>صالح، جامعه مدرسین، ۲/۴۶۵ ـ ۴۶۸.</ref>؛ از این‌رو شورای مدیریت یاری‌گرفتن از طلاب شهرستانی مشغول به تحصیل در حوزه قم را در دستور کار خود قرار داد <ref>صالح، جامعه مدرسین، ۲/۴۶۷.</ref>. شورا نمایندگان طلاب را برگزید و مجمع نمایندگان طلاب تشکیل شد و آئین‌نامه داخلی مجمع نمایندگان طلاب در هجدهم آبان ۱۳۶۱ به تصویب رسید <ref>صالح، یاران صادق، ۲۳۷.</ref>. نظم و تقویت حوزه در عرصه آموزش، تحقیقات، خدمات و امور اخلاقی طلاب ازجمله اهداف تشکیل مجمع نمایندگان بود <ref>حسینی بوشهری، آشنایی با مجمع نمایندگان طلاب و فضلای حوزه علمیه قم، ۵/۱۱.</ref>. در این زمینه شورای مدیریت و نمایندگان طلاب جلسات مشترک برگزار می‌کردند <ref>صالح، یاران صادق، ۲۳۷.</ref>. قراین نشان می‌دهد شورا با گذشت زمان، چنان‌که باید در مدیریت حوزه از طلاب استفاده نمی‌کرد و این موضوع موجب رنجش طلاب جوان شد و اتهام‌زنی‌های متقابل میان استادان حوزه و طلاب را به‌وجود آورد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۸۸ و ۶۸۳ ـ ۶۸۴.</ref>. | [[امام‌خمینی]] از سال ۱۳۶۰ با مطرح‌‌شدن ضرورت تشکیلات در حوزه، بر حضور [[طلاب]] در ساماندهی حوزه تأکید می‌کرد <ref>صالح، جامعه مدرسین، ۲/۴۶۵ ـ ۴۶۸.</ref>؛ از این‌رو شورای مدیریت یاری‌گرفتن از طلاب شهرستانی مشغول به تحصیل در حوزه قم را در دستور کار خود قرار داد <ref>صالح، جامعه مدرسین، ۲/۴۶۷.</ref>. شورا نمایندگان طلاب را برگزید و مجمع نمایندگان طلاب تشکیل شد و آئین‌نامه داخلی مجمع نمایندگان طلاب در هجدهم آبان ۱۳۶۱ به تصویب رسید <ref>صالح، یاران صادق، ۲۳۷.</ref>. [[نظم]] و تقویت حوزه در عرصه آموزش، تحقیقات، خدمات و امور اخلاقی طلاب ازجمله اهداف تشکیل مجمع نمایندگان بود <ref>حسینی بوشهری، آشنایی با مجمع نمایندگان طلاب و فضلای حوزه علمیه قم، ۵/۱۱.</ref>. در این زمینه شورای مدیریت و نمایندگان طلاب جلسات مشترک برگزار می‌کردند <ref>صالح، یاران صادق، ۲۳۷.</ref>. قراین نشان می‌دهد شورا با گذشت زمان، چنان‌که باید در مدیریت حوزه از طلاب استفاده نمی‌کرد و این موضوع موجب رنجش طلاب جوان شد و اتهام‌زنی‌های متقابل میان استادان حوزه و طلاب را به‌وجود آورد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۸۸ و ۶۸۳ ـ ۶۸۴.</ref>. | ||
امام‌خمینی در ۳/۴/۱۳۶۷ در پاسخ نامه جامعه مدرسین بر لزوم تقویت پیوند آنان با طلاب جوان و اهتمام به افکار و دیدگاه‌های آنان تاکید کرد و ازجمله پیشنهاد حضور دو یا سه نفر از طلاب جوان در شورای مدیریت را مطرح ساخت با این هدف که از نزدیک با دشواری‌های کار مدیریت حوزه آشنا باشند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۶۸۳ ـ ۶۸۴.</ref>. ایشان در ۳/۱۲/۱۳۶۷ پیام مهمی که به | امام‌خمینی در ۳/۴/۱۳۶۷ در پاسخ نامه جامعه مدرسین بر لزوم تقویت پیوند آنان با طلاب جوان و اهتمام به افکار و دیدگاه‌های آنان تاکید کرد و ازجمله پیشنهاد حضور دو یا سه نفر از طلاب جوان در شورای مدیریت را مطرح ساخت با این هدف که از نزدیک با دشواری‌های کار مدیریت حوزه آشنا باشند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۶۸۳ ـ ۶۸۴.</ref>. ایشان در ۳/۱۲/۱۳۶۷ پیام مهمی که به «[[منشور روحانیت]]» شهرت یافت {{ببینید|روحانیت}}، در راستای اصلاح امورِ حوزه و روحانیت صادر کرد و در آن ضمن یادآوری جایگاه حوزه، بر هماهنگی بیشتر میان مدیران حوزه و طلاب انقلابی و رنج‌دیده و جبهه‌رفته تأکید کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۸۶ ـ ۲۸۸.</ref> و افزود طلاب جوان، برای رسیدن به هدف‌های مهم تعلیم و تربیت به استادانی که در خدمت [[اسلام]] و [[علوم اسلامی]] و انقلاب‌اند کمک کنند و هشدار داد در صورت تجزیه روحانیت و هماهنگ‌نبودن طلاب و مدرسان، نمی‌توان به موفقیت حوزه مطمئن شد و در صورت ناهماهنگی طلاب و مدرسان طرفدار انقلاب هر دو شکست خواهند خورد و در صورت حاکمیت روحانی‌نمایان و متحجران، روحانیان انقلابی در برابر خدا و مردم مسئول خواهند بود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۸۷ ـ ۲۸۸.</ref> {{ببینید|روحانیت|طلاب}}. | ||
جامعه مدرسین و شورای مدیریت برای زمینه‌سازی اجرای فرمان امام‌خمینی، تشکیل ستاد دادند و این ستاد اقدام به انتخابات | [[جامعه مدرسین]] و شورای مدیریت برای زمینه‌سازی اجرای فرمان امام‌خمینی، تشکیل ستاد دادند و این ستاد اقدام به انتخابات «[[مجمع نمایندگان طلاب و فضلای حوزه علمیه]]» کرد تا آنان پیشنهادهای اصلاحی خود را برابر [[دستورهای امام‌خمین]]<nowiki/>ی، در راستای هر چه بهتر شدن نظام حوزه طرح کنند <ref>حسینی بوشهری، آشنایی با مجمع نمایندگان طلاب و فضلای حوزه علمیه قم، ۱۱.</ref>. نمایندگان طلاب انتخاب شدند و گزارش آن در نامه ۷/۲/۱۳۶۸ به واسطه [[مشکینی]] خدمت امام‌خمینی تقدیم شد. ایشان از کارهای انجام‌شده تشکر کرد و مجدداً از طلاب جوان خواست با جامعه مدرسین و مدرسان طرفدار انقلاب هماهنگ باشند و از تندروی بپرهیزند <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۶۷.</ref>. | ||
پس از رحلت امام‌خمینی با پیشنهاد مقام رهبری در ۳۰/۱۱/۱۳۷۰ در جهت تکمیل شورای مدیریت، شورای عالی حوزه علمیه قم تأسیس شد و اساسنامه آن در ۷/۹/۱۳۷۴ به تأیید مراجع وقت و مقام رهبری رسید <ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم پس از پیروزی انقلاب، ۲۴۹.</ref>. | پس از [[رحلت امام‌خمینی]] با پیشنهاد مقام [[رهبری]] در ۳۰/۱۱/۱۳۷۰ در جهت تکمیل شورای مدیریت، شورای عالی حوزه علمیه قم تأسیس شد و اساسنامه آن در ۷/۹/۱۳۷۴ به تأیید [[مراجع]] وقت و مقام رهبری رسید <ref>شیرخانی و زارع، تحولات حوزه علمیه قم پس از پیروزی انقلاب، ۲۴۹.</ref>. | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
{{پانویس|۲}} | {{پانویس|۲}} | ||