اصلاحات ارضی: تفاوت میان نسخه‌ها

پیشینه طرح اصلاح اراضی از قرار زیر است.

===نقش آب و زمین بر جامعه ایران===

از مشخصه‌های اصلی جامعه روستایی ایران در گذشته وجود نظام ارباب‌رعیتی بود که بر اساس آن بیشتر روستاهای ایران در دست عده‌ای مالک‌ با نفوذ و ثروتمند قرار داشت و قشر عظیمی از کشاورزان بر روی زمین‌های اربابان کار می‌کردند. بیشتر مالکان در شهر اقامت داشتند و بعضی از آنان معروف‌ به داشتن سیصد پارچه ده بودند. بنابر یکی از برآوردها، تنها ۳۷ خانوار، صاحب‌ نوزده ‌هزار ده، یعنی ۳۸درصد کل روستاها بودند. <ref>هلیدی، دیکتاتوری و توسعه سرمایه‌داری در ایران، ۱۱۵ ـ ۱۱۶.</ref> میان اربابان و رعیت‌ها فاصله طبقاتی عمیقی وجود داشت <ref>فخرایی، سردار جنگل، ۲۸ ـ ۲۹.</ref> و اربابان به شیوه‌های گوناگون از رعیت کار می‌کشیدند. <ref>لمبتون، مالک و زارع در ایران، ۵۷۵ ـ ۵۸۵.</ref>

===آغاز اصلاحات اراضی===

اصلاحات ارضی در ایران برای نخستین بار در جریان [[انقلاب مشروطه]] ۱۲۸۴ ـ ۱۲۹۰ شکل گرفت. از برنامه‌های [[حزب دموکرات]] (عامیون) در مجلس دوم، طرح اصلاحات ارضی بود. <ref>هوگلاند، زمین و انقلاب در ایران «۱۳۴۰ ـ ۱۳۶۰»، ۷۷.</ref> پس از [[شهریور]] ۱۳۲۰ نیز [[حزب توده ایران]]، متأثر از انقلاب سوسیالیستی شوروی، برای مبارزه و الغای نظام ارباب‌رعیتی تبلیغ می‌کرد، <ref>هوگلاند، زمین و انقلاب در ایران «۱۳۴۰ ـ ۱۳۶۰»، ۲۴۶.</ref> چنان‌که فرقه دموکرات آذربایجان به رهبری [[جعفر پیشه‌وری]] پس از اعلام خودمختاری آذربایجان، قوانینی در جهت اصلاحات ارضی تنظیم و تصویب کرد. <ref>خلجی، اصلاحات امریکایی و قیام ۱۵ خرداد، ۷۱.</ref> [[احمد قوام‌السلطنه]] نیز در سال ۱۳۲۴ برنامه «تقسیم املاک خالصه بین کشاورزان» را ارائه داد. دولت [[محمد مصدق]] نیز در جهت کمک به کشاورزان و روستاها در ۲۲ مرداد ۱۳۳۱ قانونی را به نام «ازدیاد سهم کشاورزان و سازمان عمرانی کشاورزی» به تصویب هیئت دولت رساند که موجب تغییراتی در روابط مالک و زارع می‌شد. <ref>خامه‌ای، ، اقتصاد بدون نفت ابتکار بزرگ دکتر مصدق، ۱۴۵ ـ ۱۴۶.</ref>

===اهداف امریکا بر اصلاحات ارضی===

[[علی امینی]] در [[اردیبهشت]] ۱۳۴۰ در سرمقاله روزنامه اطلاعات با عنوان «[[کودتای سفید]] یا سرخ» اعتراف کرد که اجرای اصلاحات ارضی و دیگر اصلاحات برای جلوگیری از نفوذ کمونیسم در ایران است. <ref>اطلاعات، روزنامه، ۲۷/۲/۱۳۴۰ش؛ روحانی، نهضت امام‌خمینی، تهران، ۱/۱۴۰ ـ ۱۴۱.</ref> وابستگی بیشتر ایران به امریکا و انحصار قدرت سیاسی دولت از دیگر اهداف این برنامه بود. این طرح می‌توانست قدرت سیاسی مالکان را کاهش دهد و سرمایه‌های آنان را در جهت تقویت صنایع مونثاژ به کار گیرد، <ref>قدیری و جهان‌محمدی، نقش برنامه‌های عمرانی پیش از انقلاب در مهاجرت‌های روستا ـ شهری کشور، ۷۰.</ref> البته نارضایتی و اعتراض‌ روستاییان به سبب [[ظلم]] و ستم مالکان، پیش از اجرای اصلاحات ارضی کم‌وبیش‌ وجود داشت. <ref>فوران، مقاومت شکننده، ۴۷۷ ـ ۴۷۹.</ref>

===تصویب اصلاحات ارضی در ایران===

===مخالفت مراجع===

از امام‌خمینی نقل شده است که ایشان در همان جمع مشورتی، از بروجردی خواست تا مستقیماً به محمدرضا پهلوی پاسخ منفی ندهد؛ بلکه از او بخواهد این کار را در اختیار علمای قم قرار دهد؛ زیرا در آن صورت، برنامه را به پس از فوت ایشان موکول می‌کند و نتیجه آن زیان ارباب و رعیت و نابودی کشاورزی خواهد بود. <ref>تهرانی، خاطرات من، ۱۲ ـ ۱۳.</ref>

==لایحه اصلاحات ارضی==

تصویب قانون اصلاحات ارضی موجب همراهی و تشویق خبرگزاری‌ها و نشریات غربی شد و آنان این قانون را گامی مهم در جهت جلوگیری از شورش داخلی و مبارزه با [[کمونیسم]] برشمردند. <ref>زاهد، گذری بر قانون اصلاحات ارضی در ایران، ۱۰۰.</ref> پهلوی که از جایگاه امینی نزد امریکا و مردم بر خود احساس خطر می‌کرد، تصمیم گرفت خود برنامه پیشنهادی امریکا را به اجرا درآورد. <ref>زاهد، گذری بر قانون اصلاحات ارضی در ایران، ۱۰۵.</ref> وی به درخواست دولت امریکا در ۲۱ [[فروردین]] ۱۳۴۱ برای آشناشدن بیشتر با خواسته‌های امریکا با همسرش [[فرح دیبا]] در سفری ۴۵روزه به امریکا رفت. با اطمینان دولت امریکا از فرمانبرداری پهلوی، در ۲۷ [[تیر]] ۱۳۴۱ [[اسدالله علم]] جای امینی را گرفت <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، تهران، ۱/۱۵۶ ـ ۱۵۹.</ref> و کار اصلاحات ارضی را ادامه داد. دولت امریکا برای اطمینان از اجرای اصلاحات مورد نظر خود، جانسون لیندون معاون ریاست‌جمهوری را در ۱۳۴۱/۶/۳ به ایران فرستاد. <ref>روحانی، نهضت امام‌خمینی، تهران، ۱/۱۶۰.</ref>

==اجرای اصلاحات ارضی==

اجرای برنامه اصلاحات ارضی سه مرحله را گذراند. <ref>ازغندی، تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی ایران، ۱۸۲ ـ ۱۸۳.</ref>

یا زمین زراعی میان مالک و اجاره‌داران به نسبت بهره مالکانه تقسیم گردد یا همه زمین به کشاورزان فروخته شود، <ref>ازغندی، تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی ایران، ۱۸۸؛ زاهد، گذری بر قانون اصلاحات ارضی در ایران، ۱۱۰.</ref> از آنجاکه دولت مداخله‌ای در تعیین قیمت زمین نکرد، بسیاری از مالکان، زمین را به قیمتی بالاتر از محدوده قانونی فروختند و در تقسیم زمین بر اساس بهره‌ مالکانه نیز بسیاری از مالکان بانفوذ، زمین‌های مرغوب را برای خود نگه داشتند و زمین‌های نامرغوب را در اختیار زارعان قرار دادند <ref>ازکیا، جامعه‌شناسی توسعه و توسعه‌نیافتگی روستایی ایران، ۱۱۶.</ref> با اینکه این برنامه نتایج مثبتی نداشت. در رسانه‌ها و نشریات تبلیغات گسترده‌ای برای موفقیت این برنامه انجام گرفت. <ref>ولیان، اصلاحات ارضی و نقش آن در اقتصاد ملی، ۱۳ ـ ۱۵.</ref>

==واکنش مراجع تقلید==

از [[سیدابوالقاسم خویی]] و [[سیدکاظم شریعتمداری]] و [[سیدمحمدهادی میلانی]] موضع‌گیری مستقلی درباره اصلاحات ارضی نقل نشده است؛ ولی آنان با همه‌پرسی انقلاب سفید که اصلاحات ارضی یکی از اصول ششگانه آن بود، مخالفت کرده‌اند. <ref>دوانی، نهضت روحانیون، ۴ ـ ۳/۱۸۸ و ۲۲۲ ـ ۲۲۵.</ref> {{ ببینید| انقلاب سفید}}

==واکنش امام‌خمینی==

درباره واکنش امام‌خمینی به اصلاحات ارضی دو دیدگاه وجود دارد: برخی به جلسه‌ای استناد می‌کنند که در زمان بروجردی دراین‌باره تشکیل شد و امام‌خمینی در آن جلسه با اصلاحات ارضی مخالفت کرد. <ref>صافی گلپایگانی، مصاحبه، ۱۲۳؛ بدلا، مصاحبه، ۱۰۷.</ref> برخی دیگر ازجمله [[اکبر هاشمی رفسنجانی]] بر آن‌اند که امام‌خمینی اصولاً با اصل اصلاحات ارضی مخالف نبود؛ چنان‌که ایشان در پاسخ پرسشی درباره اصلاحات ارضی، هم مالکیت‌های بزرگ و هم اقدامات رژیم پهلوی را غیر شرعی خواند و یادآور شد هرچند مالکان بزرگ به مردم ظلم کرده‌اند، مبارزه با این ظلم راه‌های درستی دارد. رژیم نه [[حسن نیت]] دارد و نه راه درستی را انتخاب کرده است. در این راه باید از راه حل‌های اسلامی استفاده کرد. <ref>هاشمی رفسنجانی، هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، ۱/۱۳۲.</ref> [[مهدی عراقی]] نیز معتقد است امام‌خمینی در جایگاه [[حاکم شرع]]، با خود اصلاحات ارضی و تقسیم زمین‌ها میان کشاورزان مخالفتی نداشت؛ زیرا ایشان بیشتر مالکان بزرگ را به دلیل نپرداختن حقوق شرعی خود مالک نمی‌دانست و معتقد بود حاکم شرع می‌تواند زمین‌ها را به همین جهت از آنان بگیرد و در اختیار کشاورزان قرار دهد. <ref>عراقی، ناگفته‌ها «خاطرات شهید حاج مهدی عراقی، پاریس ـ پاییز ۱۳۵۷»، ۱۵۲ ـ ۱۵۳.</ref> عراقی در جای دیگر یادآور شده است که امام‌خمینی از منظر فقهی زمین‌داران بزرگ ازجمله خاندان پهلوی را به نوعی غاصب می‌دانست و آنان را برای اصلاح و توزیع زمین‌های دیگران صادق نمی‌شمرد. ایشان وعده داد اگر در جایگاه حاکم شرع به قدرت برسد، بیشتر مالکان روستاها را مالک نمی‌شمرد و اموالشان را مصادره خواهد کرد. <ref>عراقی، ناگفته‌ها «خاطرات شهید حاج مهدی عراقی، پاریس ـ پاییز ۱۳۵۷»، ۱۵۳؛ عراقچی، خاطرات آیت‌الله حاج‌شیخ‌علی عراقچی همدانی، ۲۱۵.</ref> عده‌ای دیگر از این گروه تحلیل‌های مشابهی ارائه کرده و یادآور شده‌اند که امام‌خمینی نه تنها با اصل اصلاحات ارضی مخالفت نکرد، بلکه برای اینکه رژیم پهلوی روحانیان را به حمایت از مالکانِ بزرگ متهم نکند، تلاش می‌کرد از مخالفت‌های شدید با اصلاحات ارضی جلوگیری کند <ref>بادامچیان، گفتگو، ۹۳.</ref> و استناد علما به «[[قاعده ید]]» برای مخالفت با اصلاحات ارضی را موجب متهم‌شدن روحانیت به طرفداری از خان‌ها و بدبین‌شدن کشاورزان به علما و سوء استفاده رژیم پهلوی از آن می‌شمرد. <ref>عراقچی، خاطرات آیت‌الله حاج‌شیخ‌علی عراقچی همدانی، ۲۱۵.</ref>

امام‌خمینی، محمدرضا پهلوی و کارگزاران او را نامشروع می‌خواند و فرمان‌دادن او و اطاعت از او و همچنین اصلاحات ارضی را جایز نمی‌دانست؛ اما معتقد بود ولیّ فقیه در صورت مصلحت می‌تواند به چنین کارهایی اقدام کند. {{ ببینید| ولایت فقیه(۱)}} چنان‌که پس از [[انقلاب اسلامی ایران]]، به سه نفر از فقها [[سیدمحمد حسینی بهشتی]]، [[حسینعلی منتظری]] و [[علی‌اکبر مشکینی]] دستور داد طرحی برای امور زمین‌ها تهیه کنند. این طرح تهیه و به [[شورای انقلاب]] ارائه شد و برای اجرای آن هیئت‌های هفت‌نفره در سراسر کشور به وجود آمدند و اصلاحات ارضی با شرایط و دستورالعملی که شورای انقلاب تهیه کرده بود، صورت گرفت <ref>ستاد مرکزی، عملکرد هیئت‌های هفت نفره واگذاری زمین، ۱۲؛ کیهان، روزنامه، ۲.</ref> از این‌رو باید گفت مخالفت امام‌خمینی با اصلاحات ارضی در روزگار پهلوی با مجریان و شیوه اجرای آن بود <ref>عراقی، ناگفته‌ها «خاطرات شهید حاج مهدی عراقی، پاریس ـ پاییز ۱۳۵۷»، ۱۵۳؛ مهدوی‌کنی، خاطرات آیت‌الله مهدوی کنی، ۱۱۱.</ref> و معتقد بود در عصر پهلوی، منطق‌ها و واژه‌ها جای خود را عوض کرده‌اند و مثلاً معنای اصلاحات ارضی، نابود‌کردن کشاورزی است <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۲۵۹.</ref> و شیوه اجرای اصلاحات ارضی، موجب نابودی دهقانی و زراعت به ‌طور کلی شده و کشور را در همه چیز وابسته به خارج کرده است. <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۶/۱۴.</ref>

بعضی روزنامه‌های غربی و شرقی و دوستان محمدرضا پهلوی نیز چنین تبلیغ می‌کردند که مخالفت علما با رژیم پهلوی و اصلاحات ارضی، به دلیل در خطر قرارگرفتن منافع آنها یا به دلیل اغراض و دشمنی شخصی با پهلوی است. امام‌خمینی با ذکر این شایعات و تکذیب هر گونه دشمنی شخصی، تأکید کرد روحانیان هرگز از مالکان بزرگ نبوده‌اند تا اصلاحات ارضی شامل زمین‌های آنان هم بشود و وضع مالی روحانیت نسبت به پیش از اصلاحات ارضی بهتر شده است؛ همچنین از نفوذ کلام آنان نیز کاسته نشده است؛ از این‌رو این دلایل نمی‌تواند دلیل مخالفت آنان با رژیم و اصلاحات ارضی باشد. <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۳۴۵ ـ ۳۴۶ و ۴۸۲ و ۵/۲۹۵ ـ ۲۹۶.</ref>

==پیامدهای اصلاحات ارضی==

از نظر امام‌خمینی تا پیش از اجرای اصلاحات ارضی، تنها [[استان خراسان]] یا آذربایجان می‌توانست گندم تمام ایران را تأمین کند و اقلام کشاورزی اضافه بر نیاز، صادر می‌شد؛ اما اجرای برنامه اصلاحات ارضی، موجب شد ایران در تأمین آذوقه و گندم وابسته کشورهای خارجی باشد و گفته می‌شد کشاورزی ایران تنها می‌تواند برای سی‌و‌سه روز کشور آذوقه تهیه کند؛ این در حالی بود که رژیم به جای شرمندگی، به واردکردن اقلام غذایی افتخار می‌کرد و به گفته نخست‌وزیر وقت، ۹۳ درصد از مواد غذایی مصرفی ایران، وارد می‌شد <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۳/۷۳، ۲۵۰، ۳۰۵، ۳۶۸ و ۴/۲۳، ۸۴.</ref> از این‌رو انقلاب سفید و اصلاحات ارضی، تنها الفاظ زیبا بودند <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۲۷۵ و ۹/۳۶۳.</ref> که نفع واقعی آن به امریکا می‌رسید و با وابسته‌کردن کشور در همه‌چیز، ایران را به اشغال امریکا درآورد. <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۴/۳۰۰ و ۳۳۴.</ref> ایشان معتقد بود اصلاحات ارضی، لطمه‌ای به اقتصاد کشور زد که شاید تا بیست سال دیگر نیز قابل جبران نباشد. <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۶/۱۴.</ref>

===ایجاد فاصله طبقاتی===

عصیان و انقلاب مردم نیز از پیامدهایی بود که امام‌خمینی، پس از برنامه‌های خلاف شرع پهلوی که به نام اصلاحات و انقلاب اجرا شد، پیش‌بینی کرد. <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۱/۱۵۳ ـ ۱۵۴.</ref>

===سرکوب مخالفان رژیم===

از سوی دیگر، اصلاحات ارضی فرصتی را فراهم آورد تا رژیم پهلوی افراد و مالکانی را که جرئت و جسارت مخالفت با رژیم را در خود می‌دیدند، به این بهانه سرکوب کند. در [[استان فارس]] ملک عابدی رئیس اصلاحات ارضی منطقه فیروزآباد به ‌دست عده‌ای با گلوله از پای درآمد و رژیم با استفاده از این فرصت به تبلیغات شدید علیه مالکان و نیروهای مخالف اصلاحات ارضی دست زد و تعدادی از رئیسان عشایر را بازداشت کرد و به زندان انداخت و برخی را نیز اعدام کرد، <ref>سالور، گفتگو و خاطرات، ۲۶۳ ـ ۲۶۴.</ref> چنان‌که گفته شده مأموران رژیم نزدیک به ۱۱۷ تن از مردان و زنان و کودکان عشایر لارستان فارس به‌ویژه طوایف کوهمره سرخی را که از نهضت امام‌خمینی حمایت کرده بودند، <ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام‌خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۱/۳۰۸، ۲۷۲ و ۳۱۷؛ وثوقی، زندگی و مبارزات آیت‌الله حاج‌سیدعبدالعلی آیت‌اللهی، ۸۴ ـ ۸۹.</ref> به اتهام مخالفت با اصلاحات ارضی در حال اقامه [[نماز صبح]] به [[شهادت]] رساندند. <ref>وثوقی، زندگی و مبارزات آیت‌الله حاج‌سیدعبدالعلی آیت‌اللهی، ۸۷؛ بصیرت‌منش، فتوای امام‌خمینی و قیام عشایر لارستان.</ref>

==دیدگاه امام درباره اصلاح اراضی==

ایشان پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تأکید داشت که برنامه اصلاحات ارضی ناشی از اشتباه رژیم پهلوی نبود، بلکه نابودی اقتصاد کشور به نام اصلاحات ارضی، جریانی امریکایی بود که با آگاهی و عامدانه صورت گرفت و [[ایران]] را به بازاری برای کشورهای دیگر تبدیل کرد. <ref>امام‌خمینی، صحیفه امام، ۶/۲۵۰ و ۸/۱۳۵.</ref>

==پانویس==

{{پایان}}

==پیوند به بیرون==