شکر: تفاوت میان نسخه‌ها

امام‌خمینی شکر را قدردانی از نعمت‌های نعمت‌دهنده می‌داند که پایه و اساس آن معرفت نعمت‌دهنده و نعمت اوست <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۸۲؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۴۳.</ref>. از واژه‌های مرتبط با شکر، [[حمد]] است. برخی شکر را اعم از حمد می‌دانند <ref>راغب، الذریعه، ۲۷۹؛ دهخدا، لغتنامه، ۹/۱۲۶۶۷.</ref> و بعضی نسبت میان آن دو را «عموم و خصوص من وجه» دانسته‌اند <ref>تهانوی، موسوعة کشاف اصطلاحات ‌الفنون و العلوم، ۱/۱۰۳۸.</ref>. امام‌خمینی حمد و شکر را در مصداق مساوی هم می‌داند و حمد خداوند را افضل افراد شکر زبانی می‌شمارد <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۴۸ ـ ۳۴۹.</ref>.

انسان از روی [[فطرت الهی]] خواهان ستایش انعام‌کننده و تعظیم اوست. در ادیان الهی خداوند سزاوار همه حمدها دانسته شده است <ref>کتاب مقدس، مزامیر، ب۱۸، ۳.</ref> و به شکرگزاری از خداوند سفارش شده است <ref>کتاب مقدس، مزامیر، ب۱۰۷، ۱ ـ ۴۳، لاویان، ب۲۲، ۲۹، لوقا، ب۲، ۳۸ و ب۱۸، ۱۱.</ref>. در [[قرآن کریم]] نیز شکر از صفات پسندیده‌ای شمرده شده است که خداوند خود را به آن ستوده است <ref>تغابن، ۱۷؛ بقره، ۱۵۸.</ref>؛ همچنین شکر بندگان را نتیجه [[حکمت]] و شناخت اسرار جهان هستی و خالق آن شمرده است که سودش متوجه خود انسان می‌شود <ref>لقمان، ۱۲.</ref>. در منابع روایی بابی به شکر اختصاص داده شده است <ref>کلینی، الکافی، ۲/۹۴؛ مجلسی، بحار الانوار، ۲۴/۴۸.</ref>. در روایتی از [[امام‌صادق(ع)]] دوری‌جستن از [[محرمات]]، شکر نعمت و کمال آن، گفتن ذکر «اَلْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِین» است <ref>کلینی، الکافی، ۲/۹۵.</ref>.

برخی از علمای اخلاق، شکر را افضل مراتب منازل اهل [[سعادت]]، عمده توشه سالکان عالم نور و بهجت، سبب فزونی نعمت و دفع بلا شمرده‌اند <ref>غزالی، إحیاء علوم ‌الدین‏، ۱۲/۶۸؛ نراقی، مهدی، جامع السعادات، ۳/۲۳۸؛ نراقی، احمد، معراج السعاده، ۷۹۲.</ref>. امام‌خمینی نیز شکر را از مقامات سالکان می‌شمارد و روایاتی را در فضیلت آن ذکر می‌کند؛ مانند روایتی <ref>کلینی، الکافی، ۲/۹۵.</ref> از امام‌صادق(ع) که سه امر است که برخورداری از آن، زیان نمی‌رساند؛ [[دعا]] هنگام شدت و سختی، [[استغفار]] بر [[گناهان]] و شکر در هنگام نعمت <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۴۸.</ref>.

در میان آثار عرفانی، کتاب قوت القلوب (م ۳۸۶) ازجمله قدیمی‌ترین آثاری است که به تبیین شکر و وصف حالات شاکران پرداخته است <ref>مکی، قوت القلوب، ۱/۳۵۹.</ref>. نیز رساله قشیریه <ref>قشیری، رساله قشیریه، ۳۲۱.</ref>، منازل السائرین <ref>انصاری، منازل السائرین، ۷۲.</ref> و اوصاف الاشراف <ref>خواجه‌نصیر، اوصاف الاشراف، ۶۱.</ref> باب مستقلی به بحث شکر اختصاص داده‌، آن را از مقامات سالکان شمرده‌اند و به بیان مراتب و درجات آن پرداخته‌اند. علمای اخلاق نیز به اهمیت شکر توجه داشته، آن را بررسی کرده‌اند. در میان آثار اخلاقی، الذریعة الی مکارم الشریعه <ref> راغب اصفهانی، الذریعة، ۲۷۹.</ref> راغب اصفهانی (م ۵۰۲)، احیاء علوم الدین <ref>غزالی، احیاء علوم الدین، ۱۲/۶۵.</ref> و کیمیای سعادت <ref>غزالی، کیمیای سعادت، ۲/۳۴۳.</ref> ابوحامد غزالی (م ۵۰۵) از نخستین کتاب‌های اخلاقی است که بابی به این موضوع اختصاص داده‌اند. پس از آنان نیز علمای اخلاق به تبیین و تکمیل آن پرداخته‌اند <ref>خواجه‌نصیر، اوصاف الاشراف، ۶۱؛ فیض کاشانی، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، ۷/۱۴۰.</ref>. متکلمان نیز در بحث [[معرفت]] حق‌تعالی از شکر بحث کرده‌اند و شکر نعمت‌دهنده را به حکم [[عقل]] واجب می‌دانند و آن را بدون معرفت حق‌تعالی ممکن نمی‌دانند، از این جهت وجوب شکر نعمت‌دهنده مستلزم معرفت به او است <ref>شهید اول، اربع رسائل کلامیه، ۴۷؛ جرجانی، شرح المواقف، ۱/۲۷۰.</ref>.

[[امام‌خمینی]] عمده مباحث این زمینه را در دو [[شرح چهل حدیث|کتاب شرح چهل حدیث]] و [[شرح حدیث جنود عقل و جهل]] مطرح کرده است. ایشان با تبیین برخی آیات و روایات، موضوعاتی چون حقیقت شکر، تأثیر شکر در زیادی نعمت، مراتب شکر و فضیلت آن را بیان کرده است <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۴۳ ـ ۳۵۲؛ امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۸۱ ـ ۱۹۲.</ref>. ایشان در این دو اثر، افزون بر استناد به آیات و روایات مربوط به شکر، به نقل دیدگاه‌های صاحب‌نظران به‌ویژه [[خواجه‌عبدالله انصاری]] در کتاب منازل السائرین اهتمام داشته است <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۴۴؛ امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۸۴ ـ ۱۸۵.</ref>؛ همچنین در آثار دیگر خود، همچون [[آداب الصلاة]] <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۵۲.</ref>، از شکر سخن گفته است.

برخی از اهل معرفت، حقیقت شکر را اقرار به نعمت می‌دانند <ref>قشیری، رساله قشیریه، ۳۲۲؛ کاشانی، مصباح الهدایة و مفتاح الکفایه، ۳۸۴.</ref>. بعضی نیز آن را اسمی برای معرفت نعمت شمرده‌اند؛ زیرا شکر، راه معرفت نعمت‌دهنده است <ref>انصاری، منازل السائرین، ۷۲.</ref>. امام‌خمینی این تعریف را نمی‌پذیرد و معتقد است شکر حالتی نفسانی است که خود، اثر معرفت نعمت‌دهنده و نعمت است و ثمره این حالت، اعمال قلبی و ظاهری است <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۴۴.</ref>. بنابر نظر ایشان، شکر، اظهار نعمت نعمت‌دهنده یا قدردانی از آن به واسطه قلب، زبان و سایر اعضاست و آن وابسته به معرفت نعمت‌دهنده و نعمت است <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۴۳ ـ ۳۴۴؛ امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۸۱ ـ ۱۸۲.</ref>.

به اعتقاد امام‌خمینی شکر و ثنای نعمت‌دهنده، ازجمله امور فطری است و انسان فطرتاً خواهان تعظیم انعام‌کننده و ستایش اوست و تمامی ثناها و تعظیم‌هایی که بشر به یکدیگر ابراز می‌کنند، از همین [[فطرت الهی]] برخاسته است و در حقیقت این امور به شکر و ثنای ذات خداوند که نعمت‌دهنده علی‌الاطلاق است، بر می‌گردد؛ زیرا او دارای رحمت مطلقه و رزّاقیت علی‌الاطلاق است و نعمت‌بخشی و رزّاقیت دیگر موجودات از اوست؛ گرچه موجودات خود، به آن واقف نباشند <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۸۵ ـ ۱۸۶؛ امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۵۲.</ref>. در مقابل، ناسپاسی و ترک ثنای نعمت‌دهنده برخلاف فطرت الهی و خروج از غریزه و طبیعت انسانیت و از لوازم فطرت مخموره و از جنود [[ابلیس]] و جهل است <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۸۶ و ۱۸۸.</ref>.

امام‌خمینی کمال شکر و رسیدن عبد به مقام شکور را منوط به معرفت چگونگی ارتباط خلق با حق، بسط رحمت حق از اول ظهور تا ختم آن، ارتباط نعمت‌ها با یکدیگر و اطلاع بر آغاز و انجام وجود آن‌گونه که هست، می‌داند <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۴۵.</ref>. ایشان با استناد به روایتی منسوب به [[امام‌صادق(ع)]] که به شکر فعلی دستور می‌دهد <ref>منسوب به امام‌صادق(ع)، مصباح الشریعه، ۲۴ ـ ۲۵.</ref>، معتقد است [[سیر و سلوک|سالک الی الله]] در پرتو تربیت ربوبی می‌تواند با قدم [[عبودیت]] از خودپرستی بیرون آید و [[الوهیت]] حق را به [[قلب]] دریابد و بداند هیچ قدرتی از خود ندارد، مگر با [[قدرت]] و [[مشیت]] حق‌تعالی؛ با وجود چنین شناخت توحیدی و دریافت قلبی است که حقیقت شکر برای سالک رخ می‌دهد و شکر موحدانه از قلب به جمیع اعضا و اعمال او سرایت می‌کند، و هر یک از اعضای انسان، حظّی از [[توحید]] می‌برند <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۶۴ ـ ۳۶۵.</ref>.

به باور امام‌خمینی، شکر با دید توحیدی، آخرین مرتبه از مراتب شکر است که جز برای کامل‌ترین اولیای الهی حاصل نمی‌شود <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۸۳.</ref>. اولیای الهی نیز نه تنها همه نعمت‌ها و تمام کمالات و جمال و جلال را صورت تجلی ذاتی و تمامی محامد و مدایح را به ذات مقدس حق‌تعالی مربوط می‌دانند، بلکه معتقدند همه مدح‌ها و حمدها به او بازمی‌گردد <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۵۱ ـ ۲۵۲.</ref>؛ زیرا هر حمد و ثنایی که افراد می‌گزارند، در برابر آن جهتِ نعمت و کمال است که به خالق بر می‌گردد؛ اما از جهت مخلوق جز نقص و تحدید نیست <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۲۵۱ ـ ۲۵۲.</ref>. ایشان در عین حال که شکر خداوند را نیز لازم می‌داند، شکر مخلوق را با استناد به [[روایات اهل بیت(ع)]] <ref>مجلسی، بحار الانوار، ۶۸/۳۸ و ۷۱/۶۸.</ref>، از وظایف حتمی معرفی می‌کند. ایشان بهترین نوع شکرگزاری را عدم [[غفلت]] از خدمت به بندگان خدا بر می‌شمارد <ref>امام‌خمینی، سرّ الصلاة، مقدمه، ۳۰.</ref>؛ البته از آن جهت که خداوند بندگان را وسایل بسط نعمت و رحمت خود قرار داده است؛ نه آنکه انسان با شکر از بندگان، از خالق و رازق حقیقی محجوب گردد؛ زیرا این، عین کفران نعمت ولی‌نعمت خواهد بود <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۸۸.</ref>.

==ارکان شکر==

# عمل: عمل مناسب با نعمت و قیام به آنچه مقصود و محبوب نعمت‌دهنده است که خود ثمره و نتیجه حالت خضوع (رکن دوم) است <ref>غزالی، احیاء علوم الدین، ۱۲/۶۸؛ فیض کاشانی، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، ۷/۱۴۴ ـ ۱۵۱؛ نراقی، مهدی، جامع السعادات، ۳/۲۳۳ ـ ۲۳۵.</ref>.

امام‌خمینی از میان این سه رکن، اصل شکر را، همان حال می‌داند که ثمره شناخت نعمت و نعمت‌دهنده است و شکر به قلب، زبان و سایر اعضا و جوارح را آثار شکر معرفی می‌کند <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۴۴.</ref>.

امام‌خمینی نیز شکر را به شکر قلبی، زبانی و جوارحی تقسیم می‌کند <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۸۲.</ref> و معتقد است شکر قلبی به معرفت نعمت‌دهنده است که اثر آن به صورت خضوع و خشوع ظاهر می‌شود و شکر به زبان، ثنای نعمت‌دهنده است که اثر آن به صورت حمد و مدح بروز می‌کند و شکر جوارحی استفاده از جوارح و اعضا برای رضای نعمت‌دهنده است <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۴۴.</ref>. ایشان با استناد به بعضی روایات <ref>حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۶/۳۱۱.</ref> معتقد است شکر وظیفه قلب است، پیش از اینکه به زبان جاری شود <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۹۰.</ref>. به اعتقاد ایشان هر یک از نعمت‌ها شکری خاص خود دارد. اگر نعمت ازجمله نعمت‌های ظاهری باشد، شکری دارد و اگر ازجمله علوم و معارف باشد، شکری دارد و اگر جزو نعمت‌های باطنی، از قبیل تجلیات اسمائی باشد، شکر آن به گونه‌ای دیگر است. اگر نعمت ازجمله تجلیات ذاتی باشد، شکر آن نیز به‌ گونه‌ای دیگر است و از آنجا‌که همه این نعمت‌ها برای افراد ‌اندکی ممکن است ـ که آنان نیز جزو اولیای خالص هستند ـ از این‌رو شکر آنان به همه زبان‌های ظاهری و باطنی و سرّی است <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۴۶.</ref>.

==مراتب و درجات==

اهل معرفت شکر را در قسم اخلاق و پس از مقام [[صبر]] و [[رضا]] دانسته‌اند <ref>انصاری، منازل السائرین، ۶۹.</ref> و شکر را از مراتب عامه شمرده، برای آن سه مرتبه ذکر کرده‌اند:

# شکر حق به گونه‌ای که بنده در نعمت، جز نعمت‌دهنده را نبیند، که این مرتبه، خود سه مقام دارد:  

 

# شکرگزار، حق را توحیدی مشاهده کند. در این حال، از خود و غیر خود غافل شود و جز ذات حق مشهود او نباشد؛ نه نعمتی بیند و نه رنجی مشاهده کند <ref>انصاری، منازل السائرین، ۷۲ ـ ۷۳.</ref>.

امام‌خمینی با نقل کلام [[خواجه‌عبدالله انصاری]] در این مقامات، معتقد است این نظر که شکر از مراتب عامه مردم باشد، صحیح نیست؛ بلکه مراتب ابتدایی شکر از مراتب عامه شمرده می‌شود و مراتب نهایی آن برای اولیا و کاملان است که مرتبه‌ای جامع بوده، حافظ همه مراتب ظاهری و باطنی است. از این‌رو شکر آنان به تمامی زبان‌های ظاهری و باطنی و سرّی است <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۸۴؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۴۶ ـ ۳۴۷.</ref>؛ زیرا از حجاب حیوانیت و [[دنیاطلبی]] بیرون رفته‌اند و قلب‌شان را جلوه‌گاه [[عالم غیب]] نموده، صاحب کامل‌ترین درجات معرفت توحیدی نسبت به نعمت‌دهنده و نعمت‌های او گشته‌اند؛ از این‌رو اسباب و مسببات ظاهری و باطنی را مستقل نمی‌دانند و جلوه حق را در ورای چنین حجابی می‌بینند <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۸۲ ـ ۱۸۳؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۴۵.</ref>.

به اعتقاد امام‌خمینی شکر، مراتب و درجات بسیاری دارد که به حسب مراتب معرفتِ نعمت‌دهنده و معرفت نعمت‌ها و نیز به حسب اختلاف مراتب کمال انسانی مختلف می‌شود؛ چنان‌که شکر نعمت‌های ظاهری، باطنی و نعمت معارف و تجلیات اسمائی هر کدام به گونه‌ای خاص است <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۴۶.</ref>. به اعتقاد ایشان، زمانی شکر حقیقی نسبت به همه مراتب شکر رخ می‌دهد که تجلیات جمالی و جلالی حق در قلب سالک به صورت مشاهده حضوری رخ دهد و قلب سالک مظهر جلوه رحمانی، رحیمی، مالکی و قهری شود و این حقیقت تنها برای رسول ختمی مرتبت(ص) و اولیای کامل او حاصل می‌شود <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۸۳.</ref>. در مقابل، کسانی که از تجلیات ذاتی بهره‌ای نبرده‌اند و [[قلب]] آنها از تجلیات صفاتی، اسمائی، افعالی و توحید فعلی خالی است، به گونه‌ای در کفران نعمت‌های الهی واقع شده‌اند <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۸۳ ـ ۱۸۴.</ref>.

امام‌خمینی مانند دیگر علمای اخلاق <ref>فیض کاشانی، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، ۷/۱۵۱؛ نراقی، احمد، معراج السعاده، ۷۹۴.</ref>، معتقد است شکر نعمت‌های ظاهری و باطنی حضرت حق، یکی از وظایف بندگی است که هر کس به قدر توان خود باید آن را ادا کند؛ امّا شکر خداوند آن‌گونه که او شایسته شکرگزاری است، از عهده مخلوقات خارج است؛ زیرا چنان‌که در بعضی از دعاها و روایات به آن اشاره شده است <ref>صحیفه سجادیه، ۱۶۲ ـ ۱۶۶؛ مجلسی، بحار الانوار، ۶۸/۳۶.</ref>، هر شکر علاوه بر نیاز به نعمت‌هایی از قبیل زبان، قلب و [[عقل]]، خود توفیقی از جانب خداست که به شکر جدیدی نیاز دارد <ref>امام‌خمینی، حدیث جنود، ۱۸۹ ـ ۱۹۰.</ref>. از آنجا‌که کمال و نقصِ شکر، تابع کمال و نقصِ معرفت نعمت‌دهنده و شناخت نعمت‌های اوست و این معرفت به صورت کامل برای محجوبان در عالم ظاهر حاصل نمی‌شود، پس غایت شکر، اعتراف به عجز از قیام به حق شکر است <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۴۵.</ref>.

==راه تحصیل==

# تحمل [[ریاضت|ریاضت‌ها]] و مشقت [[عبادات]] در [[دنیا]]؛

# [[تفکر]] در مصائبی که ممکن بود او را به هلاکت‌ اندازد یا مصائبی که ممکن بود بدتر از آن پیش آید <ref>نراقی، مهدی، جامع السعادات، ۳/۲۷۲؛ نراقی، احمد، معراج السعاده، ۸۱۰.</ref>.

امام‌خمینی با استناد به روایتی منسوب به [[امام‌صادق(ع)]] <ref>منسوب به امام‌صادق(ع)، مصباح الشریعه، ۲۴ ـ ۲۵.</ref>، طریق تحصیل شکر حقیقی را رساندن شکر زبانی به شکر قلبی می‌داند؛ به این معنا که سالک لازم است اذکار و دعاهای خود را به قلب برساند و [[قلب]] را متوجه کند تا عبودیت او به همه قوای ظاهری و باطنی‌اش سرایت کند <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۳۶۴ ـ ۳۶۵.</ref>؛ در عین حال باید بداند این [[عبودیت]]، خود نعمتی از نعمت‌های بزرگی است که از شکر آن عاجز است؛ بنابراین اگر به این امر علم و [[ایمان]] پیدا کرد، به تقصیر خود در عبودیت معترف خواهد بود <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۲۲۴.</ref>. ایشان یکی از راه‌های تحصیل شکر را تحصیل معرفت نعمت‌دهنده می‌داند؛ یعنی بداند تنها مؤثر عالم حق‌تعالی است؛ اما کسی که نعمت‌ها را به ولیّ‌نعمت آن ارجاع نمی‌دهد و برای غیر خدا تأثیری در عالم می‌بیند، در برابر نعمت‌های الهی کفران کرده است <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۴۵.</ref>. به اعتقاد ایشان، هر یک از نعمت‌های ظاهری و باطنی و علوم و معارف، شکر خاصی دارند و شکر آنها به تمام زبان‌های ظاهری و باطنی و سری است <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۴۶.</ref>.

[[قرآن کریم]] شکر را سبب فزونی نعمت <ref>ابراهیم، ۷.</ref> و رفع عذاب <ref>نساء، ۱۴۷.</ref> می‌داند که در حقیقت ثمره آن به خود انسان بازمی‌گردد <ref>نمل، ۴۰.</ref>؛ همچنین در روایات شکر سبب فزونی نعمت و برترین زاد و توشه [[آخرت]] شمرده شده است <ref>کلینی، الکافی، ۲/۹۵؛ مجلسی، بحار الانوار، ۷۴/۲۹۴.</ref>. بعضی از علمای اخلاق، اعمال و حالاتی را که در نتیجه معرفت نعمت‌دهنده حاصل می‌شود، مانند [[خضوع]]، [[تحمید]]، تعظیم و تمجید نعمت‌دهنده، از ارکان شکر می‌دانند <ref>فیض کاشانی، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، ۷/۱۴۸ ـ ۱۵۰.</ref>.

[[امام‌خمینی]] بر این باور است که هر یک از این اعمال قلبی و جوارحی از آثار شکر و معرفت نعمت‌دهنده است و این آثار در [[قلب]]، زبان و افعال، هر یک به گونه‌ای بروز می‌یابد. به اعتقاد ایشان آثار شکر در قلب، تعظیم، تحمید و تمجید نعمت‌دهنده است و سبب می‌شود شخص در آثار و افعال خداوند و خیر و احسان او به بندگان، [[تفکر]] کند. اثر شکر در زبان، [[تسبیح]]، تحمید، [[تهلیل]] و [[امر به معروف و نهی از منکر]] است، و اثر شکر در جوارح، به‌کارگیری اعضا و جوارح در [[عبادت]] خداوند است <ref>امام‌خمینی، چهل حدیث، ۳۴۳ ـ ۳۴۵.</ref>. در مقابل، کفران نعمت، موجب می‌شود عنایت الهی و نعمت‌های او از انسان برداشته شود <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۳۴۸.</ref>.

معرفت بالای امام‌خمینی، سبب شده بود شکر در برابر نعمت‌های الهی در جان‌شان ریشه و از ایمان‌شان سرچشمه بگیرد <ref>اِلهامی‌نیا، سیره اخلاقی ـ تربیتی امام‌خمینی، ۲۱۷.</ref>. امام‌خمینی خداوند را در برابر نعمت‌های مختلف ولی نعمت می‌دانست و در برابر آنها شاکر بود و در موارد متعددی نعمت‌های الهی، ازجمله: بهره‌مندی از منبع [[وحی]] و [[ولایت]]، [[پیروزی انقلاب اسلامی]] و [[استقلال]] و [[آزادی]] را به دیگران گوشزد می‌کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۶/۲۳۰؛ ۱۴/۵۰۳؛ ۱۵/۳۸۳؛ ۱۶/۹۵؛ ۱۷/۱۲۸ و ۲۱/۳۹۹.</ref>. ایشان با آگاهی کامل از این نکته که شکر مخلوق شکر خالق است، نه تنها در مناسبت‌های گوناگون از [[ایثار]]، [[مقاومت]] و [[وفاداری]] مردم به [[انقلاب اسلامی]]، سپاس‌گزاری می‌کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۳/۲۹۷ و ۶/۲۳۰.</ref>، بلکه آنان را نیز به شکرگزاری ترغیب و سفارش می‌کرد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۲۱/۳۹۹.</ref>. ایشان نعمت [[علم]] و استاد را ارج می‌نهاد و در برابر آن شاکر بود. پیوسته از استاد خود [[محمدعلی شاه‌آبادی]] با احترام و با عنوان «شیخ عارف کامل شاه‌آبادی روحی فداه» یاد می‌کرد <ref>امام‌خمینی، آداب الصلاة، ۱۵۳؛ امام‌خمینی، سرّ الصلاة، ۱۲؛ امام‌خمینی، چهل حدیث، ۶۷.</ref> و تأکید می‌کرد با دست و زبان از عهده شکر آن استاد که حق حیات روحانی بر ایشان دارد، برنخواهد آمد <ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۸/۴۰۷.</ref>.

==پانویس==

==منابع==

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، سرّ الصلاة (معراج السالکین و صلاة العارفین)، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ سیزدهم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح چهل حدیث، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ چهارم، ۱۳۸۸ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۷ش.

* امام‌خمینی، سیدروح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم...، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.

* تهانوی، محمد علی، موسوعة کشاف اصطلاحات ‌الفنون و العلوم، تحقیق علی دحروج، لبنان، ناشرون، چاپ اول، ۱۹۹۶م.

* حر عاملی، محمدبن‌حسن، تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.

* صحیفه سجادیه، امام‌علی‌بن‌الحسین(ع)، قم، نشر الهادی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.

* کتاب مقدس، بی‌جا، ‌دارالکتاب المقدس، ۱۹۸۰م.

* مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.

* مدنی، سیدعلیخان، ریاض السالکین فی شرح صحیفة سیدالساجدین(ع)، تصحیح سیدمحسن حسینی امینی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.

* مصباح الشریعه، منسوب به امام‌صادق(ع)، بیروت، اعلمی، چاپ اول، ۱۴۰۰ق.

==پیوند به بیرون==

* مهدی رضوانی‌پور، [https://books.khomeini.ir/books/10006/440/ شکر]، دانشنامه امام‌خمینی، ج۶، ص۴۴۰-۴۴۶.