مرجعیت امام‌خمینی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''مرجعیت امام‌ خمینی''' چگونگی شکل‌گیری مرجعیت [[امام‌خمینی]]، مراحل و ابعاد آن.

==مفهوم‌شناسی==

[[مرجعیت]]، مصدر صناعی «مرجع»، به معنای مرجع‌بودن و مرجع‌شدن است و «مرجع» به معنای محل رجوع، معنایی عام دارد و ازجمله در قلمرو مسائل علمی و شرعی است؛<ref>مقاله مرجعیت.</ref> چنان‌که در برخی روایات درباره شناخت احکام دینی و شرعی و رویدادها دستور داده شده‌است به عالمان حدیث و فقیهان «رجوع» شود.<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ۲۷/۱۳۱؛ مجلسی، بحار الانوار، ۲/۸۸.</ref> مرجعیت به این معنا به عنوان یک امر عقلایی و دینی، همواره در تاریخ و همه جوامع وجود داشته‌است؛ چنان‌که [[قرآن کریم]] به عنوان امری ارتکازی و پذیرفته‌شده، ناآگاهان را به پرسش از اهل ذکر و آگاهان فرمان می‌دهد.<ref>نحل، ۴۳؛ انبیا، ۷.</ref> در عصر حضور، [[پیامبر اکرم(ص)]] و [[امامان شیعه(ع)]] و دیگر دانایان امت، مرجعیت علمی و دینی مردم را بر عهده داشتند<ref>شرف‌الدین، المراجعات، ۶۰ ـ ۷۸؛ قربانی، تاریخ تقلید در شیعه و سیر تحول آن، ۳۵۷.</ref> و مردم، مستقیم یا از طریق برخی اصحابِ آنان، مسائل دینی خود را فرا می‌گرفتند. در دوره [[غیبت صغرا]] نیز چهار نایب خاص، پاسخگوی مردم بودند.<ref>صدر، تاریخ الغیبۀ الصغری، ۱/۶۱۲ ـ ۶۱۳؛ قربانی، تاریخ تقلید در شیعه و سیر تحول آن، ۳۵۸.</ref> از آغاز [[غیبت کبری]]، عالمان دین، مرجعیت علمی و دینی شیعیان را به دست گرفتند که بیشتر به صورت غیر متمرکز اداره می‌شد. در این عصر، مردم در هر منطقه جغرافیایی برای تقلید، نوعاً به نزدیک‌ترین فقیه مراجعه و پرسش‌ها و مشکلات دینی خود را حل می‌کردند.<ref>روحبخش، میراث مرجعیتی آیت‌الله بروجردی، ۱۱۹ ـ ۱۲۰.</ref> اما در دو سده اخیر، حوزه اقتدار و اثرگذاریِ مرجعیت شیعه گسترش یافت و حتی گستره‌ای فرامنطقه‌ای پیدا کرد<ref>عنایت، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ۲۷۹.</ref> و در دوره [[محمدحسن نجفی]]، صاحب جواهر الکلام، به‌تدریج به صورت نهادی متمرکز درآمد. پس از وی [[شیخ‌مرتضی انصاری]]، در میان شیعیان [[مرجعیت عامه]] یافت.<ref>حائری، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، ۸۲ ـ ۸۳.</ref> این مرجعیت متمرکز در زمان‌های بعد در [[میرزامحمدحسن شیرازی]]،<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۴/۴۳۷.</ref> سیدابوالحسن اصفهانی و سیدحسین بروجردی نمود یافت.<ref>حائری، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، ۸۴.</ref>

در نجف، علما و مراجع پرشماری حضور داشتند، ولی حکیم و [[سیدعبدالهادی شیرازی]]، شهرت بیشتری داشتند. حکیم عرب بود و به زبان عربی تدریس می‌کرد؛ به همین علت در میان کشورهای عرب‌زبان نفوذ بسیاری داشت و رژیم پهلوی به همین جهت در صدد انتقال مرجعیت به حکیم بود و آن را به نفع خود می‌دانست<ref>صالحی نجف‌آبادی، خاطرات، ۱۵.</ref> امام‌خمینی نیز در یکی از سخنرانی‌های خود یادآور شده‌است این کار رژیم پهلوی نه به سبب علاقه به نجف و حکیم، بلکه برای تضعیف حوزه قم و روحانیت و اسلام در ایران بود. روحانیت در ایران از نزدیک با رژیم پهلوی رودررو بود و مفاسد آن را زودتر و بهتر درک می‌کرد و در برابر آن موضع می‌گرفت. به همین دلیل، این رژیم در صدد برآمد مرجعیت را از ایران به عراق منتقل کند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۲۰۷ ـ ۲۰۸.</ref>

تجزیه‌شدن مرجعیت، برنامه بعدی رژیم پهلوی بود. آنان در تلاش بودند در صورتی که مرجعیت به عراق منتقل نگردد، دست‌کم نگذارند این مقام در یک فرد جمع شود.<ref>منتظری، بخشی از خاطرات فقیه عالیقدر حضرت آیت‌الله العظمی منتظری، ۱/۱۹۰ ـ ۱۹۲.</ref> در ایران چندین فرد واجد شرایط مرجعیت بودند. در قم، به جز امام‌خمینی، [[سیدمحمدرضا گلپایگانی]]، [[سیدکاظم شریعتمداری]] و سیدشهاب‌الدین مرعشی نجفی، در تهران [[سیداحمد خوانساری]] و در مشهد [[سیدمحمدهادی میلانی]] و برخی مجتهدان محلی دیگر نیز مطرح بودند.<ref>جعفریان، مرجعیت سیاسی شیعه.</ref> از این‌رو رژیم پهلوی سعی کرد با طرح شماری از مراجع در مطبوعات کشور، افزون بر جلوگیری از مرجعیت امام‌خمینی به این هدف نیز دست یابد. از این‌رو، هر روز عکس و تصویر یکی از فقها و مجتهدان به جز ایشان را در روزنامه‌ها چاپ می‌کردند.<ref>پورمحمدی، خاطرات، ۱۶.</ref>

روحانیت و حوزه علمیه، ازجمله امام‌خمینی در برابر توطئه رژیم پهلوی درباره مرجعیت واکنش‌های متنوع و پرشماری از خود نشان دادند. امام‌خمینی با انتقال مرجعیت و نیز با تجزیه آن مخالف بود و معتقد بود مرجعیت باید در اختیار فرد واحدی باشد<ref>مسعودی خمینی، خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی، ۱۸۹.</ref> و سیداحمد خوانساری را برای مرجعیت عامه، پیشنهاد داد و از دیگر علما خواست به منظور دستیابی به وحدت، وی را از تهران به قم دعوت و مرجعیت را به وی محول کنند. گفته شده‌است ایشان با این پیشنهاد سه هدف را پیگیری کرد: الف) جلوگیری از تجزیه مرجعیت و دوام اقتدار نهاد مرجعیت و حوزه و ناکامی رژیم پهلوی در دستیابی به اهداف تفرقه‌افکنانه خود؛ ب) خاتمه‌دادن به اختلافات و کشمکش‌های نیمه‌پنهان، بلکه آشکار برخی هواداران در تعیین مرجع بعدی؛ ج) جلوگیری از انتقال مرجعیت به عراق و نجف اشرف<ref>فراتی، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی (از مرجعیت امام‌خمینی تا تبعید)، ۱۹؛ فاکر، خاطرات، ۲۰.</ref>

در راستای شکل‌گیری مرجعیت عامه خوانساری، چند تن از علمای قم، [[سیدمحمد محقق داماد]]، امام‌خمینی، [[مرتضی حائری]] و [[سیدرضا صدر]] در جلسه‌ای که در خانه سیدمصطفی صفائی برگزار کردند، با بررسی موضوع، تاکید کردند که مرجعیت مطلق همچنان باید در قم ادامه یابد و وضع حوزه همانند زمان بروجردی حفظ شود و نقشه رژیم خنثی گردد؛ از این رو در نامه‌ای به خوانساری که با امضای صفائی نوشته شد، از خوانساری دعوت کردند از تهران به قم بازگردد و مسئولیت مرجعیت و اداره حوزه علمیه قم را بر عهده بگیرد؛ ولی وی در پاسخ کتبی خود، همراه با سپاسگزاری آن را نپذیرفت.<ref>خادمیان، صفایی‌نامه، ۴۶۶ ـ ۴۶۷.</ref> امام‌خمینی در معرفی خوانساری به مرجعیت عامه، که به تقوا، زهد و علمیت وی اشاره داشت، معتقد بود در انتخاب وی، شائبه مسائل شخصی نیز به هیچ‌رو نمی‌رود. به هر رو پیشنهاد امام‌خمینی پذیرفته نشد و قرار شد زعیم آینده حوزه، از میان علمای مقیم قم برگزیده شود و این قرار که در واقع همان تجزیه مرجعیت بود، موجب گردید امام‌خمینی در آن، مشارکتی از خود نشان ندهد و عملاً از زعامت حوزه همراه با مرجعیت کناره‌گیری کند.<ref>فاکر، خاطرات، ۲۰.</ref>

==زمینه‌های شکل‌گیری==

امام‌خمینی از شخصیت‌های شاخص و استادان برجسته حوزه علمیه قم بود. تدریس ایشان در [[فقه]]، [[اصول]]، [[فلسفه]]، [[عرفان]] و [[اخلاق]] مشهور بود؛ چنان‌که به عنوان نمونه [[محمد صدوقی]] از استادان برجسته حوزه قم ـ که در آن زمان ساکن یزد بود ـ ایشان را در تدریس فلسفه، عرفان، فقه و اصول، استاد درجه اول حوزه شمرده که با وجود استادان بزرگ در قم، تدریس ایشان اولویت یافت و پس از درس بروجردی پرجمعیت‌ترین درس‌ها بود.<ref>صدوقی، مجموعه اطلاعیه‌های سومین شهید محراب حضرت آیت‌الله صدوقی، ۲۹؛ مؤمن، خاطرات، ۵/۱۷۶.</ref> بسیاری از برجستگان علمی در درس ایشان حاضر می‌شدند. افزون بر اعتراف حوزویان به مقام علمی و معنوی ایشان، [[سازمان اطلاعات و امنیت رژیم پهلوی]] (ساواک) نیز در گزارشی که در سال ۱۳۳۵ از حوزه علمیه قم تهیه کرده‌است، در حالی‌که شاگردان گلپایگانی و شریعتمداری را هریک سیصد، [[سیدمحمدحسین طباطبایی]] را دویست، [[محمدعلی اراکی]]، سیدشهاب‌الدین مرعشی، عباسعلی شاهرودی و سیدمحمد داماد را هریک صد تن ذکر کرده‌است، شاگردان امام‌خمینی را پانصد تن برشمرده است.<ref>مرکز بررسی اسناد تاریخی، مدرسه فیضیه، ۴ ـ ۷؛ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱/۴۷ ـ ۴۸.</ref> و گفته شده این شمار، پس از درگذشت بروجردی به هزار تا ۱۲۰۰ تن رسید.<ref>روحانی، نهضت امام خمینی، ۱/۵۹.</ref>

گزارش ساواک بیانگر موقعیت علمی امام‌خمینی در حوزه علمیه قم حدود پنج سال پیش از درگذشت بروجردی است. جایگاه علمی ایشان نه تنها در میان حوزویان و حکومت وقت بلکه نزد اصحاب مطبوعات نیز شناخته شده بوده‌است؛ از این‌رو روزنامه کیهان در ۱۲ فروردین ۱۳۴۰، امام‌خمینی را در صدر علمایی که از نگاه خبرگان و صاحب‌نظران صلاحیت جانشینی بروجردی را دارند، آورده و یادآور شده‌است ایشان چهارصد شاگرد دارد که بیشتر آنان از فضلای تراز اول حوزه قم هستند.<ref>کیهان، روزنامه، ۱۵؛ روحانی، نهضت امام خمینی، ۱/۷۷ و ۱۲۳۸.</ref> افزون بر اینها، شاگردان ایشان معتقد بودند اقتدار ازدست‌رفته حوزه، حضور جدی ایشان را در مقام مرجعیت می‌طلبد؛ به همین جهت، شماری از علاقه‌مندان که بیشتر شاگردان برجسته ایشان بودند، در صدد برآمدند مرجعیت امام‌خمینی را مطرح کنند. [[حسینعلی منتظری]]، [[یوسف صانعی]]، [[محمدصادق خلخالی]]، [[سیدحسن طاهری خرم‌آبادی]]، [[نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی]]، [[علی‌اکبر مسعودی خمینی]]، [[عبدالرحیم ربانی شیرازی]]، [[محمد فاضل لنکرانی]]، [[حسین نوری]]، [[ابراهیم امینی]]، [[ابوالقاسم خزعلی]]، [[احمد جنتی]]،<ref>فراتی، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی (از مرجعیت امام‌خمینی تا تبعید)، ۲۶.</ref> [[مجتبی تهرانی]] <ref>روحانی، حاج آقا مجتبی، ۳۰ ـ ۳۱.</ref> ربانی املشی،<ref>روحانی، نهضت، ۱/۷۷؛ ربانی املشی، سرگذشت‌های ویژه، ۳/۱۹.</ref> [[اکبر هاشمی رفسنجانی]] و بسیاری از افراد دیگر،<ref>هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، زیر نظر محسن هاشمی، ۱۱۶ ـ ۱۱۷.</ref> ازجمله فضلا و فعالانی بودند که تصمیم گرفتند طی برنامه‌ای مرجعیت ایشان را مطرح کرده، سپس گسترش دهند.

از سوی دیگر، برخی شاگردان امام‌خمینی ازجمله منتظری، [[مرتضی مطهری]] و مجتبی تهرانی، ایشان را قوی‌تر و برتر از دیگر فقهای موجود می‌دانستند<ref>منتظری، خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱/۲۶۳؛ روحانی، حاج آقا مجتبی، ۲۹ ـ ۳۰.</ref> قوی‌تر و برتر، از نظر علمی به معنای اعلمیت است. منتظری در خاطرات خود به موقعیت ممتاز ایشان در حوزه اشاره کرده، یادآور شده‌است بسیاری از فضلا و طلبه‌های خاص، به امام‌خمینی نظر داشتند؛<ref>منتظری، خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱/۱۸۸.</ref> حتی هنگام درخواست رساله از [[سیدابوالقاسم کاشانی]]، پس از فوت بروجردی، از مرجعیت امام‌خمینی حمایت کرد و ایشان را از خود و دیگر فقها برتر دانست و مزاح‌گونه گفت: «بی‌سوادها (تعبیر رایج کاشانی) تا حاج‌آقاروح‌الله در قم هست، سراغ هیچ‌کس دیگر نروید؛ نه سراغ من و نه سراغ هیچ‌کس دیگر»<ref>عسکر اولادی، امام‌خمینی و هیئت‌ها، ۱۷۸؛ عسکر اولادی، خاطرات، ۶۷.</ref> محمدمهدی ربانی املشی و فضل‌الله محلاتی نیز معتقد به اعلمیت ایشان بودند.<ref>ربانی املشی، سرگذشت‌های ویژه، ۳/۱۶؛ محلاتی، خاطرات و مبارزات شهید محلاتی، ۵۴.</ref> برخی دیگر بر آن بودند اگر در اعلمیت ایشان نسبت به فقهای نجف تردید باشد، بدون شک ایشان از فقهای قم اعلم است. بر همین اساس، پس از رحلت بروجردی به معرفی ایشان در حوزه قم و دیگر شهرها پرداختند.<ref>طاهری خرم‌آبادی، خاطرات آیت‌الله سیدحسن خرم‌آبادی، ۱/۵۹ ـ ۶۱ و ۱۱۹؛ ادامه مقاله.</ref>

افزون بر این، پس از درگذشت بروجردی، ربانی املشی در مصاحبه‌ای با خبرنگار روزنامه کیهان که برای تهیه گزارش به قم رفته بود، مرجعیت امام‌خمینی را با دلیل‌های پرشماری مطرح ساخت<ref>صانعی، خاطرات، ۲۷؛ روحانی، نهضت، ۱/۷۷.</ref> که همراه با مطالب دیگری درباره جایگاه امام‌خمینی، شاگردان بسیار و نیز برجستگی‌های ایشان<ref>مسعودی خمینی، خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی، ۱۸۹.</ref> منتشر شد. البته امام‌خمینی وقتی از اخبار مندرج در این روزنامه و دیگر روزنامه‌ها مطلع شد، ابراز ناراحتی کرد و یادآور شد وقتی دیگران زحمت اداره حوزه را بر دوش دارند، نباید از ایشان نام برده شود.<ref>مسعودی خمینی، خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی، ۱۸۹.</ref>  

از سوی دیگر، امام‌خمینی حاضر به برقراری مجلس بزرگداشت برای بروجردی که گاهی برای اعلان مرجعیت به شمار می‌رفت، نبود و وقتی با گفتگو و اصرار دوستان و شاگردان آخرین مجلس به نام ایشان گرفته شد، با این شرط پذیرفت که نامی از ایشان برده نشود و وقتی سخنران به ستایش ایشان پرداخت، ناراحت شد.<ref>صانعی، خاطرات، ۲۷؛ فراتی، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی (از مرجعیت امام‌خمینی تا تبعید)، ۲۴.</ref> با این حال، در گفتگویی که با [[سیدمصطفی خمینی]] فرزند ایشان انجام گرفت، قرار شد بیت ایشان برای رفت و آمد علاقه‌مندان باز باشد؛ چنان‌که برخی شاگردان ایشان ازجمله یوسف صانعی برای مرجعیت و اعلمیت امام‌خمینی نسبت به دیگران، دلایل بسیاری برمی‌شمردند که این دلیل‌ها در قم، تهران و بسیاری از شهرهای دیگر مطرح شد.<ref>صانعی، خاطرات، ۲۷ ـ ۲۸.</ref> بر این اساس، پس از فوت بروجردی، مرجعیت امام‌خمینی در میان حوزویان، نخبگان سیاسی و اصحاب رسانه و مردم مطرح بود؛ هرچند با توجه به استنکاف ایشان از پذیرش مرجعیت، اصرار شاگردان در اجازه انتشار رساله بی‌تأثیر نبوده‌ است.<ref>ربانی املشی، سرگذشت‌های ویژه، ۳/۱۹؛ ربانی املشی، پیام انقلاب، ۳۰.</ref> پس از فوت سیدعبدالهادی شیرازی که چند ماه پس از رحلت بروجردی بود، دایره مرجعیت امام‌خمینی گسترش یافت <ref>طاهری خرم‌آبادی، خاطرات آیت‌الله سیدحسن خرم‌آبادی، ۱/۱۲۰؛ گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۲۰۰.</ref> و حتی در برخی شهرها ازجمله نجف‌آباد و رفسنجان در ایشان تعیّن پیدا کرد.<ref>منتظری، خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱/۱۹۱.</ref>

با آغاز اعتراض مراجع به [[لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی]] و به‌ویژه مقابله امام‌خمینی با رژیم پهلوی، پس از بازداشت ایشان در شب پانزده خرداد ۱۳۴۲که به [[قیام پانزده خرداد]] انجامید،<ref>مقاله پانزده خرداد.</ref> نخست‌وزیر وقت، [[اسدالله علم]] طی مصاحبه‌ای تهدیدکننده با خبرنگاران خارجی اعلام کرد پانزده تن از بزرگ‌ترین پیشوایان مذهبی به‌زودی تسلیم محکمه نظامی خواهند شد.<ref>کرباسچی، هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، ۱/۱۵۴.</ref> این سخن موجب نگرانی شد و شماری از علما و برخی مراجع تقلید وقت از شهرهای بزرگ به تهران مهاجرت کردند؛ ازجمله سیدمحمدهادی میلانی از مشهد با هواپیما عازم تهران بود که از میانه راه به مشهد بازگردانده شد؛ ولی در هر صورت خود را به تهران رساند<ref>باقری بیدهندی، نجوم امّت: زندگانی مرحوم آیت‌الله العظمی حاج سیدمحمدهادی میلانی، ۱۵۹ ـ ۱۶۰.</ref> و بسیاری دیگر از علمای کشور به سبب اعتمادی که به میلانی داشتند، به تهران آمدند که این حرکت در تاریخ معاصر به مهاجرت علما به تهران معروف شد.<ref>روحانی، نهضت امام خمینی، ۱/۶۶۸ ـ ۶۷۲.</ref> هدف اصلی آنان از این اقدام، نخست پاسخ به تهدیدهای علم و دوم، درخواست آزادی امام‌خمینی از زندان بود. آنان در برابر تهدید رژیم به اعدام امام‌خمینی،<ref>مرکز بررسی اسناد تاریخی، قیام ۱۵ خرداد، ۳/۱۵.</ref> در یک حرکت جمعی که ازجمله میلانی، مرعشی نجفی، [[محمدتقی آملی]] و شریعتمداری از مراجع تقلید در میان آنان بودند، به صورت کتبی به مرجعیت امام‌خمینی گواهی دادند<ref>مرکز اسناد انقلاب، اسناد انقلاب اسلامی، ۱/۱۴۷، ۱۵۲؛ ۲/۱۰۲ و ۵/۷۳؛ حسینیان، سه سال ستیز مرجعیت شیعه (۱۳۴۱ ـ ۱۳۴۳)، ۳۳۷ ـ ۳۳۸ و۴۹۱؛ محلاتی، خاطرات و مبارزات شهید محلاتی، ۵۴؛ ملایی، نهضت امام‌خمینی از لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی تا تبعید به ترکیه، ۳۷۵.</ref> و در واقع بر آن تأکید کردند.

مرعشی نجفی پیش از این در روز پانزده خرداد از امام‌خمینی با عنوان «آیت‌الله العظمی آقای خمینی» و «از مراجع وقت» یاد کرده و از مردم خواسته بود از ایشان پشتیبانی کنند <ref>مرکز اسناد انقلاب، اسناد انقلاب اسلامی، ۱/۱۱۹.</ref> همچنین بسیاری از دیگر علما و فقها ازجمله [[سیدمرتضی پسندیده]] برادر امام‌خمینی در مرداد ۱۳۴۲ همراه ۳۳ تن از علما طی اعلامیه‌ای امام‌خمینی را به عنوان مرجع تقلید معرفی کردند.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۲/۱۳۰ ـ ۱۳۲.</ref>

حمایت‌های همه‌جانبه علما و مردم از [[مراجع تقلید]] و به‌ویژه امام‌خمینی موجب شد رژیم پهلوی از محاکمه ایشان منصرف شده، تصمیم به تبعید ایشان بگیرد؛ ولی پافشاری بیشتر علما، رژیم را به عقب‌نشینی وادار کرد و در دوازدهم مرداد حبس ایشان به حصر تبدیل شد و طولی نکشید که دولت علم سقوط کرد و حسنعلی منصور جایگزین او شد و در این دوره، ایشان از حصر آزاد شد.<ref>مقاله دستگیری امام‌خمینی.</ref> امام‌خمینی با ادامه حرکت خود به‌ویژه مقابله با قضیه کاپیتولاسیون پس از مدتی به ترکیه و پس از حدود یک سال به نجف تبعید شد؛ با این تصور که مردم ترکیه اهل سنت و رژیم آن لائیک است و ایشان در آنجا منزوی خواهد شد و در نجف نیز چهره و شخصیت ایشان، تحت‌الشعاع شخصیت‌ها و فقهای نجف قرار خواهد گرفت؛ ولی سرکنسولگری ایران در نجف و ساواک از سال ۱۳۴۷ از اقبال حوزه به ایشان نگران شد و با گزارشی از نماز جماعت و درس امام‌خمینی، یادآور شد ایشان در میان فضلا و علمای نجف موقعیت خوبی به دست آورده‌است و چنانچه وضع به همین گونه ادامه یابد، در آینده‌ای نزدیک موقعیت مناسب‌تری به دست خواهد آورد و چنانچه یکی دو تن از مراجع در نجف که سن آنان زیاد است (سیدمحسن حکیم و سیدمحمود شاهرودی)، از دنیا بروند، ایشان مرجع مطلق خواهد شد.<ref>روحانی، نهضت، ۲/۱۱۱۵؛ شیخ‌فرشی، تحلیلی بر نقش سیاسی عالمان شیعی در پیدایش انقلاب اسلامی، ۲۳۱ ـ ۲۳۲.</ref>

امام‌خمینی نیز، چنان‌که برخی شاگردان ایشان تأکید کرده‌اند، پس از رحلت بروجردی، از پذیرش منصب مرجعیت گریزان بود و نه تنها گامی در این راه برنداشت، بلکه رفتار ایشان بر خلاف آن بود و چیزهایی را که مقدمه مرجعیت به شمار می‌آمدند، دفع می‌کرد؛<ref>طاهری خرم‌آبادی، خاطرات آیت‌الله سیدحسن خرم‌آبادی، ۱/۱۱۹.</ref> چنان‌که یکی از فضلای حوزه، یک روز پس از فوت بروجردی به استفتای شفاهی از ایشان مبنی بر جواز بقا بر تقلید از میت پرداخت و ایشان در پاسخ، ضمن اشاره به جواز، پس از اقامه نماز جماعت یادآور شد مبادا از مرجعیت کسی طرفداری کنند؛ زیرا مرجعیت امری الهی است و بدون این مسائل تعیین خواهد شد.<ref>فقیهی، خاطره ۵/۱۴۱ ـ ۱۴۲.</ref> روزنامه‌ها با کسانی که در مظان مرجعیت بودند، ازجمله امام‌خمینی مصاحبه کردند که ایشان در پاسخ یادآور شد فعلاً تصمیم ندارد در مسیر مرجعیت گامی بردارد و اگر روزی مصلحت اسلام و مسلمانان یا ضرورت اقتضا کرد، ممکن است تصمیم خود را عوض کند.<ref>طاهری خرم‌آبادی، خاطرات آیت‌الله سیدحسن خرم‌آبادی، ۱/۱۱۶.</ref>

امام‌خمینی در راستای رفتار یادشده حتی از حضور در تشییع بروجردی که می‌توانست به معنای قرار دادن خود در معرض مرجعیت باشد یا امکان داشت رقابت علاقه‌مندان را دامن بزند، با همه علاقه‌ای که به وی داشت، پرهیز کرد؛<ref>مسعودی خمینی، خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی، ۱۸۹.</ref> همچنین مدتی در هیچ یک از مجالس بزرگداشت بروجردی، شرکت نکرد؛ زیرا احتمالاً با شعارها و تکریم‌هایی روبه‌رو می‌شد که بی‌شائبه نبود.<ref>طاهری خرم‌آبادی، خاطرات آیت‌الله سیدحسن خرم‌آبادی، ۱/۱۱۶ ـ ۱۱۷.</ref> این است که برخی شاگردان ایشان تأکید کرده‌اند که امام‌خمینی در تمام دوران عمر خود یک گام برای ریاست و مرجعیت برنداشت. پس از فوت بروجردی، برای ریاست و اداره حوزه و در نتیجه مرجعیت، جریان‌ها و فعالیت‌هایی در قم آغاز شد؛ امّا ایشان جداً با این گونه حرکت‌ها مخالفت می‌کرد و حاضر نبود کوچک‌ترین گامی در این راه بردارد. درباره اداره حوزه و پرداخت شهریه به طلاب نیز کاملاً کنار کشید و می‌گفت دیگران حوزه را اداره می‌کنند و ایشان نیز به بحث و درس خود ادامه می‌دهد؛<ref>امینی، سرگذشت‌های ویژه، ۴/۱۱۱ ـ ۱۱۲؛ مؤمن، خاطرات، ۵/۱۷۶.</ref> چنان‌که وقتی ابراهیم امینی درخواستِ تشکیل جلسه استفتا ـ که نشان مرجعیت بود ـ کرد، ایشان یادآور شد انتظار داشته‌است به جای پیشنهاد مرجعیت، ایشان را موعظه کرده، به اصلاح نفس و به یاد قیامت دعوت کند؛<ref>امینی، سرگذشت‌های ویژه، ۴/۱۱۲ ـ ۱۱۳؛ امینی، حوزه، ۴۹/۳۶ ـ ۳۷.</ref> همچنین وقتی یکی از شاگردان پیشنهاد تهیه پول و شهریه داد و گفت امروزه تبلیغات مرجعیت بر پایه همین شهریه است، این پیشنهاد را به‌شدت رد کرد و یادآور شد انتظار داشته اگر گرفتار چنین خصلتی بود، نصیحت شود.<ref>سروش محلاتی،  چهل پرده اشک، ۴۶.</ref> افزون بر حوزویان، برخی شخصیت‌های سیاسی غیر حوزوی نیز امام‌خمینی را در این جهت ممتاز یافته بودند.<ref>حسینیان، سه سال ستیز مرجعیت شیعه (۱۳۴۱ ـ ۱۳۴۳)، ۲۶۰ ـ ۲۶۱.</ref>

امام‌خمینی پس از آنکه به شرایط اجتماعی تن داد و مسئولیت مرجعیت را پذیرفت، نه تنها خود در تبلیغ مرجعیت گامی برنداشت، از لحاظ شخصی نیز علاقه‌ای نداشت شاگردان و یاران، مرجعیت ایشان را تبلیغ کنند.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۱/۳۸ و ۳۹۸ ـ ۳۹۹.</ref> ایشان در سال‌های تبعید در عراق نیز برای کسی مجلس ترحیم برگزار نکرد و به‌شدت از برخی شئون رایج مرجعیت دوری می‌گزید؛ حتی زمانی که پس از رحلت [[سیدمحمود شاهرودی]]، قرار شد از سوی ایشان مجلسی برگزار کنند، با آن مخالفت کرد؛ البته پس از مدتی برای اینکه گفته نشود ایشان با شاهرودی رابطه خوبی نداشته‌است، در بزرگداشت چهلمین روز درگذشت وی، مجلس ختم گرفت.<ref>ستاری، خاطرات، ۲۴ ـ ۲۵.</ref>

از سوی دیگر، نشر کتاب‌های علمی و فقهی، زمینه‌ساز مرجعیت است؛ زیرا از این راه فضلای حوزه و مردم به امتیازات علمی فرد پی برده، به سمت و سوی او گرایش پیدا می‌کنند؛ اما کتاب‌هایی که امام‌خمینی نوشته بود، تک‌نسخه و در اختیار خودشان بود و به نشر آن اقدام نمی‌کرد تا اینکه کتاب فقهی ایشان (دماء ثلاثه) با هزینه شخصی مسعودی خمینی و سیدمرتضی پسندیده چاپ شد؛ ولی با آگاهی ساواک از موضوع، همه هزار نسخه آن توقیف شد<ref>مسعودی خمینی، خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی، ۱۸۹ ـ ۱۹۰.</ref> چنان‌که مجتبی تهرانی و مرتضی تهرانی که از شاگردان شناخته‌شده امام‌خمینی بودند، با اصرار و هزینه خودشان، تصمیم به چاپ کتاب [[مکاسب محرمه]] ایشان گرفتند؛ ولی کتاب که برای چاپ آماده شد، نامی از نویسنده در آن نبود و با اصرار و اینکه ممکن است کسی به مطالب کتاب انتقاد داشته باشد و باید مؤلف را بشناسد، امام‌خمینی جمله «اقل الطلاب روح الله الموسوی الخمینی» را در قسمت مربوط به نام مؤلف نوشت.<ref>مسعودی خمینی، خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی، ۱۹۰-۱۹۱.</ref>  درباره آثار فتوایی ایشان نیز همین سختگیری و عدم ابراز آن، وجود داشته‌است.<ref>ادامه مقاله.</ref>

پس از درگذشت حکیم در دوازدهم خرداد ۱۳۴۹ در نجف، [[محمدرضا پهلوی]] برای دورکردن مردم از امام‌خمینی، پیام تسلیتی برای خوانساری و شریعتمداری فرستاد<ref>روحانی، نهضت امام خمینی، ۲/۷۹۴ ـ ۷۹۵.</ref> که از رادیو پخش شد. به گفته علم، پهلوی قصد داشت تنها برای شریعتمداری پیام تسلیت بدهد، ولی با صلاحدید وی، نسخه‌ای دیگر از پیام خود برای خوانساری نیز فرستاد.<ref>علم، گفتگوهای من، ۱/۲۴۵ ـ ۲۴۶، علم، یادداشت‌ها، ۲/۵۹.</ref> یک روز بعد نیز پیام تشکر آن دو مرجع در پاسخ ارسال پیام تسلیت به پهلوی، از رادیو پخش شد.<ref>روحانی، نهضت امام خمینی، ۲/۷۹۴ ـ ۷۹۶.</ref> از طرف وزیر دربار ایران نیز تلگرام تسلیتی به فرزند ارشد حکیم، سیدیوسف حکیم مخابره شد که وی پاسخ نداد.<ref>روحانی، نهضت امام خمینی، ۲/۷۹۵.</ref> در گزارشی آمده‌است جمعی از علما ازجمله سیدمحمود طالقانی از شریعتمداری خواستند به تلگرام پهلوی پاسخ ندهد و وقتی دریافتند وی در صدد پاسخ است، از وی قول گرفتند در پاسخ، یک سلسله مسائل سیاسی ازجمله بازگرداندن امام‌خمینی به ایران، آزادی زندانیان، الغای کاپیتولاسیون و دیگر قانون‌های ضد اسلامی را خواستار شود. طالقانی با اطمینان به اینکه وی به قول خود عمل خواهد کرد، راهی تهران شد؛ ولی میان راه قم ـ تهران متن تلگرام او را که شنید شگفت‌زده شد.<ref>روحانی، نهضت امام خمینی، ۲/۷۹۵ ـ ۷۹۶.</ref> امام‌خمینی در گفتگویی خصوصی با برخی، این کار را نادرست دانست و نگران تکرار آن نیز بود و یکی از پیامدهای آن را به مخاطره‌افتادن مبارزات مردم می‌دانست.<ref>روحانی، نهضت امام خمینی، ۲/۷۹۶ ـ ۷۹۷.</ref> برخی روحانیان ایرانی مقیم نجف در اعلامیه‌ای مفصل که در عراق و ایران پخش شد، پاسخ خوانساری و شریعتمداری را نقد و محکوم کردند.<ref>روحانی، نهضت امام خمینی،۲/۷۹۷ ـ ۷۸۰.</ref>

در برابر اقدام محمدرضا پهلوی، از سوی یاران و اصحاب امام‌خمینی تلگرام تسلیتی از ایران به ایشان مخابره شد؛ ازجمله در ۱۴ خرداد ۱۳۴۹، ۴۷ تن از شاگردان امام‌خمینی در تلگرامی که از ایشان با تعبیر «مرجع بزرگ شیعه» یادشده بود، همراه تسلیت فوت حکیم، عظمت اسلام و مسلمانان و ترقی روزافزون جامعه روحانیت و حوزه‌های علمیه را در پرتو توجهات امام زمان(ع) و رهبری ایشان از خداوند خواستار شدند.<ref>مرکز اسناد انقلاب، ۳/۲۲۲؛ ربانی شیرازی، یاران امام به روایت اسناد ساواک روایت پایداری شرح مبارزات حضرت آیت‌الله حاج‌شیخ‌عبدالرحیم ربانی شیرازی، ۱۹۸ ـ ۱۹۹.</ref> ساواک از ارسال این تلگرام که حسینعلی منتظری و عبدالرحیم ربانی شیرازی تهیه کرده بودند، جلوگیری کرد، اما باز در ایران پخش شد<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۱/۳۷۴ ـ ۳۷۶؛ ربانی شیرازی، یاران امام به روایت اسناد ساواک روایت پایداری شرح مبارزات حضرت آیت‌الله حاج‌شیخ‌عبدالرحیم ربانی شیرازی، ۱۹۸ ـ ۱۹۹.</ref> در سندی دیگر از ساواک آمده‌است اکبر هاشمی رفسنجانی تلگرام تسلیتی با امضای هفتاد تن از روحانیان تهیه کرده، قرار است به امام‌خمینی مخابره کند.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۱/۳۶ و ۳۷۳.</ref> علمای تهران نیز در تلگرامی رحلت حکیم را به ایشان تسلیت گفتند؛<ref>روحانی، نهضت امام خمینی، ۲/۸۱۷ ـ ۸۱۸؛ ادامه مقاله.</ref> نیز مدرسان حوزه قم با برگزاری مجلس حکیم سعی کردند از این مجلس نیز برای تبلیغ مرجعیت امام‌خمینی استفاده کنند. <ref>طاهری خرم‌آبادی، خاطرات آیت‌الله سیدحسن خرم‌آبادی، ۲/۸۲ ـ ۸۴.</ref>

==اعلامیه استادان حوزه==

به دنبال مسائل یادشده، تلاش روحانیان مبارز در داخل و خارج ایران برای گسترش مرجعیت امام‌خمینی اوج گرفت. ساواک نیز با حساسیت ویژه این تلاش‌ها را پیگیری و گزارش می‌کرد.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۰/۷۶ ـ ۷۷، ۸۰ ـ ۸۲، ۸۵، ۹۸ ـ ۹۹ و ۱۱/۳۷۱ ـ ۳۸۶، ۳۹۷ ـ ۳۹۸.</ref> ازجمله دوازده تن از مدرسان برجسته حوزه علمیه قم، محمد فاضل لنکرانی، حسین نوری، حسینعلی منتظری، عبدالرحیم ربانی شیرازی، غلامرضا صلواتی، علی مشکینی، نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی، ابوالقاسم خزعلی، ابراهیم امینی، محمد شاه‌آبادی، [[یحیی انصاری شیرازی]] و احمد جنتی در اعلامیه‌ای بر مرجعیت و اعلمیت امام‌خمینی تأکید کردند.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۱/۳۸۰ ـ ۳۸۳؛ نوری، آیینه‌داران حقیقت،  ۱/۴۱۷؛ مسعودی خمینی، خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی، ۳۰۱ و ۳۵۲؛ طاهری خرم‌آبادی، خاطرات آیت‌الله سیدحسن خرم‌آبادی، ۲/۷۷ ـ ۸۱.</ref>

ساواک در گزارشی، متن نوشته تک‌تک این افراد را آورده‌است.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۱/۳۸۰ ـ ۳۸۲.</ref> فاضل لنکرانی به لحاظ علمی و تقوایی، صلاحیت امام‌خمینی را برای مرجعیت تقلید و حفاظت از حوزه اسلام و حمایت مسلمانان محرز و بدون تردید شمرد. منتظری با توجه به مراتب علمی و عملی امام‌خمینی و روشن‌بینی و مجاهدت‌های ایشان، صلاحیت ایشان را برای مرجعیت و زعامت شیعه محرز و ترویج و تعیین ایشان را به صلاح اسلام و مسلمانان دانست. ربانی شیرازی، با اشاره به مخاطراتی که برای اسلام پیش‌بینی می‌شد، یادآور شد لازم است مسلمانان به شخصی مراجعه کنند که علاوه بر برتری علمی و عملی، به اوضاع جهان واقف و در قبال حوادث صابر باشد و با شهامت هرچه تمام‌تر از حریم مقدس قرآن دفاع کند و مصداق کامل«امّا مَنْ کانَ مِنَ الفقهاء...» باشد، و در پایان اشاره کرد ایشان واجد چنین صفاتی است. امینی، امام‌خمینی را واجد همه شرایط مرجعیت و تقلید از ایشان را به صلاح اسلام و مسلمانان دانست. مشکینی تقلید از ایشان را بی‌اشکال و به صلاح اسلام و مسلمانان شمرد. نوری همدانی تأکید کرد در جامعیت شرایط مرجعیت عامه و تامه ایشان، جای هیچ‌گونه تردیدی نیست و ترویج ایشان به صلاح اسلام و مسلمانان است. انصاری یادآور شد در مرجعیت عامه ایشان هیچ‌گونه تردیدی نیست، و اشاره کرد ایشان جامع حد اعلای شرایط مرجعیت تامه است و تقلید و ترویج از ایشان موجب اعتلای کلمه حق و اعزاز مسلمانان است. جنتی با اشاره به اینکه مرجعیت با تمام شئونات مادی و معنوی مردم مسلمان سر و کار دارد و کیان اسلام و همه حیثیات ملل اسلامی، همیشه وابسته به روشن‌بینی، قاطعیت، علم و تقوای مراجع تقلید بوده، خاطرنشان ساخت امروز با توجه به نیاز اسلام به رهبر واجد شرایط بیش از هر زمان دیگر، ایشان مرجعیت عامه دارد. خزعلی با بدیهی‌دانستن وجوب حفظ حوزه اسلام و حدود دین و اعزاز و تقویت مسلمین، این مسئله را با مرجعیت امام‌خمینی امکان‌پذیر شمرد. شاه‌آبادی، پیروی از آرا و فتاوی ایشان را موجب رستگاری شمرد و صالحی نجف‌آبادی صلاحیت مرجعیت عامه ایشان را بسیار بدیهی و تأیید و ترویج و تقویت ایشان را وظیفه شرعی هر فرد مسلمان و علاقه‌مند به اسلام و مصالح مسلمانان دانست. صلواتی نیز امام‌خمینی را واجد شرایط مرجعیت عامه و تقلید از ایشان را به صلاح اسلام دانست.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۱/۳۸۰ ـ ۳۸۳.</ref>

از سوی دیگر، با وجود اینکه از استادن حوزه، پرسش شده بود نظر خود را درباره مرجعی که مقلدان پس از فوت حکیم، بایسته‌است به وی مراجعه کنند، بیان کنند، برخی به تعیّن و اعلم‌بودن امام‌خمینی برای تقلید اشاره کردند، و در همه آنها به نوعی این نکته تصریح شده بود که تقلید از ایشان به مصلحت اسلام و مسلمانان است. بعضی نیز با توجه به اینکه در برخی پاسخ‌ها به مجموع شرایط لازم یک مرجع اشاره شده بود، به حصر مرجعیت در ایشان رسیدند.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۲۶۲.</ref>. بعضی دیگر، از اعلامیه دوازده‌امضایی استفاده کردند که گرچه برخی استادان به مرجعیت و جواز تقلید از امام‌خمینی اشاره کرده‌اند، اما از سخنان بیشتر آنان اعلم‌بودن ایشان فهمیده می‌شود.<ref>احمدی میانجی، خاطرات فقیه اخلاقی آیت‌الله احمدی میانجی، ۲۰۰.</ref>

با توجه به برخی تردیدافکنی‌ها که صورت می‌گرفت، اعلامیه دوازده‌امضایی، تأثیر بسزایی در میان مردم و گسترش مرجعیت امام‌خمینی داشت. بسیاری از مدرسان در خاطرات خود به این مسئله اشاره کرده‌اند؛<ref>نوری، آیینه‌داران حقیقت، ۱/۴۱۷؛ طاهری خرم‌آبادی، خاطرات آیت‌الله سیدحسن خرم‌آبادی، ۲/۷۷ ـ ۸۱؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۲۶۳.</ref> ازجمله طاهری خرم‌آبادی ضمن اشاره به آثار مثبت این اعلامیه و واکنش رژیم پهلوی به آن، ابتکار، پیشنهاد و پیگیری آن را کار خود دانسته‌است.<ref>طاهری خرم‌آبادی، خاطرات آیت‌الله سیدحسن خرم‌آبادی، ۷۸ ـ ۸۱/۲.</ref> آذری قمی، این اعلامیه را موجب تثبیت مرجعیت امام‌خمینی و به دنبال آن، شتاب و اوج‌گیری نهضت اسلامی دانسته‌است.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۲۶۶.</ref> فاضل لنکرانی نیز با اشاره به تلاش رژیم پهلوی برای مطرح‌نشدن مرجعیت امام‌خمینی، این اعلامیه را که افزون بر مرجعیت به نوعی مسئله رهبری نیز در آن مطرح شده بود، موجب برهم‌خوردن نقشه و تلاش رژیم شمرده‌است و به تأثیر آن در میان مردم پرداخته، یادآور شده‌است چون امضاکنندگان، نخبه‌های حوزه علمیه و مورد تصدیق و اعتماد بیشتر طلاب آگاه حوزه بودند، مسئله مرجعیت ایشان کاملاً تثبیت شد؛ به همین سبب ساواک روی آن حساسیت شدیدی داشت.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۲۶۷.</ref> نوری همدانی نیز با توجه به پخش این اعلامیه در شهرستان‌ها و خوانده‌شدن آن در سخنرانی‌ها، خاطرنشان کرده‌است این اعلامیه در جذب مردم به مرجعیت امام‌خمینی بسیار اثربخش بود.<ref>نوری، آیینه‌داران حقیقت ۴۱۷.</ref>

از سوی دیگر، منتظری و ربانی شیرازی، افزون بر همراهی در اعلامیه دوازده‌امضایی مدرسان، به صورت جداگانه در اعلامیه‌ای مشترک و مفصل، امام‌خمینی را لایق‌ترین و صالح‌ترین شخص برای تصدی مرجعیت تقلید و زعامت مسلمانان معرفی و لزوم تقلید از ایشان را اعلام کردند. در بخشی از این اعلامیه با اشاره به سابقه مرجعیت در زمان میرزای شیرازی، وضعیت جامعه اسلامی و صفات لازم برای مرجعیت در شرایط کنونی، یادآور شدند حوزه علمیه قم با شناسایی کامل و آگاهی کافی به وضع حوزه‌های علمیه و روحیه افراد، با رعایت کامل مقررات دینی و دقت شدید در تشخیص صفات لازم برای زعامت اسلامی، بارها نظر خود را درباره شخصیت بارز و بی‌نظیر، مرجع عالم اسلام، «حضرت آیت‌الله العظمی آقای خمینی متع الله المسلمین بطول بقائه» بیان کرده، مراتب اتکا و اعتماد خود را به ایشان ابراز داشته، اکنون دوباره به‌صراحت اعلام می‌دارد با توجه به وضعیت روز و موقعیت خطیر مسلمانان، ایشان را لایق‌ترین شخصیت برای رهبری و زعامت و شایسته تقلید و مراجعه عموم می‌داند. از این‌رو آن دو خواستار آن شدند کسانی که تا به حال از ایشان تقلید نکرده‌اند، به اکثریت مردم بپیوندند تا با وحدت کلمه و ایجاد یکپارچگی، در تعظیم اسلام و اعتلای مسلمانان و دفع مفاسد بکوشند.<ref>منتظری، ۲/۸۱۱ ـ ۸۱۲؛ ربانی شیرازی، یاران امام به روایت اسناد ساواک روایت پایداری شرح مبارزات حضرت آیت‌الله حاج‌شیخ‌عبدالرحیم ربانی شیرازی، ۲۰۰ ـ ۲۰۱؛ مرکز اسناد انقلاب، اسناد انقلاب اسلامی، ۲/۱۷۸ ـ ۱۷۹.</ref> همچنین منتظری در ۱۳ و ۱۴ خرداد این سال، در نامه‌ای به عطاءالله اشرفی اصفهانی در کرمانشاه و سیدحسین خادمی در اصفهان، امام‌خمینی را برای مرجعیت شیعه متعین دانسته، ترویج ایشان را به صلاح اسلام و مسلمانان دانست.<ref>مرکز اسناد انقلاب، اسناد انقلاب اسلامی، ۲/۸۱۳ ـ ۸۱۶.</ref> مقصود از «متعین»، همان اعلمیت است؛ چون بیشتر فقهای معاصر ازجمله امام‌خمینی تقلید از مجتهد اعلم را در صورت امکان، احتیاط واجب می‌دانند.<ref>امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱/۸؛ یزدی، سیدکاظم، عروة الوثقی، ۱/۱۹.</ref>

==گسترش در سطح کشور==

گزارش‌های ساواک از فعالیت پیروان امام‌خمینی در شهرهای مختلف، از ترویج و تبلیغ مرجعیت ایشان در سطح کشور حکایت دارد؛ ازجمله علمای شیراز اعلامیه‌ای منتشر کردند که سیدعبدالحسین دستغیب، یکی از امضاکنندگان آن بود.<ref>روحانی، نهضت امام خمینی، ۲/۸۱۳ ـ ۷۱۴.</ref> آنان در مجلسی که برای بزرگداشت حکیم، در مسجد نو شیراز برگزار شده بود، به سخنران مجلس نمایندگی دادند به مردم اعلام کند علمای این شهر، مردم را به امام‌خمینی ارجاع داده‌اند و ایشان را مرجع وارسته و شایسته برای تقلید معرفی می‌کنند.<ref>روحانی، نهضت امام خمینی، ۲/۸۱۳.</ref> ساواک در گزارشی، [[سیداسدالله مدنی]] را یکی از طرفداران جدی امام‌خمینی شمرده که در همدان نفوذ عجیبی دارد و بیش از یک سوم اهالی همدان را مقلد ایشان کرده‌است و در هر محفل و مجلسی از امام‌خمینی ستایش کرده، ایشان را از دیگران اعلم می‌شمارد.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۱/۳۹۲.</ref> وی افزون بر تبلیغ مرجعیت امام‌خمینی و گسترش مقلدان ایشان در ایران، مرجعیت ایشان را برای شیعیان افغانستان، پاکستان و هند نیز تبلیغ کرده‌است.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۲۱/۴۵۱؛ مقاله مدنی، سیداسدالله.</ref> عطاءالله اشرفی اصفهانی نیز در کرمانشاه با استناد به گواهی [[سیدحسین خادمی اصفهانی]] و سیداسدالله مدنی که از عالمان عادل و خبره به شمار می‌آمدند، روحانیت و مردم را به تقلید از امام‌خمینی با عنوان مرجع اعلم، دعوت کرد و از روحانیان خواست در این راستا تلاش کنند و مسئولیت این کار را در برابر بازخواست رژیم برعهده او بگذارند.<ref>مؤمن، خاطرات، ۵/۱۸۳ ـ ۱۸۴.</ref> همین مسئله باعث شد ساواک او را تهدید به تبعید کند.<ref>اشرفی اصفهانی، عروج خونین، ۱۰؛ شیرازی، سیره شهید اشرفی اصفهانی، ۲۱ ـ ۲۲.</ref>

{{ببینید|عطاء‌الله اشرفی اصفهانی، عطاءالله}}

[[سیدمحمدرضا سعیدی]]، یکی از شاگردان امام‌خمینی که در تهران در مسجد موسی‌بن‌جعفر(ع) امامت و تبلیغ می‌کرد، نیز از همان آغاز تا زمان شهادتش، در تبلیغ مرجعیت ایشان فعال بود؛ به گونه‌ای که ساواک در گزارش خود آورده‌است وی تنها شخصی است که به صورت علنی و غیر علنی به نفع ایشان فعالیت می‌کند.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۱/۲۲.</ref> وی در خرداد ۱۳۴۴ در نامه‌ای که به امام‌خمینی در ترکیه فرستاد، از ایشان با عنوان «مرجع عالی‌قدر شیعه» یاد کرده<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۵/۱۷۱ ـ ۱۷۲.</ref> ایشان را مرجع تقلید، رهبر شیعیان، ادامه‌دهنده راه انبیا(ع) و جانشین امام زمان(ع) خوانده‌است.<ref>رنجبر، عروج از زندان، زندگی و مبارزات شهید آیت‌الله سعیدی، ۱۰۴ ـ ۱۰۵.</ref> وی در سخنرانی‌های خود بارها از مردم خواست از امام‌خمینی تقلید کرده، رساله ایشان را تهیه کنند.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۱/۱۸، ۱۳۸ و ۱۴۷.</ref> ساواک نیز بارها از پخش رساله و کتاب تحریر الوسیله به دست وی گزارش داده‌است.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۱/۲۱ ـ ۲۳ و ۳۰۲ ـ ۳۰۳.</ref>

در دیگر حوزه‌ها ازجمله حوزه علمیه مشهد نیز روحانیان طرفدار امام‌خمینی ازجمله [[سیدعلی خامنه‌ای]]، [[عباس واعظ طبسی]] و محمدرضا محامی به تبلیغ مرجعیت ایشان پرداختند و یادآور شدند تقلید هیچ‌کس جز ایشان جایز نیست و باید ایشان را تقویت کرد تا دستگاه فاسد را به هم بریزد و مسلمانان را از شر آنها نجات دهد.<ref>خامنه‌ای، شرح اسم (زندگی‌نامه آیت‌الله سیدعلی حسینی خامنه‌ای، ۱۳۱۸ ـ ۱۳۵۷)، ۳۴۸ ـ ۳۴۹؛ دبیرخانه، خبرگان ملت، شرح حال نمایندگان مجلس خبرگان رهبری، ۱/۶۱ ـ ۶۲.</ref> سیدعبدالکریم هاشمی‌نژاد نیز از مروجان مرجعیت امام‌خمینی بود.<ref>بذرافشان، شهید هاشمی‌نژاد، ۲/۸۵۴.</ref> بر اساس گزارش ساواک، حوزه‌های علمیه اصفهان، کاشان، شیراز و مشهد نیز ضمن تسلیت به امام‌خمینی، ایشان را مرجع تقلید معرفی کرده‌اند.<ref>روحانی، نهضت امام خمینی، ۲/۸۱۶.</ref> مدرسان حوزه ازجمله مسعودی خمینی در سیرجان<ref>مسعودی خمینی، خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی، ۳۵۳.</ref> [[محمدعلی گرامی]] در همدان <ref>گرامی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، ۳۵۰.</ref> و بر اساس گزارش ساواک محمد یزدی، با تبلیغ نظریه مدرسان حوزه علمیه قم با ارسال نامه‌های بسیار <ref>یزدی، محمد، خاطرات، سند ۳۸؛ صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۲۵۸، پاورقی.</ref> برای گسترش مرجعیت امام‌خمینی تلاش کردند.

==گسترش در کشورهای دیگر==

روحانیت و علمای متعهد برخی کشورهای شیعه‌نشین دیگر نیز اعلمیت امام‌خمینی را به شیعیان کشورهای اسلامی اعلام کردند؛ علمای پاکستان، ازجمله محمد شریعت اصفهانی که از سال ۱۹۵۲م/۱۳۳۱ش نماینده بروجردی در کراچی بود.<ref>عارف نقوی، تذکره علمای امامیه پاکستان، ۳۱۳.</ref> و طالب طاهری جوهری، رئیس دانشگاه امیه کراچی، در اعلامیه‌ای جداگانه امام‌خمینی را با عنوان مرجع اعلم، به مردم معرفی کردند.<ref>روحانی، نهضت امام خمینی، ۱/۸۰ ـ ۸۱، ۸۳ و ۲/۸۱۹ ـ ۸۲۱؛ محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۲/۹۵.</ref> در کویت نیز سیدعباس مهری مردم را به تقلید از ایشان فرا خواند<ref>محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۲/۹۳.</ref> و در بحرین فاضل فردوسی و سیدهادی موسوی مردم را به تقلید از ایشان فرا خواندند.<ref>محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۲/۹۵ ـ ۹۶.</ref> برخی روزنامه‌ها و مجله‌ها در افغانستان و پاکستان ضمن آوردن عکس و شرح حالی از امام‌خمینی، از ایشان به مرجع اعدل و اعلم یاد کردند <ref>روحانی، نهضت امام خمینی، ۲/۸۲۰ ـ ۸۲۲.</ref> ساواک نیز گزارش کرده‌است یک مجله پاکستانی به نام«ارشاد» ضمن چاپ تصویر امام‌خمینی روی جلد خود، ایشان را مرجع اعلم جهان تشیع معرفی کرده‌است.<ref>روحانی، نهضت امام خمینی، ۲/۸۲۲؛ مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۲۱/۴۱ و ۱۷۹ ـ ۱۸۰.</ref> همچنین ساواک گزارش کرده‌است روزنامه «پکتیکا» ایشان را مرد مبارزه با صهیونیسم و امپریالیسم معرفی کرده که پس از تبعید به ترکیه، زعیم بزرگ و مرجع عامه دینی شماری از مسلمانان جهان در عراق شناخته شده‌است.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۲۱/۴۳ و ۱۸۰ ـ ۱۸۵.</ref> علما و فضلای افغانستان در نجف با امام‌خمینی بیعت کردند و مردم شیعی افغانستان را به ایشان ارجاع دادند<ref>محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۲/۹۴.</ref> در هندوستان نیز محمد مصطفی جوهر در اعلامیه‌ای امام‌خمینی را مرجع اعلم نام برد.<ref>روحانی، نهضت امام خمینی، ۱/۸۳.</ref> و یکی دیگر از عالمان بزرگ محلی، به نام گوهر، ایشان را دارای صلاحیت برای مرجعیت شمرد <ref>محتشمی‌پور، خاطرات سیاسی، ۲/۹۵.</ref> در لکنهو نیز که یکی از مراکز شیعی در هندوستان است، شماری از علما و روحانیان این شهر ازجمله سیدعلی سعید عبقاتی، سعادت حسین خان، محمود حسن، روشن علی، مولوی سیداحمد، مولوی سیداسکندر حسین و سیدمحمدمهدی زید پوری، اعلمیت امام‌خمینی را اعلام کرده، مردم را به تقلید از ایشان فراخواندند <ref>روحانی، نهضت امام خمینی، ۱/۷۸ و ۲/۸۰۹.</ref> در گزارشی به تاریخ ۲۸/۴/۴۹ نیز آمده‌است شیعیان افغانستان، پاکستان و هندوستان به امام‌خمینی رجوع کرده‌اند.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۲۱/۴۵۷.</ref>

با این حال، امام‌خمینی همچنان با هر گونه حرکت و تبلیغی که شائبه ترویج و آینده‌سازی برای مرجعیت خود داشته باشد، موافق نبود و همان روشی که پس از رحلت بروجردی داشت، در این مرحله با شدت بیشتری پیش گرفته بود؛<ref>طاهری خرم‌آبادی، خاطرات آیت‌الله سیدحسن خرم‌آبادی، ۲/۷۹ ـ ۸۰.</ref> چنان‌که در خرداد ۱۳۴۹ که پس از درگذشت حکیم بحث مرجعیت مسئله روز حوزه‌های علمیه در نجف و ایران بود، به علاقه‌مندان خود توصیه کرد از نفی و اثبات مرجعیت ایشان برکنار باشند و وارد مناقشه‌ها نشوند<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲/۲۷۴.</ref> و وقتی محمد مؤمن، در سفری به نجف از اعلامیه علمای قم در تأیید اعلمیت ایشان گزارش داد، نه تنها آن را تأیید نکرد، بلکه به آن اعتراض کرد؛ اما مؤمن در پاسخ ایشان گفت آنان بر اساس تشخیص تکلیف شرعی خود این کار را کرده‌اند؛ زیرا محمدرضا پهلوی به دستور امریکا در صدد نابودی اسلام است و باید در برابر آن ایستاد و این افراد تشخیص داده‌اند جز ایشان کسی این صلاحیت را ندارد، و ایشان پس از این توضیح سکوت کرد.<ref>مؤمن، خاطرات، ۵/۱۷۹ ـ ۱۸۰.</ref>

با آغاز نهضت اسلامی، محبوبیت امام‌خمینی در میان حوزویان و توده مردم افزون‌تر شد و به تبع، مرجعیت ایشان نیز گسترش بیشتری پیدا کرد. امام‌خمینی به همان اندازه که در مبارزه با رژیم پهلوی پیش می‌رفت، مرجعیت ایشان نیز تقویت می‌شد و اوج می‌گرفت و به هر اندازه خود را در معرض بلاها و خطرها قرار می‌داد، توجه مردم نیز به ایشان بیشتر می‌شد. ایشان در آن روزگاری که کسی جرئت نمی‌کرد نام امریکا و محمدرضا پهلوی را بدون احترام ببرد، به‌راحتی از آنان با لحن تحقیرآمیزی یاد می‌کرد.<ref>مسعودی خمینی، خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی، ۱۸۵؛ طاهری، ۱/۱۲۱.</ref> از نگاه شاگردان امام‌خمینی، مرجعیت ایشان، خدایی بود؛ حتی دشمنان آن را تسریع و گسترش دادند. محمدرضا پهلوی ایشان را دستگیر کرد و به حبس و حصر برد تا با جدایی ایشان از حوزه و مردم به فراموشی سپرده شود؛ ولی واکنش‌ها و اعتراف عوامل رژیم ثابت کرد این کار هیچ سودی برای آنان نداشت، بلکه مضر بود و بر شهرت و محبوبیت ایشان نیز افزود.<ref>مقاله دستگیری امام‌خمینی.</ref>

از سوی دیگر، رژیم پهلوی با اصرار امریکا، امام‌خمینی را به ترکیه و نجف تبعید کرد تا ارتباط ایشان و حوزه قطع و صدا و شخصیت ایشان در حوزه نجف گم شود؛<ref>مقاله تبعید امام‌خمینی.</ref> ولی علمیت، تقوا و اخلاص ایشان سبب شد مرجعیت و نفوذ ایشان گسترش بیشتری پیدا کند؛<ref>مسعودی خمینی، خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی، ۱۸۵ ـ ۱۸۶.</ref> تا جایی که به تمام معنا نفوذ کلمه و مرجعیت عامه یافت. در کنار افراد و گروه‌های حوزوی، بعضی گروه‌های سیاسی در دهه چهل، ازجمله نهضت آزادی با اینکه نخست به شریعتمداری تمایل داشتند و گرایش‌های ملایم سیاسی او را می‌پسندیدند، پس از قضیه انجمن‌های ایالتی و ولایتی و نقش فعال سیاسی امام‌خمینی، به مرجعیت ایشان متمایل شدند.<ref>صالحی نجف‌آبادی، خاطرات، ۳۱.</ref> در اسناد شهربانی افراد وابسته به جبهه ملی نیز از طرفداران امام‌خمینی شمرده شده‌اند.<ref>مؤسسه تنظیم، امام در آینه اسناد، ۱/۳۶۵.</ref> و طبعاً این امر مربوط به همه آنان نیست.

از سوی دیگر، تثبیت تدریجی مرجعیت امام‌خمینی در کنار افزایش روزافزون مقلدان ایشان، به طور طبیعی، مسئله پرداخت شهریه طلاب علوم دینی را به میان آورد. مسعودی خمینی درباره نخستین شهریه پرداختی امام‌خمینی خاطرنشان کرده‌است سیدعلی غیوری از مبارزان و شاگردان امام‌خمینی بیست هزار تومان وجوهات به ایشان پرداخت کرد. ایشان نیز دستور داد به هر یک از طلاب پانزده تومان پرداخت شود. مسعودی خمینی و حسن صانعی با حضور در مدارس آن را میان طلاب پخش کردند <ref>مسعودی خمینی، خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی، ۲۰۲ ـ ۲۰۳.</ref> پس از آغاز مبارزات و قضیه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، وجوه شرعیِ دریافتیِ امام‌خمینی که در گذشته نیز به صورت نامرتب وجود داشت، بیشتر شد و پرداخت شهریه ایشان به طلاب، مانند دیگر مراجع وقت گردید،<ref>یزدی، محمد، خاطرات آیت‌الله محمد یزدی، ۳۵۷ ـ ۳۵۸؛ پسندیده، خاطرات، ۲۲۹.</ref> بلکه پس از مدتی افزایش نیز یافت؛ موضوعی که به‌شدت ساواک را نگران کرد و در پی کشف دلایل افزایش پرداخت شهریه ایشان برآمد. ناصر مقدم ریاست ساواک دستور داد از همه امکانات موجود برای شناسایی افرادی که به امام‌خمینی وجوه شرعیه می‌پردازند و عاملان جمع‌آوری و ارسال آن به عراق اقدام کنند.<ref>ادامه مقاله.</ref>

پس از [[پیروزی انقلاب اسلامی]] در سال ۱۳۶۱ با توجه به ظهور شخصیت علمی، عملی و سیاسی امام‌خمینی در حوزه‌های علمیه و در میان مردم بحث رجوع از مراجع دیگر به امام‌خمینی در محافل علمی و مذهبی به‌ویژه میان جوانان مبارز مطرح شد. بر همین اساس، شش تن از عالمان و استادان برجسته حوزه علمیه، [[علی‌اکبر مشکینی| مشکینی]]، منتظری، فاضل لنکرانی، [[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی]]، ابوالحسن شیرازی و مهدوی کنی در ضمن شش اعلام نظر موجز و جداگانه بر مرجعیت ایشان تأکید کردند. نوشته مشکینی، منتظری و مهدوی کنی، مضمون مشابهی دارند؛ ازجمله مشکینی یادآور شد امروز مرجعیت در امام‌خمینی متعین است و رجوع به ایشان افزون بر مقام شامخ مرجعیت ایشان، سبب نجات امت اسلامی و آزادی آنان از اسارت کافران و طاغوت‌های زمان است. بر این اساس، مسلمانان وجود ایشان را مغتنم شمرده، زعامت دینی و سیاسی ایشان را تجربه کنند تا آزادی خود را به دست آورند.<ref>روحانی، نهضت امام خمینی، ۱/۸۶ ـ ۸۷ و ۱۲۳۹ ـ ۱۲۴۰.</ref> منتظری با عبارتی موجزتر، تقلید را در ایشان متعین دانسته‌است <ref>روحانی، نهضت امام خمینی، ۱/۱۲۴۱.</ref> مهدوی کنی نیز وجوب تقلید از ایشان را متعین شمرد.<ref>روحانی، نهضت امام خمینی، ۱/۸۷.</ref> سه تن دیگر امام‌خمینی را اعدل و اعلم معرفی کردند؛ ازجمله فاضل لنکرانی یادآور شد با توجه به تحقیقات و مطالعات بسیاری که دراین‌باره انجام داده‌است و با توجه به مقایسه آرا و نظرها و استدلال‌های ایشان با بزرگان دیگر، اعلمیت و اعدلیت ایشان محرز است و هیچ‌گونه تردیدی در آن نیست <ref>روحانی، نهضت امام خمینی، ۱/۸۵ ـ ۸۶ و ۱۲۳۹.</ref> جوادی آملی نیز با اشاره به اعدل و اعلم‌بودن امام‌خمینی، تقلید را در ایشان متعین دانست.<ref>روحانی، نهضت امام خمینی، ۱/۸۷ و ۱۲۴۳.</ref> ابوالحسن شیرازی از علمای بزرگ مشهد نیز در پاسخ پرسش عمومی مردم با توجه به اعلم، ابصر، اعدل و افقه‌بودن ایشان از دیگران، جواز رجوع، بلکه وجوب رجوع را بعید ندانست.<ref>روحانی، نهضت امام خمینی، ۱/۸۶ و ۱۲۴۲.</ref>

==اجازه تصدی امور حسبیه==

[[امور حسبیه]] به آن دسته از کارهای لازمی گفته می‌شود که متولی خاصی ندارد و در مرحله نخست جزء شئون فقیه جامع شرایط شمرده شده‌است که می‌تواند آن را به افراد مورد اعتماد واگذار کند؛ مانند حفظ و رسیدگی به اموال یتیمان و غایبان. سهم امام نیز نوعاً از مصادیق این امر شمرده می‌شود.<ref>مقاله‌های اجازات امام‌خمینی؛ خمس.</ref> به واگذاری مسئولیت و اختیار این امر از سوی فقیه به دیگری اجازه تصدی امور حسبیه گفته می‌شود. اجازه امور حسبیه را می‌توان به نوعی یک حرکت تشکیلاتی منسجم تلقی کرد که ریشه‌اش از جهاتی به شبکه وکالت و دستگاه نیابت در عصر ائمه(ع) و شیوه ارتباطی آنان با مردم بازمی‌گردد.<ref>جباری، سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه(ع)، ۱/۳۳ ـ ۳۵.</ref> این اجازه ناشی از شأن فقاهت است و از نگاه شرعی وابسته به تحقق مرجعیت تقلید ندارد؛ از این‌رو امام‌خمینی کمی پس از درگذشت بروجردی، درخواست اجازه تصدی امور حسبیه از سوی برخی شاگردان خود و دیگران را اجابت کرد؛<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۴۷ ـ ۶۶.</ref> چنان‌که یک هفته پس از رحلت بروجردی، به درخواست کتبی سیدسجاد حججی میانجی و یادآوری نیاز وی به اجازه امور حسبیه در محل اقامت، به وی اجازه امور حسبیه داد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۴۶.</ref> با این حال، به طور معمول اجازه‌نامه‌ها بیشتر پس از رسیدن به جایگاه مرجعیت صادر می‌شود. بر همین اساس، با شکل‌گیری مرجعیت ایشان در سال ۱۳۴۰ به‌تدریج نمایندگانی پس از چهلم بروجردی و معمولاً با درخواست شفاهی و برای بعضی بدون درخواست و به صورت ابتدایی، از ایشان اجازه امور حسبیه گرفتند.

امام‌خمینی که دادن اجازه در امور حسبیه را منوط به مقدماتی می‌دانست،<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۴۲۶ و ۲۱/۵۳۴.</ref> از فروردین سال ۱۳۴۰ تا آبان ۱۳۴۳ که ایشان به ترکیه تبعید شد، بر اساس مواردی که در صحیفه امام آمده به حدود هشتاد تن از علما اجازه داده‌است<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۴۶ ـ ۴۲۵ و ۲۱/۴۸۰ ـ ۵۳۳.</ref> و طبعا موارد دیگری نیز بوده‌است که در اختیار ناشر نبوده‌است. پس از تبعید ایشان به ترکیه و سپس عراق این روند ادامه و گسترش یافته‌است، به گونه‌ای که تا اواخر سال ۱۳۵۰ بر اساس دفتر فهرست ایشان از اجازات صادرشده در نجف، بیش از پانصد اجازه از سوی ایشان به افراد مختلف ایرانی و غیر ایرانی داده شده‌است<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۴۴۸ ـ ۵۱۲.</ref> و متن بیش از یک‌صد مورد آن در [[صحیفه]] آمده‌است؛<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲/۵۴ ـ ۴۷۳ و ۲۱/۵۸۴ ـ ۶۰۸.</ref> اما این امر پس از آن به دلیلی ناپیدا بسیار کاهش یافته و به کمتر از سی مورد رسیده‌است که دو مورد آن مربوط به دوران حضور در پاریس است و در یک روز برای محمدصادق خلخالی و سیدمحمد بجنوردی صادر شده‌است.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۶/۴۵۳ ـ ۴۵۴.</ref> ایشان خود در آذر ۱۳۵۱ در پاسخ به نامه حاج‌آخوند کرمانشاهی درباره صدور اجازه خاطرنشان کرده‌است که عجالتا از دادن اجازات ایران معذور است و به جهاتی در آن متوقف است <ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۱/۶۱۲.</ref> پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز بر اساس آنچه در مجموعه صحیفه امام آمده، تا اواخر سال ۱۳۶۲ تنها چهل مورد اجازه صادر شده‌است؛ اما در سال‌های بعد، به‌ویژه سال‌های پایانی عمر ایشان دوباره گسترش یافته و در مجموع حدود ۱۵۰ اجازه صادر شده‌است و بخش عمده این موارد مربوط به افراد در داخل ایران است.

از سوی دیگر، با توجه به اینکه امام‌خمینی در دیگر کشورهای اسلامی نیز مقلد داشت، نمایندگانی از ملیت‌های غیر ایرانی در این شبکه و تشکیلات، انجام وظیفه می‌کردند که ازجمله آنها می‌توان به حسین‌جان واعظی و عبدالعلی از افغانستان <ref>امام خمینی، صحیفه، ۲/۳۱۶ و ۱۲/۴۵۳.</ref> و [[سیدنیاز حسین نقوی]] از پاکستان،<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۶۳.</ref> [[سیدمحمدباقر حکیم]] از عراق، <ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۱۴.</ref> صبحی طفیلی و سیدحسن نصرالله از لبنان<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۵/۳۳۸؛ ۲۱/۱۸۵.</ref> اشاره کرد؛ چنان‌که در میان افرادی که از امام‌خمینی اجازه دریافت کرده‌اند، افراد غیر روحانی همانند ابراهیم یزدی و حبیب‌الله عسکراولادی نیز دیده می‌شوند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۵۱۲ و ۳/۴۸، ۸۶ و ۲۰/۴۹۹.</ref> بعضی اجازات امور حسبیه امام‌خمینی برای افراد، ضمیمه حکم امامت جمعه آنان بود؛<ref>حاضری، مقدمه، چاپ‌شده در اجازات امام‌خمینی، /ح.</ref> چنان‌که ایشان به بعضی افراد به صورت شفاهی اجازه می‌داد یا محدوده اجازه افرادی را به صورت شفاهی افزایش می‌داد.<ref>حاضری، مقدمه، چاپ‌شده در اجازات امام‌خمینی، /ح.</ref>  

از سوی دیگر، امام‌خمینی در سلسله فقها و مراجعِ برجسته اجازه نقل حدیث قرار دارد که به رسم سیره علما و فقهای گذشته، از استادان خود اجازه روایی دارد؛ چنان‌که در مواردی برای دیگران نیز اجازه‌هایی صادر کرده‌است. جعفر سبحانی نقل کرده‌است از ایشان اجازه نقل حدیث خواسته و ایشان به وی اجازه داده و افزوده‌است کتاب مستدرک الوسائل را از شیخ حدیث خود، شیخ‌عباس قمی و او از محدث نوری به طرق خود نقل می‌کند.<ref>سبحانی، اصول الحدیث، ۲۰۷.</ref> ایشان همچنین در چند مورد در ضمن اجازه امور حسبیه، با عبارت «اجازه نقل احادیث معتبره از کتب معتمده اصحاب» برای چند تن از روحانیان، اجازه صادر کرده<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۵۰ ـ ۵۴؛ ۲/۸۲؛ ۱۹/۲۷۳ و ۲۱/۴۸۷.</ref> و به برخی یاران خود مانند حسن صانعی نیز به صورت شفاهی اجازه نقل حدیث از طریق سندی که در آغاز چهل حدیث آورده، داده‌است.<ref>مرتضوی.</ref>  

==انتشار رساله==

امام‌خمینی افزون بر فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی و داشتن کرسی تدریس<ref>مقاله تدریس امام‌خمینی.</ref> در علوم گوناگون اسلامی، اهل تألیف، تصنیف و حاشیه‌نگاری و حتی تقریرنویسی نیز بوده‌است. تنوع و ابعاد نوشته‌های ایشان، نشان از احاطه علمی و جامعیت ایشان در علوم اسلامی دارد.<ref>سبحانی، کیهان اندیشه، ۸ ـ ۱۴؛ مقاله تألیفات و آثار.</ref> در این میان، تعلیقه ایشان بر [[وسیلة النجاة]]، نخستین حاشیه و اثر فتوایی ایشان، از سال ۱۳۶۵ق/ ۱۳۲۵ش آغاز شده و در سال ۱۳۷۲ق/ ۱۳۳۲ش به پایان رسیده‌است و تعلیقه بر عروة الوثقی در سال ۱۳۷۲ق/ ۱۳۳۲ش آغاز شده و هفتم جمادی الاولی ۱۳۷۵ق/ ۱۰/۱۰/۱۳۳۴ش به پایان رسیده‌است بر این اساس، این دو اثر فتوایی ایشان سال‌ها پیش از رحلت بروجردی نوشته شده بود؛ اما پس از فوت وی، وقتی از ایشان درخواست رساله شد، نپذیرفت و یادآور شد حاشیه‌ها موجود است و نیازی به هزینه اضافی نیست <ref>مسعودی خمینی، خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی، ۱۹۰.</ref> پس از اصرار دوستان و شاگردان ایشان نیز به‌صراحت گفت تا مقلدی نباشد اجازه چاپ رساله را نخواهد داد و اگر مقلدی باشد، کسی پیدا خواهد شد که آن را چاپ کند؛<ref>سروش محلاتی، چهل پرده اشک، ۴۶؛ عمید زنجانی، روایتی از انقلاب اسلامی ایران، ۴۹.</ref> در حالی‌که حدود صد تن از شاگردان امام‌خمینی، ازجمله ربانی املشی در جایگاه مقلدان ایشان، درخواست رساله داشتند.<ref>ربانی املشی، سرگذشت‌های ویژه، ۳/۱۹؛ ربانی املشی، پیام انقلاب، ۳۰.</ref> سرانجام با توجه به نیاز مقلدان به رساله و اصرار علاقه‌مندان، قرار شد با توجه به حاشیه بر عروة الوثقی و وسیلة النجاة، رساله‌ای تدوین شود.<ref>طاهری خرم‌آبادی، خاطرات آیت‌الله سیدحسن خرم‌آبادی، ۱/۱۱۹ ـ ۱۲۰؛ مسعودی خمینی، خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی، ۱۹۸.</ref> و توسلی و ربانی املشی در اجازه و موافقت ایشان برای تدوین رساله نجاة العباد نقش اساسی داشتند.<ref>توسلی، جمهوری اسلامی.</ref>

چند تن از شاگردان امام‌خمینی با اشراف عبدالعظیم محصل نیشابوری برای در دسترس قرار دادن فتاوای ایشان<ref>متین، آشنایی با دفتر مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی در قم، ۲۹۷؛ توسلی، گفتگو.</ref> رساله نجاة العباد را به عنوان نخستین رساله عملیه امام‌خمینی تدوین و منتشر کردند. پس از آن، حاشیه بر توضیح المسائل بروجردی در شعبان ۱۳۸۱ق/ دی ۱۳۴۰ش تنظیم و منتشر شد؛ سپس برخی فضلا این حاشیه را در متن رساله درج کردند که با عنوان رساله توضیح المسائل منتشر و جانشین رساله نجاة العباد شد. این رساله در یازدهم خرداد، چهار روز پیش از قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ به قلم مجتبی تهرانی چاپ و منتشر شد؛<ref>روحانی، حاج آقا مجتبی، ۳۰.</ref> البته امام‌خمینی هنگام چاپ رساله با وجود اصرار افراد دست‌اندرکار بر پیش‌خرید پنجاه یا صد نسخه که امری مرسوم بود، نپذیرفت و یادآور شد حتی یک نسخه هم نخواهد خرید و یک نسخه نیز از محل بیت ایشان نباید بخش شود. از این‌رو، برخی شاگردان شماری از نسخه‌ها را خریدند و پخش کردند<ref>مسعودی خمینی، خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی، ۱۹۰.</ref> ایشان پیشنهاد علی آخوندی ناشر دارالکتب الاسلامیه قم مبنی بر لزوم پیش‌خرید شماری از نسخه‌های عروة الوثقی همراه با حاشیه ایشان را نیز که دیگر مراجع پذیرفته بودند، نپذیرفت و یادآور شد نیازی به چاپ حاشیه ایشان بر عروه نیست، و این ناشر نیز کتاب را بدون پاورقی ایشان چاپ کرد؛ در حالی‌که چاپ و نشر حاشیه بر عروة الوثقی هر یک از علما در آن شرایط، به معنای قرارگیری این افراد در ردیف مراجع تراز اول بود؛<ref>مسعودی خمینی، خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی، ۱۹۳.</ref> چنان‌که در حدود سال‌های ۱۳۴۱ ـ ۱۳۴۲ پس از آغاز مبارزات امام‌خمینی که مراجعه و پرداخت وجوهات شرعی به ایشان افزایش یافت، افرادی با پرداخت مبالغ زیاد یک یا چند نسخه رساله عملیه برای شهر خود می‌خواستند که با پاسخ منفی ایشان روبه‌رو می‌شدند؛<ref>مسعودی خمینی، خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی، ۱۹۴-۱۹۵.</ref> همچنین ایشان در پاسخ یکی از روحانیان از رساله معتبر (و در حقیقت درخواست رساله) او را به کتابفروشی‌ها ارجاع داد <ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۳۲۱.</ref>

امام‌خمینی که پس از تأیید رساله تدوین‌شده، حاضر هزینه کردن برای چاپ و نشر آن نشد،<ref>مسعودی خمینی، خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی، ۱۹۸.</ref> هزینه چاپ آن‌که ۵۴۰۰ تومان را یکی از تجار و ناشران تهران، حسین مصدقی و بخشی دیگر را مجتبی تهرانی و مرتضی تهرانی از شاگردان ایشان پرداختند.<ref>مسعودی خمینی، خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی، ۱۹۹.</ref> افزون بر این امام‌خمینی اعلام کرد کسی حق ندارد رساله ایشان را برای جذب مقلد به رایگان در اختیار دیگران قرار دهد؛ از این‌رو گفته شده در تاریخ مرجعیت ایشان حتی یک رساله به رایگان به کسی داده نشد.<ref>مسعودی خمینی، خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی، ۱۹۸؛ صانعی، خاطرات، ۲۸.</ref> بارها برخی روحانیان و غیر آنان که با سنت رایج خو گرفته بودند، با مراجعه به دفتر امام‌خمینی درخواست رساله عملیه داشتند و وقتی با پاسخ منفی روبه‌رو می‌شدند و گفته می‌شد رساله در اختیار ندارند، شگفت‌زده می‌شدند.<ref>رحیمیان، مجله پاسدار اسلام، ۳۳.</ref> البته این واکنش‌ها در بسیاری از افراد، به جای زدگی و دوری‌گزینی از ایشان، سبب جذب بیشتر و کمک زیادتر آنان به حوزه و نهضت امام‌خمینی می‌شد <ref>مسعودی خمینی، خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی، ۱۹۵ ـ ۱۹۶.</ref> ایشان که بیشتر حاشیه بر وسیلة النجاة سیدابوالحسن اصفهانی را نوشته بود و منتشر شده بود، هنگام تبعید در ترکیه و سپس در نجف دو جلد کتاب فتوایی مهم خود را با استفاده از حاشیه‌های یادشده و افزودن ابوابی جدید با عنوان تحریر الوسیله نگاشت و از آن زمان تاکنون به عنوان منبع نخست و جامع فتاوایی ایشان مورد توجه عموم و نیز حوزه‌های علمیه بوده‌است.

پاسخ به استفتائات: امام‌خمینی همانند دیگر مراجع تقلید پیشین و معاصر خود، از آغاز مرجعیت تا زمان رحلت، به استفتائات و پرسش‌های شرعی مقلدان، از قشرها و طبقات مختلف مردم ایران و سایر کشورها، پاسخ داده‌است. ایشان در سال‌های نخست مرجعیت، خود شخصاً به استفتائات پاسخ می‌داد؛ اما پس از رحلت حکیم در سال ۱۳۹۰ق/ ۱۳۴۹ش و افزایش شمار [[استفتائات]]، به پیشنهاد بعضی از یاران و شاگردان و موافقت ایشان، «هیئت استفتائات» در نجف اشرف تشکیل شد و سیدعباس خاتم یزدی سیدجعفر کریمی، حسین راستی کاشانی و محمدحسن قدیری، وظیفه پاسخگویی به پرسش‌های رسیده را بر اساس مبانی و فتاوای ایشان بر عهده گرفتند. پاسخ‌ها پس از ملاحظه، تصحیح و تأیید امام‌خمینی، به دست ایشان مُهر می‌شد؛ سپس برای سؤال‌کنندگان فرستاده می‌شد.<ref>کریمی.</ref> با هجرت امام‌خمینی به پاریس و استقرار ایشان در نوفل لوشاتو، تنها به نوعی بخش سیاسی دفتر نجف فعال شد.<ref>دعایی، خاطرات، ۱۹۲ ـ ۱۹۴؛ انصاری، مهاجر قبیله ایمان، ۱۲۰ ـ ۱۲۲.</ref> با بازگشت امام‌خمینی به ایران، دفتر قدیمی قم در محله یخچال قاضی، محل جلسات استفتا و پاسخگویی به آن بود<ref>رجائی‌نژاد، خانه دیانت سرای سیاست، ۱۸۸.</ref> و خاتم یزدی، کریمی، قدیری<ref>امام خمینی، صحیفه، پاورقی، ۱۹/۳۱۴.</ref> و راستی کاشانی<ref>دفتر انتشارات اسلامی، ۱/۴.</ref> از اعضای آن بودند.

برخی استفتائات امام‌خمینی، نخست به صورت ضمیمه توضیح المسائل ایشان به چاپ رسیده‌است.<ref>متین، آشنایی با دفتر مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی در قم، ۲۹۸؛ انصاری، ۲۳۵.</ref> گزیده‌ای از آنها نیز به صورت موضوعی به دست افراد مختلف گردآوری و به صورت مستقل یا همراه فتاوای دیگر، منتشر شده‌است. دفتر انتشارات اسلامی، وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم نیز مجموعه‌ای از استفتائات امام‌خمینی را در سه جلد منتشر کرده‌است. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی همه اسناد موجود استفتائات را در سال ۱۳۹۲ و در ده جلد تدوین کرده، در مجموعه آثار امام‌خمینی با عنوان «موسوعة الامام‌الخمینی» از جلد ۳۲ تا ۴۱ منتشر کرده‌است.  

از سوی دیگر، خانه امام‌خمینی در قم پس از تبعید ایشان، بارها مورد حمله و هجوم نیروهای ساواک قرار گرفت؛ ازجمله نیروهای امنیتی در سال ۱۳۴۶ با هجوم به خانه و کتابخانه امام‌خمینی در خیابان حجتیه، اسناد و مدارک را با خود بردند و رفت و آمد به خانه و کتابخانه را ممنوع کردند.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۵/۵۸۸ ـ ۵۸۹، ۵۹۴ ـ ۵۹۵ و ۵۹۸؛ روحانی، نهضت، ۲/۸۲۵ ـ ۸۲۶.</ref> در سال ۱۳۴۹ خانه و کتابخانه ایشان بازرسی شد و برخی آثار ایشان توقیف شد.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۶/۶۷۱.</ref> ساواک هرچه تلاش کرد میان امام‌خمینی و مردم فاصله بیندازد، موفق نشد، از این‌رو تصمیم گرفت با پخش شماری از کتاب‌ها و رساله‌های ایشان و اعلام آنکه از سوی ساواک می‌باشد، مردم را به ایشان بدبین کند ولی موفق نشد <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۶/۶۷۷؛ روحانی، نهضت امام خمینی، ۲/۸۲۵ ـ ۸۲۷.</ref> با تعطیلی دفتر، شهریه امام‌خمینی به نام میرزااحمد آشتیانی و پس از وی به نام فرزندش میرزامحمدباقر آشتیانی پرداخت می‌شد.<ref>پسندیده، یاران امام، ۲۵۷، ۳۳۹ و ۳۴۵؛ طباطبایی، اقلیم خاطرات، ۲۳۹.</ref>

==پیوند مرجعیت امام‌خمینی با مردم==

پیوند روحانیت و به‌ویژه مراجع تقلید با مردم، به پیروی از پیوند آنان با پیامبران(ع) و امامان معصوم(ع) پیوندی عمیق است. در این میان، امام‌خمینی مردمی‌ترین شخصیت تاریخ معاصر ایران است که از این ویژگی در همه دوران مبارزه و رهبری ملت ایران پیش و پس از پیروزی انقلاب اسلامی برخوردار بوده‌است. ویژگی‌هایی چون اخلاص در گفتار و عمل، ایستادگی بر مواضع، شجاعت، طرفداری از محرومان و صداقت و یکرنگی با مردم به گونه‌ای که هیچ‌گاه مردم را نامحرم نمی‌دانست و مسائل را با مردم در میان می‌گذاشت، از عوامل گرایش مردم به ایشان بود. با این حال، گفتار امام‌خمینی از جایگاه یک مرجع دینی، قداست و احترامی شگفت‌انگیز برای ایشان پدیدآورد که به شیفتگی و عشق مردم به ایشان انجامید؛ البته این عشق و علاقه یک‌طرفه نبود و دوطرفه بود. از این‌رو چنین رابطه‌ای در تاریخ بشریت کم‌نظیر است و تنها در تاریخ صدر اسلام و یاران پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم(ع) می‌توان نظیر و مشابه آن را جستجو کرد.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۳/۹ ـ ۱۰.</ref>

این عناوین و موضوعات، محتوای اسناد موجود است که می‌تواند گوشه‌ای از رابطه عمیق و عاطفی امام‌خمینی و مردم را بازگو کند. بدون تردید، ارتباط ایشان و مردم و نیز پشتیبانی مردم مسلمان ایران از ایشان، بیش از آن است که در پرونده انفرادی ایشان در ساواک گردآوری شده‌است.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۳/۹ ـ ۱۱.</ref> این محورها همه در جلدهای سیزدهم و چهاردهم سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک آمده‌است؛ همچنین درباره کارشکنی‌ها و توطئه‌های رژیم پهلوی در جلدهای شانزدهم و هفدهم همین کتاب سندهای بسیاری آمده‌است.

امام‌خمینی همین موضع را برابر مراجع صاحب نفوذ دیگر نیز داشت؛ برای نمونه وقتی کتاب تحریر الوسیله ایشان در نجف اشرف به چاپ رسید و با وجود مراجع نجف، ایشان در روی جلد به زعامت حوزه‌های علمیه معرفی شده بود، به آن اعتراض کرد و یادآور شد اگر این عنوان را از پشت جلد کتاب برندارند، دستور خواهد داد همه این کتاب‌ها را در رودخانه دجله بریزند؛ از این‌رو ناگزیر به محو آن شدند<ref>روحانی، سرگذشت‌های ویژه، ۱/۹۲؛ مسعودی خمینی، خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی، ۱۹۷.</ref> ایشان در زندگی و سیره عملی خویش، نهایت حرمت را بارها و بارها نشان داد و برابر رژیم‌های ایران و عراق بارها کوشید موضع یکسان نهاد مرجعیت را نشان دهد و ارج مراجع را پیش آنان نمایان کند؛<ref>صالحی، امام و مرجعیت، ۲۲ و ۲۵.</ref> برای نمونه، وقتی مطلع شد دولت عراق سیدمحمود شاهرودی، یکی از مراجع تقلید را احضار کرده‌است، شخصی را به استانداری کربلا فرستاد و با ستایش و دفاع از وی، احضار را منتفی کرد.<ref>قرهی، خاطرات، ۱/۱۳ ـ ۱۴.</ref>

از سوی دیگر، با آنکه امام‌خمینی در سلیقه‌ها و دیدگاه‌ها، ناهمسازی‌های روشنی با برخی مراجع داشت، هیچ گاه زبان به بدگویی نگشاد و از حرمت‌گذاری به آنان دریغ نکرد؛ برای مثال، وقتی ایشان و حکیم برای زیارت رجبیه به کربلا رفته بودند و رویت ماه برای حکیم ثابت شد و به نجف برگشت، امام‌خمینی با اینکه اول ماه برای ایشان ثابت نشده بود، به احترام وی و اتحاد روحانیت، زیارت رجبیه را انجام نداد و به نجف برگشت.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات، ۱۱/۲۱۸ ـ ۲۱۹.</ref> پس از رحلت حکیم نیز که با عید غدیر مصادف شده بود، عید نگرفت، چراغانی نکرد و با پرسش یکی از علاقه‌مندان غدیر، به فوت حکیم و لزوم بزرگداشت ایشان اشاره کرد.<ref>مهری، خاطرات، ۶/۱۵۹ ـ ۱۶۰.</ref> با وجود اینکه برخی مراجع از همدلی و همراهی با امام‌خمینی دریغ کردند، این گونه برخوردها، از موضع کریمانه و محترمانه ایشان نکاست، با مواضع سیاسی آنان با سعه صدر برخورد کرد، به مناسبت‌های معمولی از فرستادن پیام تسلیت و یا برخی آداب دیگر روی برنتافت و در زبان و قلم، جمله‌ای که از شأن آنان بکاهد یا ذهنیت خاصی ایجاد کند، ادا نکرد. این همه در شرایطی بود که تندروانی جز به حذف و تضعیف، زبان نمی‌گشادند.<ref>صالحی، امام و مرجعیت، ۲۶.</ref>

در زندگانی سیاسی امام‌خمینی، تنها یک مرتبه برخورد صریحی با یکی از مراجع یعنی سیدکاظم شریعتمداری صورت گرفت. در این مورد نیز ایشان در سخنرانی‌های عمومی مطلبی نگفت؛ اما همان موضع غیرعلنی نیز پس از یک دوره طولانی صبر و حوصله و متانت انجام یافت. از شروع مبارزه تا پیروزی انقلاب اسلامی، امام‌خمینی بارها و بارها از تفرقه‌افکنی و ایجاد شکاف آن شخص در نهاد مرجعیت شیعی گلایه‌مند بود. تأسیس دارالتبلیغ، پاسخ تلگرام محمدرضا پهلوی و مواضع دیگر وی، موضع یکپارچه مرجعیت شیعی را برابر رژیم پهلوی می‌شکست؛ اما ایشان در تمامی این وقایع، به حرمت منصب مرجعیت سکوت می‌کرد. با اوج‌گیری نهضت صف‌سازی‌ها افزون شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی آشوب‌های آذربایجان و قم رخ داد. شریعتمداری در مسائل گوناگون چون رأی به جمهوری اسلامی، [[خبرگان قانون اساسی]] یا [[مجلس شورای اسلامی]] به موضع‌گیری پرداخت. امام‌خمینی در تمامی این احوال خویشتن‌دار بود و از گلایه‌ای پنهانی و نه چندان عام، پا را فراتر ننهاد؛ حتی در تکریم و حرمت وی تا آنجا که ممکن بود، کوشید. محمدتقی فلسفی به عنوان رابط امام‌خمینی، در سه جلسه برای جلوگیری از رفتارهای شریعتمداری، به دیدار او رفت و هرچه شریعتمداری پیشنهاد داد، امام‌خمینی پذیرفت؛ به گونه‌ای که مایه شگفتی شریعتمداری شد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۱/۱۷۰ ـ ۱۷۳.</ref> و تنها پس از کشف ارتباط وی با کودتای نافرجام، چاره‌ای جز تضییق حوزه ارتباطات وی نبود.<ref>صالحی، امام و مرجعیت، ۲۶.</ref>

امام‌خمینی نه تنها با مراجع تقلید، بلکه با آنان که به اعتبار جایگاه علمی و عملی در صراط مرجعیت بودند نیز رفتاری بسیار ظریف و دقیق داشت و هتک شخصیت آنان را برنمی‌تابید و به شخصیت آنان حرمت می‌نهاد؛ برای نمونه، عنصری فرصت‌طلب که شئون روحانی مسجدی در تهران را داشت، مدعی شده بود شخصاً از سوی امام‌خمینی مأمور است وجوه شرعیه مردم را به نفع فلسطینی‌ها جمع‌آوری کند. از ایشان درستی این نمایندگی را با نام و نشان، سؤال کرده بودند که ایشان به این استفتا پاسخ نداد و یادآور شد چون این شخص با یکی از شخصیت‌هایی مرتبط است که در صراط مرجعیت است و با پاسخ، او لطمه خواهد دید، از این‌رو سؤال کلّی باشد تا پاسخ داده شود.<ref>دعایی، سرگذشت‌های ویژه، ۱/۷۴ ـ ۷۵.</ref>

امام‌خمینی همین روش و شیوه را نیز از شاگردان و هواداران خویش نیز می‌طلبید. توهین به مراجع را بسیار ناروا می‌شمرد و تندروان را نکوهش می‌کرد و غیبت و بدگویی عالمان دین را زشت می‌شمرد. بارها مخاطبان جوان خویش را به تحمل و سعه صدر و حفظ حرمت بزرگان دین فرا می‌خواند و با کسانی که این شیوه را رعایت نمی‌کردند، برخورد می‌کرد؛ ازجمله به علت غیبت‌کردن یکی از شاگردان پشت سر برخی مراجع تقلید، به اعتراض، سه روز درس را تعطیل کرد.<ref>مظاهری، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، ۵/۲۰۸.</ref> ایشان در دوران مبارزه با رژیم پهلوی که به رهبری شناخته شد نیز بر حفظ حرمت دیگر مراجع تأکید داشت و اجازه نمی‌داد کم‌ترین اهانتی به دیگر مراجع بشود؛ برای نمونه پس از آزادی از زندان و حصر در سال ۱۳۴۳ در نخستین سخنرانی خود، در مسجد اعظم قم از همه علما و مراجع چه آنان که به مبارزه وارد شده بودند و چه غیر آنان، سپاسگزاری کرد و با توجه به انتقادهایی که برخی افراد در حوزه به بعضی مراجع به دلیل همراهی‌نکردن با نهضت می‌کردند، به طلاب نوجوان و جوان سفارش کرد به دیگر مراجع اهانت نکنند. ایشان اهانت به مراجع را باعث قطع ولایت میان اهانت‌کننده و پروردگار دانست که به حیثیت اسلام و کل جامعه اسلامی لطمه می‌زند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۳۰۶ ـ ۳۰۷.</ref> ایشان در سخنی دیگر، اهانت به مراجع را به منزله جنگ با خدا شمرد؛<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲/۳۹.</ref> در عین حال، بعضی از مراجع را نیز از اقدامات نسنجیده و خلاف مصلحت پرهیز می‌داد و از آنان می‌خواست به حیثیت و شأن خود و روحانیت، لطمه وارد نکنند؛<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۱/۱۷۰ ـ ۱۷۱.</ref> چنان‌که برای جایگاه مرجعیت شرایط و اوصافی قائل بود که بدون آنها مرجعیت جامع شکل نخواهد گرفت.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۱/۲۸۹.</ref>

==پس از پیروزی انقلاب اسلامی==

پس از پیروزی انقلاب اسلامی به جز امام‌خمینی چند مرجع دیگر، خویی، خوانساری، گلپایگانی، مرعشی نجفی، [[سیدحسن طباطبایی قمی]] و شریعتمداری مطرح بودند. مراجع دیگری همچون [[میرزاهاشم آملی]]، [[سیدصادق روحانی]]، [[سیدمحمدباقر صدر]] و در [[شیراز بهاءالدین محلاتی]] نیز بودند. امام‌خمینی با استفاده از پایگاه مرجعیت شیعه، توانست رژیم پهلوی را غیر مشروع و حکومت اسلامی را عنوان طرح جایگزین، معرفی کند. حوزه‌های علمیه و مردم نیز با توجه به این پایگاه در طول مبارزات از ایشان پیروی کردند که نتیجه آن، سقوط رژیم پهلوی و استقرار جمهوری اسلامی شد. مردم، روحانیت، حوزه‌ها و مراجع تقلید نیز پس از پیروزی انقلاب اسلامی حمایت و پشتیبانی خود را از انقلاب اسلامی و امام‌خمینی اعلام می‌کردند. همراهی مراجعی مانند مرعشی نجفی و گلپایگانی با امام‌خمینی و تلاش برای حفظ انقلاب، از نمونه‌های این همراهی است.<ref>رفیعی، شهاب شریعت، ۲۶۶ ـ ۲۷۲؛ امامی، اندیشه‌های فقهی ـ سیاسی آیت‌الله العظمی گلپایگانی در عصر غیبت، ۲۳۰ ـ ۲۳۲.</ref>  

با [[پیروزی انقلاب اسلامی]] و استقرار [[جمهوری اسلامی]]، مقلدان امام‌خمینی در داخل و خارج کشور به‌سرعت و بیش از گذشته افزایش یافت. خبرگان تدوین قانون اساسی که بیشتر آنان را فقها و مجتهدان شناخته‌شده تشکیل می‌دادند، در سال ۱۳۵۸ هنگام تدوین قانون اساسی در اصل یکصد و هفتم، مرجعیت و رهبری امام‌خمینی را از سوی اکثریت قاطع مردم پذیرفته‌شده دانستند و بر همین اساس مسئولیت‌های ناشی از ولایت امر و امامت امت را طبق اصل یکصد و ده قانون اساسی بر عهده ایشان شمردند. فقهای تدوین قانون اساسی، با تصویب این اصل و این نگاه به مرجعیت مرجعیت دینی را از عرصه تنگ‌نظرانه گذشته ـ که معلول عوامل بسیاری بود ـ به جایگاه حقیقی آن که در راستای مرجعیت پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) بود، بازگرداندند.<ref>امام خمینی، ولایت فقیه، ۸۰؛ امام خمینی، البیع، ۲/۶۲۳، ۶۲۵ ـ ۶۲۶ و ۶۳۳.</ref>

امام‌خمینی با دعوت از روحانیان و مراجع برای حضور در همه صحنه‌های مهم انقلاب و نظام، مانند انتخابات و پرهیز از مسامحه در امور مسلمانان که گناهی نابخشودنی و در رأس گناهان کبیره است،<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۲۰ و ۴۲۲.</ref> از آنان می‌خواست همواره همراه و یار نظام اسلامی باشند و تحت تأثیر نسبت‌های ناروای بدخواهان قرار نگیرند و بدانند اگر جمهوری اسلامی ایران شکست بخورد، رژیم مورد رضایت امام زمان(ع) و یا رژیم دلخواه آنان تحقق پیدا نخواهد کرد؛ بلکه رژیمی وابسته به شرق یا غرب روی کار خواهد آمد و محرومان جهان که به اسلام و حکومت اسلامی روی آورده‌اند، مأیوس خواهند شد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۱/۴۴۷.</ref>

==پانویس==

==منابع==

* آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، میرزای شیرازی، تهران، وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.

* احمدی میانجی، علی، خاطرات فقیه اخلاقی آیت‌الله احمدی میانجی، به کوشش عبدالرحیم اباذری، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

* اشرفی اصفهانی، محمد، عروج خونین، تهران، شاهد، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، کتاب البیع، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، ولایت فقیه، حکومت اسلامی، تهران، مؤسسه تنظیم ...، چاپ بیستم، ۱۳۸۸ش.

* امامی، محمدمهدی، اندیشه‌های فقهی ـ سیاسی آیت‌الله العظمی گلپایگانی در عصر غیبت، قم، انتشارات ائمه(ع)، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.

* امینی، ابراهیم، خاطرات، چاپ‌شده در سرگذشت‌های ویژه از زندگی امام‌خمینی، تدوین مصطفی وجدانی، پیام آزادی، چاپ دوازدهم، ۱۳۷۲ش.

* امینی، ابراهیم، مصاحبه، مجله حوزه، شماره ۴۹، ۱۳۷۱ش.

* انصاری، حمید، حدیث بیداری، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ بیستم، ۱۳۸۰ش.

* انصاری، حمید، مهاجر قبیله ایمان، نگاهی به زندگی‌نامه یادگار امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

* باقری بیدهندی، ناصر، نجوم امّت: زندگانی مرحوم آیت‌الله العظمی حاج سیدمحمدهادی میلانی، مجله نور علم، شماره ۲۵، ۱۳۶۶ش.

* بذرافشان، مرتضی، شهید هاشمی‌نژاد، چاپ‌شده در گلشن ابرار، قم، معارف، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

* خادمیان، محمدرضا، صفایی‌نامه، مؤسسه کتاب شیعه، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.

* خلخالی، صادق، خاطرات آیت‌الله خلخالی، تهران، سایه، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

* خامنه‌ای، سیدعلی، شرح اسم (زندگی‌نامه آیت‌الله سیدعلی حسینی خامنه‌ای، ۱۳۱۸ ـ ۱۳۵۷)، تدوین هدایت‌الله بهبودی، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، چاپ دوم، ۱۳۹۲ش.

* پسندیده، سیدمرتضی، خاطرات آیت‌الله پسندیده، گفته‌ها و نوشته‌ها، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.

*   پسندیده، سیدمرتضی، یاران امام به روایت اسناد ساواک آیت‌الله سیدمرتضی پسندیده، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

* پورمحمدی، حسین، خاطرات، چاپ‌شده در تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی (از مرجعیت امام‌خمینی تا تبعید)، به کوشش عبدالوهاب فراتی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

* توسلی، محمدرضا، روزنامه جمهوری اسلامی، ۳۰/۱۱/۱۳۸۶ش.

*   توسلی، محمدرضا، گفت‌وگوی حضوری، قم، آرشیو مؤسسه تنظیم ونشر آثار امام‌خمینی.

* جباری، محمدرضا، سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمه(ع)، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام‌خمینی، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.

* جعفریان، رسول، مرجعیت سیاسی شیعه، مجله زمانه، شماره، ۷ ـ ۸، ۱۳۸۲ش.

* حائری، عبدالهادی، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، تهران، امیرکبیر، چاپ دوم، ۱۳۶۴ش.

* حاضری، مهدی، مقدمه، چاپ‌شده در اجازات امام‌خمینی، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.

* حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.

* حسینیان، روح‌الله، سه سال ستیز مرجعیت شیعه (۱۳۴۱ ـ ۱۳۴۳)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.

* دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری، خبرگان ملت، شرح حال نمایندگان مجلس خبرگان رهبری، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

* دعایی، سید محمود، خاطرات، چاپ‌شده در سرگذشت‌های ویژه از زندگی امام‌خمینی، تدوین مصطفی وجدانی، پیام آزادی، چاپ دوازدهم، ۱۳۷۲ش.

* دعایی، سید محمود، گوشه‌ای از خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین سیدمحمود دعایی، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.

* دفتر انتشارات اسلامی، مقدمه کتاب استفتائات، تألیف امام‌خمینی، قم، چاپ اول، ۱۳۷۲ش.

* دوانی، علی، خاطرات، چاپ‌شده در سرگذشت‌های ویژه از زندگی امام‌خمینی، تدوین مصطفی وجدانی، پیام آزادی، چاپ دوازدهم، ۱۳۷۲ش.

* ربانی املشی، محمدمهدی، خاطرات، چاپ‌شده در سرگذشت‌های ویژه از زندگی امام‌خمینی، تدوین مصطفی وجدانی، پیام آزادی، چاپ دوازدهم، ۱۳۷۲ش.

* ربانی شیرازی، شیخ‌عبدالرحیم، یاران امام به روایت اسناد ساواک روایت پایداری شرح مبارزات حضرت آیت‌الله حاج‌شیخ‌عبدالرحیم ربانی شیرازی، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

* رجائی‌نژاد، محمد، خانه دیانت سرای سیاست، تهران، عروج، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.

* رحیمیان، محمدحسن، مجله پاسدار اسلام، شماره ۹۶، ۱۳۶۸ش.

* رفیعی، علی، شهاب شریعت.

* درنگی در زندگی آیت‌الله مرعشی نجفی، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.

* رنجبر، مقصود، عروج از زندان، زندگی و مبارزات شهید آیت‌الله سعیدی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.

* روحانی، سیدحمید، خاطرات، چاپ‌شده در سرگذشت‌های ویژه از زندگی امام‌خمینی، تدوین مصطفی وجدانی، پیام آزادی، چاپ دوازدهم، ۱۳۷۲ش.

*روحانی، سیدحمید، حاج‌آقامجتبی تهرانی شاگرد دلباخته امام، مجله ۱۵ خرداد، شماره ۳۴، ۱۳۹۱ش.

* روحانی، سیدحمید، نهضت امام‌خمینی، ج۱، تهران، عروج، چاپ پانزدهم، ۱۳۸۱ش.

* روحانی، سیدحمید، نهضت امام‌خمینی، ج۲، تهران، عروج، چاپ پنجم، ۱۳۸۱ش.

* روحبخش اله‌آباد، رحیم، میراث مرجعیتی آیت‌الله بروجردی، مجله حضور، شماره ۴۳، ۱۳۸۱ش.

* سبحانی، جعفر، اصول الحدیث و احکامه فی علم الدرایه، قم، لجنۀ ادارة الحوزۀ العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.

* سبحانی، جعفر، جامعیت علمی و عملی امام‌خمینی، مجله کیهان اندیشه، شماره ۲۹، ۱۳۶۹ش.

* ستاری، علی، خاطرات، چاپ‌شده در تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی (از مرجعیت امام‌خمینی تا تبعید)، به کوشش عبدالوهاب فراتی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

* سروش محلاتی، خلیل، چهل پرده اشک، روزنامه جمهوری اسلامی، ویژه اربعین رحلت امام‌خمینی، ۲۱/۴/۱۳۶۸ش.

* شرف‌الدین موسوی، عبدالحسین، المراجعات، تحقیق حسین الراضی، بیروت، بی‌نا، چاپ دوم، ۱۴۰۲ق.

* شرکت سهامی انتشار، بحثی درباره مرجعیت و روحانیت، تألیف گروهی از نویسندگان، تهران، چاپ اول، ۱۳۴۱ش.

* شیخ‌فرشی، فرهاد، تحلیلی بر نقش سیاسی عالمان شیعی در پیدایش انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۹ش.

* شیرازی، علی (عبد)، سیره شهید اشرفی اصفهانی، تهران، شاهد، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.

* صابری همدانی، احمد، خاطرات آیت‌الله صابری همدانی، تدوین سیدمصطفی سیدصادقی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.

* صالح، سیدمحسن، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، تهران، مرکزاسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.

*

* صالحی نجف‌آبادی، نعمت‌الله، خاطرات، چاپ‌شده در تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی (از مرجعیت امام‌خمینی تا تبعید)، به کوشش عبدالوهاب فراتی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

* صالحی، سیدعباس، امام و مرجعیت، مجله حوزه، شماره ۵۶ ـ ۵۷، ۱۳۷۲ش.

* صانعی، یوسف، خاطرات، چاپ‌شده در تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی (از مرجعیت امام‌خمینی تا تبعید)، به کوشش عبدالوهاب فراتی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

* صدر، سیدمحمدباقر، تاریخ الغیبۀ الصغری، بیروت، دارالتعارف، چاپ دوم، ۱۴۰۰ق.

* صدوقی، محمد، مجموعه اطلاعیه‌های سومین شهید محراب حضرت آیت‌الله صدوقی، تهران، وزارت ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.

* طاهری خرم‌آبادی، سیدحسن، خاطرات آیت‌الله سیدحسن خرم‌آبادی، تدوین محمدرضا احمدی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.

* طباطبایی، فاطمه، اقلیم خاطرات، تهران، پژوهشکده امام‌خمینی و انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.

* عارف نقوی، سیدحسین، تذکره علمای امامیه پاکستان، ترجمه دکتر محمد هاشم، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ اول، ۱۳۷۰ش.

* عسکراولادی، حبیب‌الله، خاطرات حبیب‌الله عسکراولادی، تدوین سیدمحمد کیمیافر، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۹۱ش.

* عسکراولادی، حبیب‌الله، خاطرات چاپ‌شده در امام‌خمینی و هیات‌های دینی مبارز، به کوشش محمدجواد مرادی‌نیا، عروج، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.

* علم، اسدالله، گفتگوهای من با شاه (خاطرات محرمانه امیراسدالله علم)، زیر نظر عبدالرضا(هوشنگ) مهدوی، تهران، ترجمه گروه مترجمان انتشارات طرح نو، چاپ سوم، ۱۳۷۱ش.

* عماد دشتی، صدرالدین، کتابشناسی موضوعی ـ توصیفی آثار امام راحل، مجله حضور (ویژه‌نامه هشتمین سالگرد رحلت امام‌خمینی)، ۱۳۷۶ش.

* عمیدزنجانی، عباسعلی، روایتی از انقلاب اسلامی ایران، خاطرات حجت‌الاسلام و المسلمین عباسعلی عمید زنجانی، تدوین و پژوهش محمدعلی حاجی‌بیگی کندری، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

* عنایت، حمید، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، تهران، خوارزمی، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.

* فاکر، محمدرضا، خاطرات، چاپ‌شده در تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی (از مرجعیت امام‌خمینی تا تبعید)، به کوشش عبدالوهاب فراتی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

* فراتی، عبدالوهاب، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی (از مرجعیت امام‌خمینی تا تبعید)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

* فقیهی، لطفعلی، خاطره، چاپ‌شده در برداشتهایی از سیره امام‌خمینی، تدوین غلامعلی رجایی، تهران، عروج، چاپ دوم، ۱۳۸۲ش.

* فلسفی، محمدتقی، خاطرات و مبارزات حجت‌الاسلام فلسفی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ چهارم، ۱۳۸۲ش.

* قربانی، محمدعلی، تاریخ تقلید در شیعه و سیر تحول آن، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.

* قرهی، عبدالعلی، خاطرات، چاپ‌شده در سرگذشت‌های ویژه از زندگی امام‌خمینی، تدوین مصطفی وجدانی، پیام آزادی، چاپ دوازدهم، ۱۳۷۲ش.

* کرباسچی، غلامرضا، هفت هزار روز تاریخ ایران و انقلاب اسلامی، تهران، بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.

* کریمی، سیدجعفر، گفت‌وگوی حضوری، قم، آرشیو مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی.

* کلانتر، سیدمحمد، مقدمه کتاب المکاسب، تألیف شیخ‌مرتضی انصاری، با تعلیق و تصحیح سیدمحمد کلانتر، قم، دارالکتاب، چاپ سوم، ۱۴۱۰ق.

* کیهان، روزنامه، ۱۲/۱/۱۳۴۰ش.

* گرامی، محمدعلی، خاطرات آیت‌الله محمدعلی گرامی، تدوین محمدرضا احمدی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.

* مرتضوی، سیدضیاء، گفتگو با یوسف صانعی.

* مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، امام در آینه اسناد، سیر مبارزات امام‌خمینی به روایت اسناد شهربانی، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.

* متین، مجله، آشنایی با دفتر مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی در قم، شماره ۲، ۱۳۷۸ش.

* مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.

* محتشمی‌پور، سیدعلی‌اکبر، خاطرات سیاسی، تهران، خانه اندیشه جوان، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.

* محلاتی، فضل‌الله، خاطرات و مبارزات شهید محلاتی، تهران، مرکز انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.

* مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

* مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، چاپ اول، ۱۳۷۸ش.

* مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، مدرسه فیضیه به روایت اسناد ساواک، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

* مسعودی خمینی، علی‌اکبر، خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی، تدوین جواد امامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.

* مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، صدرا، چاپ دهم، ۱۳۸۶ش.

* مظاهری، حسین، مصاحبه، چاپ‌شده در پابه‌پای آفتاب، تدوین امیررضا ستوده، تهران، پنجره، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

* ملایی توانی، علیرضا، نهضت امام‌خمینی از لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی تا تبعید به ترکیه، چاپ‌شده در تحولات سیاسی ـ اجتماعی ایران (۵۷ ـ ۱۳۲۰)، به کوشش مجتبی مقصودی، تهران، روزنه، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.

* مؤمن، محمد، خاطرات، چاپ‌شده در سرگذشت‌های ویژه از زندگی امام‌خمینی، تدوین مصطفی وجدانی، پیام آزادی، چاپ دوازدهم، ۱۳۷۲ش.

* مهری، سیدعباس، خاطرات، چاپ‌شده در سرگذشت‌های ویژه از زندگی امام‌خمینی، تدوین مصطفی وجدانی، پیام آزادی، چاپ دوازدهم، ۱۳۷۲ش.

* نوری، حسین، آیینه‌داران حقیقت، مصاحبه‌های مجله حوزه، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.

* هاشمی رفسنجانی، اکبر، دوران مبارزه، زیر نظر محسن هاشمی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.

* یزدی طباطبایی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی فی ما تعم به البلوی (المحشی)، تحقیق احمد محسنی سبزواری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.

* یزدی، محمد، خاطرات آیت‌الله محمد یزدی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.