شورای انقلاب اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''شورای انقلاب اسلامی'''، نهاد قانون‌گذار و اجرایی موقت و منصوب [[امام‌خمینی]]، با هدف ساماندهی اداره امور [[انقلاب اسلامی|انقلاب]] و کشور.

به تجربه ثابت شده‌است بی‌نظمی، ناامنی و هرج و مرج در انقلاب گریزناپذیر است و در هر کشوری که انقلاب یا تحولات بنیادین سیاسی و اجتماعی رخ می‌دهد، رهبران انقلاب پیش از پیروزی برای ایجاد هماهنگی در مبارزه علیه نظام سیاسی موجود، و پس از پیروزی برای اداره کشور تا برقراری نظم و حاکمیت قانون، نهادهایی تأسیس می‌کنند. چنین نهادهایی در مبارزات انقلابی کشورهایی چون [[آمریکا]]، [[فرانسه]]، [[روسیه]]، [[چین]]، کوبا و نیکاراگوئه نیز با عناوین مختلف ولی کارکردهای مشابه تأسیس شده‌اند.<ref>سائلی، شورای انقلاب اسلامی ایران، ۱۳–۱۴؛ مهرداد، فرهنگ جدید سیاسی، ۷۷–۷۸.</ref>

در [[انقلاب اسلامی ایران]] نیز گسترش راهپیمایی‌ها و [[اعتصاب|اعتصاب‌ها]] در سال ۱۳۵۷ و حضور امام‌خمینی در خارج از کشور، لزوم هدایت و سازماندهی این جریان را در نظر رهبرِ نهضت و گروه‌های مختلف مبارز (اعم از روحانی و غیر روحانی) مشخص کرد.<ref>بازرگان، شورای انقلاب، ۱۸۰؛ هاشمی رفسنجانی، حقیقت‌ها، ۳۴–۳۵.</ref> شرایط حاکم بر انقلاب و نیز گرایش شدید به شورا و دوری از شیوه‌های فردی در میان مبارزان، ضرورت تشکیل شورای انقلاب را به‌طور طبیعی آشکار می‌ساخت<ref>هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، ۱/۳۲۳.</ref>؛ بر همین اساس کسانی چون [[مرتضی مطهری]]، [[سیدمحمد حسینی بهشتی]] و [[مهدی بازرگان]]، برای [[مشورت]] با امام‌خمینی عازم [[پاریس]] شدند.<ref>هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۱۲۲؛ حسینی بهشتی، خاطرات ماندگار، ۱۹۹–۲۰۰، بازرگان، شورای انقلاب، ۱۸۰.</ref>

[[امام‌خمینی]] پس از مشورت با مطهری، بهشتی، بازرگان و [[ابراهیم یزدی]] و گرفتن فهرستی از فعالان سیاسی از آنان، یک گروه پنج‌نفره از روحانیان؛ بهشتی، مطهری، [[اکبر هاشمی رفسنجانی]]، [[سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی]] و [[محمدجواد باهنر]] را مسئول معرفی افراد مورد اعتماد برای عضویت در شورای انقلاب کرد.<ref>یزدی، آخرین تلاش‌ها، ۸۹ و ۹۱؛ حسینی بهشتی، خاطرات ماندگار، ۲۰۰؛ بازرگان، شورای انقلاب، ۲۲؛ شعبانی، تاریخ شفاهی زندگانی و مبارزات آیت‌الله شهید دکتر بهشتی، ۲۰۴.</ref> به گفته بهشتی و بازرگان، نخست بنا بود دو هیئت جداگانه تشکیل شود: یکی هیئت مشاوران امام‌خمینی برای انتخاب و معرفی اشخاص به ایشان و دیگری شورای انقلاب که دربارهٔ مدیریت آینده کشور مطالعه و عمل کنند؛ اما روند بعدی حوادث، این دو هیئت را ادغام کرد.<ref>حسینی بهشتی، خاطرات ماندگار، ۲۰۱؛ بازرگان، شصت سال، ۲/۲۸۹.</ref> نخست مطهری به عنوان نماینده امام‌خمینی در گروه پنج نفره، مسئول دعوت و [[گزینش]] اعضای شورا شد که به دلیل سرعت حوادث و دقت و وسواس ایشان در بررسی افراد،<ref>هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۱۲۳؛ سحابی، در شورای انقلاب چه گذشت، ۵۱/۱۱؛ یزدی، آخرین تلاش‌ها، ۲۳.</ref> امام‌خمینی در ۱۴/۸/۱۳۵۷ در نامه‌ای به بهشتی، ضمن اشاره به ضرورت سرعت‌بخشیدن در معرفی اعضای پیشنهادی و گلایه از تأخیر، برای معرفی سریع افراد به بهشتی و مطهری مأموریت داد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۴/۳۰۷.</ref> با توجه به تاریخ این نامه و نیز نقل قول بعضی از اعضای شورا، می‌توان زمان تشکیل جلسات غیررسمی شورا را در آبان<ref>سحابی، در شورای انقلاب چه گذشت، ۵۱/۱۱؛ سائلی، شورای انقلاب اسلامی ایران، ۲۸.</ref> و تشکیل رسمی شورا را در آذر ۱۳۵۷ دانست.<ref>بازرگان، شورای انقلاب، ۲۴؛ بازرگان، شصت سال، ۲/۲۸۸.</ref>

امام‌خمینی همچنین در آذر ۱۳۵۷ در نامه دیگری به [[حسین نوری همدانی]] در [[قم]]، ویژگی‌های افراد قابل اعتماد برای عضویت در شورایی را که پس از سقوط [[رژیم پهلوی]] تشکیل می‌شود، ذکر کرد و با اعلام نیاز به شناسایی این افراد، از وی خواست تا در قم نیز مطلب را پیگیری و دست‌کم ده نفر را به ایشان معرفی کند. مشخصات ذکرشده عبارت بود از: تدین و علاقه به [[اسلام]]، نداشتن افکار مکاتب انحرافی، لیاقت اداره یک وزارتخانه، معروف به ملیت و خوشنامی، عضویت‌نداشتن در دولت‌های فاسد، [[مجلس سنا]] و [[مجلس شورای ملی|شورای ملی]]، شهره‌نبودن به سرمایه‌داری و روحانی‌نبودن. ایشان در این نامه اشاره کرده‌است که همین تذکر را به [[تهران]] نیز داده‌است.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۱۵۱.</ref>

پس از گذشت مدتی از فعالیت غیر علنی شورای انقلاب، امام‌خمینی در ۲۲/۱۰/۱۳۵۷ تشکیل شورای انقلاب اسلامی را به اطلاع [[مردم]] رساند. ایشان در این پیام، به موجب رأی اعتماد اکثریت قاطع مردم ایران و حق شرعی خود {{ببینید|ولایت فقیه(۱)}}، تشکیل شورای انقلاب مرکب از افراد باصلاحیت، متعهد و مورد وثوق را در جهت تحقق اهداف اسلامی ملت و مطالعه و بررسی شرایط تأسیس دولت انتقالی اعلام کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۴۲۶–۴۲۸.</ref> ایشان در مصاحبه‌های بعدی خود، ضمن پنهان‌داشتن نام اعضای شورا، دربارهٔ اهداف شورا و اینکه اعضای آن از گرایش‌های مختلف مردم خواهند بود، اعلام نظر کرد<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۴۶۷، ۴۶۹ و ۵۱۹.</ref> و در پیامی به ملت ایران اعلام کرد اعضای شورای انقلاب در داخل ایران‌اند.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۴۷۹.</ref>

مردم ایران در راهپیمایی [[اربعین حسینی]] در ۲۹/۱۰/۱۳۵۷، حمایت خود را از تشکیل شورای انقلاب اعلام کردند.<ref>کیهان، روزنامه، ۳۰/۱۰/۱۳۵۷، ۳.</ref> اگرچه امام‌خمینی برای هیچ‌یک از اعضای شورا حکمی صادر نکرد و به دلایل امنیتی محل تشکیل جلسه و نام اعضا کاملاً سری بود و حتی از ثبت و ضبط جدی مذاکرات شورا خودداری می‌شد،<ref>رضوی، هاشمی و انقلاب، ۵۱۲؛ مؤسسه تنظیم، کوثر، ۲/۵۲۵.</ref> اما این شورا و نقش آن نمی‌توانست از چشم [[رژیم پهلوی]] پنهان بماند<ref>مرکز بررسی اسناد، انقلاب اسلامی، ۲۴/۲۵ و ۲۵/۶، ۲۱۷.</ref>؛ چنان‌که در خاطرات [[حسین فردوست]] نیز دربارهٔ گزارش اداره کل سوم [[ساواک|سازمان اطلاعات و امنیت کشور]] (ساواک) به دفتر ویژه اطلاعات، سخن گفته شده که طی آن، موضوع شورای انقلاب و اعضای آن و حتی محل تشکیل جلسات آن به [[محمدرضا پهلوی]] گزارش داده شده‌است. به گفته فردوست، پهلوی، ساواک را از واکنش نشان‌دادن در مقابل این شورا برحذر داشته‌است.<ref>فردوست، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ۱/۵۹۴.</ref>

مشخصات اعضای شورای انقلاب که با معرفی اعضای هسته اولیه و تصویب [[امام‌خمینی]] به عضویت شورا درمی‌آمدند، از آغاز تا پایان آن دستخوش تغییرات بسیاری شد که در فضای ملتهب سیاسی آن زمان طبیعی بود.<ref>منتظری، خاطرات، ۱/۴۲۶–۴۳۰؛ سائلی، شورای انقلاب اسلامی ایران، ۴۹–۵۰.</ref> پس از تشکیل هسته اولیه شورای انقلاب یعنی مطهری، بهشتی، [[هاشمی رفسنجانی]]، باهنر و [[موسوی اردبیلی]]، نخستین کسی که با معرفی این گروه و تأیید امام‌خمینی به عضویت شورا درآمد، [[محمدرضا مهدوی‌کنی]] بود. با اعلام نظر این شش نفر و تأیید امام‌خمینی، به‌تدریج افراد دیگر به عضویت شورا انتخاب شدند.<ref>هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، ۱/۳۲۳.</ref> [[سیدمحمود طالقانی]]، [[مهدی بازرگان]]، [[سیدعلی خامنه‌ای]]، [[یدالله سحابی]]، سیداحمد صدر حاج‌سیدجوادی، [[عزت‌الله سحابی]]، [[مصطفی کتیرایی]]، [[علی‌اصغر مسعودی]]، عباس شیبانی و ولی‌الله قرنی پیش از [[بازگشت امام‌خمینی]] و تشکیل [[دولت موقت]] عضو شورای انقلاب بودند.<ref>یزدی، آخرین تلاش‌ها، ۹۴–۹۵؛ هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۱۲۴–۱۲۵.</ref> [[ابراهیم یزدی]] پس از بازگشت به ایران به این جمع افزوده شد.<ref>سائلی، شورای انقلاب اسلامی ایران، ۵۰.</ref> پس از تشکیل دولت و خروج یزدی، یدالله سحابی، سیداحمد صدر حاج‌سیدجوادی و مصطفی کتیرایی؛ وزرای دولت از شورا، [[سیدابوالحسن بنی‌صدر]]، [[صادق قطب‌زاده]]، [[میرحسین موسوی]]، حبیب‌الله پیمان و احمد جلالی عضو شورا شدند.<ref>بازرگان، شورای انقلاب، ۲۵ و ۴۰.</ref>

از مجموع منابع برداشت می‌شود تا پیش از عضویت طالقانی در شورا، ریاست شورای انقلاب با مطهری بوده‌است.<ref>کیهان، روزنامه، ۲۸/۴/۱۳۵۹، ۱۶؛ بدیع‌زادگان، نگاهی گذرا به شکل‌گیری انقلاب اسلامی و شورای انقلاب، ۱۸؛ یزدی، آخرین تلاش‌ها، ۳۴۰.</ref> در این زمان کتیرایی دبیری شورا را بر عهده داشت.<ref>کتیرایی، نگاهی گذرا، ۱۵؛ یزدی، آخرین تلاش‌ها، ۳۴۰.</ref> پس از عضویت طالقانی در شورا، او رئیس شورا و بهشتی نایب‌رئیس شورا شد که البته بیشتر [[مسئولیت]] اداره شورا و امضای لوایح در این دوران بر عهده بهشتی بود.<ref>اطلاعات، روزنامه، ۳۱/۴/۱۳۵۹، ۵.</ref> پس از درگذشت طالقانی و استعفای دولت، در حالی‌که مطهری و قرنی از اعضای شورای انقلاب نیز به [[شهادت]] رسیده بودند، بهشتی رئیس شورای انقلاب شد. پس از انتخاب [[بنی‌صدر]] به ریاست‌جمهوری، به دلیل تمرکز مسئولیت‌ها ریاست شورا نیز به وی واگذار گردید.<ref>هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۲۷۷ و ۴۳۲؛ کیهان، روزنامه، ۲۸/۴/۱۳۵۹، ۱۶.</ref> نام اعضای شورای انقلاب، به دلیل حفظ امنیت اعضا (پیش از پیروزی انقلاب) و تحت فشار نبودن از طرف مردم در شرایط حساسِ پس از پیروزی و مسئولیت سنگین اداره کشور، هرگز به صورت رسمی اعلام نشد.<ref>بازرگان، شصت سال، ۲/۲۹۰؛ بهشتی، نگاهی گذرا به شکل‌گیری انقلاب اسلامی و شورای انقلاب، ۹.</ref>

شورای انقلاب پیش از پیروزی انقلاب، هفته‌ای یک یا دو بار به‌طور نامنظم و پنهانی در محل‌های مختلف که معمولاً خانه اعضا بود، تشکیل می‌شد.<ref>بازرگان، شورای انقلاب، ۲۵؛ نجاتی، تاریخ سیاسی بیست و پنج‌ساله ایران، ۲/۳۰۲.</ref> [[عزت‌الله سحابی]]، نخستین جلسه شورا را در ساختمانی متعلق به بنیاد طاهر در خیابان روزولت (شهید محمد مفتح) می‌داند. بیشتر اعضای هیئت امنای این بنیاد، عضو شورای انقلاب بودند.<ref>سحابی، در شورای انقلاب چه گذشت، ۵۱/۱۱.</ref> محل استقرار شورا در روزهای پس از [[بازگشت امام‌خمینی]] به [[ایران]]، عمدتاً [[مدرسه رفاه و مدرسه علوی|مدرسه رفاه]] بود و جلسات مهم‌تر به‌خصوص جلسات مربوط به تعیین نخست‌وزیر موقت، در حضور امام‌خمینی تشکیل می‌شد.<ref>هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۱۶۷؛ بازرگان، شورای انقلاب، ۲۶.</ref> پیش از [[پیروزی انقلاب]]، به دلیل سرّی‌بودن جلسات از نوشتن صورت جلسه خودداری می‌شد؛ اما پس از پیروزی، از ۸/۱۲/۱۳۵۷ عباس شیبانی منشی جلسه بود و به ثبت صورت جلسه می‌پرداخت که هم‌اکنون موجود و قابل استفاده است.<ref>هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، ۱/۳۶۲؛ بهشتی، نگاهی گذرا به شکل‌گیری انقلاب اسلامی و شورای انقلاب، ۹.</ref> پس از بازگشت بازرگان به شورا، وی نوشتن صورت جلسات را بر عهده گرفت.<ref>هاشمی رفسنجانی، حقیقت‌ها، ۵۲؛ هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۳۷۹.</ref>

اساسنامه شورای انقلاب در ماه‌های ابتداییِ کار شورا تدوین شد.<ref>کتیرایی، هیئت تنظیم، ۱۹.</ref> از آنجاکه بخشی از [[پیام‌های امام‌خمینی|پیام امام‌خمینی]] دربارهٔ اعلام تشکیل شورا در آغاز این اساسنامه آمده، مشخص می‌شود تاریخ تدوین آن پس از ۲۲/۱۰/۱۳۵۷ بوده‌است.<ref>سائلی، شورای انقلاب اسلامی ایران، ۲۵۰؛ هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۵۵۷.</ref> اساسنامه پس از ذکر تاریخچه نهضت‌های آزادی‌بخش ایران ازجمله [[نهضت مشروطیت]] و [[نهضت ملی‌شدن نفت]] به رهبری [[محمد مصدق]] در مقدمه، در ۹ ماده و ۴ تبصره به تصویب اعضا رسید؛ سپس برای تأیید امام‌خمینی به [[پاریس]] فرستاده شد. ایشان پس از حذف مقدمه به دلیل نارضایتی از مقایسه [[نهضت اسلامی ایران]] با نهضت‌های پیشین، آن را تأیید و تصویب کرد.<ref>هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۵۵۹؛ کتیرایی، هیئت تنظیم، ۱۹.</ref> این اساسنامه هدف شورا را پاسداری از نتایج مبارزات آزادی‌خواهانه ملت ایران و ایجاد [[حکومت جمهوری دموکراتیک اسلامی]] در [[ایران]] معرفی می‌کند و به شرح وظایف و اختیارات شورا می‌پردازد.<ref>هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۵۵۷–۵۵۸.</ref>

برابر اساسنامه، مادامی که قانون اساسی جدید تدوین و تصویب نشده، شورای انقلاب موقتاً دارای همان اختیارات و وظایفی است که قانون اساسی و متمم آن برای مقام سلطنت و دو [[مجلس شورای ملی]] و [[مجلس سنا|سنا]] قائل شده‌است.<ref>سائلی، شورای انقلاب اسلامی ایران، ۹۱–۹۵.</ref> همچنین پیشنهاد رئیس دولت موقت به امام‌خمینی، اعلام همه‌پرسی برای تعیین نوع حکومت و [[نظارت]] بر آن، تدوین [[قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران|قانون اساسی]] برای ارائه به [[مجلس مؤسسان]]، مطالعه و تنظیم طرح‌های اساسی و اجرایی لازم در زمینه‌های مختلف، بررسی و تنظیم مقررات اصلاحی در زمینه‌های قضایی و حقوقی و نیز نمایندگی امام‌خمینی در روابط دولتی و عمومی داخلی و بین‌المللی تا زمان آغاز به‌کار دولت موقت ازجمله وظایفی بود که برای شورا تعیین شده بود.<ref>سائلی، شورای انقلاب اسلامی ایران، ۹۵؛ هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۵۵۷–۵۵۹.</ref>

نخستین ابتکار عمل شورای انقلاب که در آغاز تأسیس، به‌صورت نامنظم و بیشتر تابع حوادث، تشکیل جلسه می‌داد، تلاش برای مذاکره با مقامات دولتی و ارتشی رژیم پهلوی در زمان اوج نهضت و در جهت مصونیت بیشتر مردم در راهپیمایی تاسوعا و عاشورا بود<ref>سحابی، در شورای انقلاب چه گذشت، ۵۱/۱۱.</ref> {{ببینید|تاسوعا و عاشورا}}. پس از آن، شورا با اعلام رسمی امام‌خمینی، به مرکز تصمیم‌گیری برای نهضت تبدیل شد. بسیاری از تصمیمات شورا پس از تأیید ایشان به اجرا درمی‌آمد.<ref>هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، ۱/۳۲۴ و ۳۶۲؛ نجاتی، تاریخ سیاسی بیست و پنج‌ساله ایران، ۲/۳۰۲.</ref> یکی از مهم‌ترین اقدامات شورا در این مرحله مدیریت [[اعتصاب|اعتصاب‌ها]] و نیز اعزام موفقیت‌آمیز هیئتی به دستور امام‌خمینی برای حل مشکل اعتصاب کارکنان شرکت نفت و ادامه تولید داخلی [[نفت]] بود<ref>بازرگان، شصت سال، ۲/۲۸۱.</ref> {{ببینید|اعتصاب کارکنان صنعت نفت}}. جمع‌آوری کمک‌های مالی از مردم برای رسیدگی به وضعیت اعتصاب‌کنندگان و تأمین مالی نیروهای انقلابی و حتی رفع نیاز مالی مردم درمانده و نیازهای مبارزاتی همراهان امام‌خمینی در [[فرانسه]]، ازجمله کارهای شورا در آن روزها بود.<ref>هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۱۲۵.</ref>

شورای انقلاب در آن مقطع، که هماهنگی امور مربوط به انقلاب را بر عهده داشت، از یک‌سو با [[شاپور بختیار]]، نخست‌وزیر و سران دولتی و نظامی رژیم پهلوی، مانند عباس قره‌باغی رئیس ستاد مشترک ارتش و ناصر مقدم رئیس [[ساواک]] به مذاکره می‌پرداخت و با نفوذ در [[نیروهای مسلح]] برای دلگرم‌کردن آنان به انقلاب و خارج‌کردن بختیار از صحنه تلاش می‌کرد، و از سوی دیگر، دیدارهای سیاسی با برخی از نمایندگان کشورهای مختلف ازجمله [[آمریکا]] مانند سولیوان ترتیب می‌داد. این مذاکرات که با حضور [[مهدی بازرگان|بازرگان]]، [[سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی|موسوی اردبیلی]] و برخی دیگر از نمایندگان شورا انجام می‌شد، با هدف انتقال مسالمت‌آمیز قدرت بود<ref>بازرگان، شصت سال، ۲/۲۹۲ و ۲۹۵؛ قره‌باغی، اعترافات ژنرال، ۲۵۷–۲۶۴؛ یزدی، پشت صحنه انقلاب، ۲۴؛ سولیوان، خاطرات دو سفیر، ۱۶۷.</ref> و در کم‌کردن خشونت علیه ملت بسیار سودمند بود. مذاکرات در روزهای پس از [[بازگشت امام‌خمینی]] شتاب و اولویت بیشتری یافت. محور اصلی مذاکرات با بختیار و سران ارتش در روزهای پس از ورود امام‌خمینی به ایران، وادارکردن [[شاپور بختیار|بختیار]] به طرح دوباره استعفا بود که به هر حال به نتیجه نرسید.<ref>قره‌باغی، اعترافات ژنرال، ۲۶۶؛ هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۱۶۷–۱۶۸.</ref>

در آستانه [[پیروزی انقلاب اسلامی]]، شورای انقلاب در جایگاه [[قوه مقننه]] به وزرای دولت رأی اعتماد داد.<ref>بازرگان، شورای انقلاب، ۳۶؛ کتیرایی، هیئت تنظیم، ۲۲.</ref> این شورا که در این دوره، مهم‌ترین وظیفه‌اش قانون‌گذاری بود، برای بررسی لوایح به چهار کمیسیون تقسیم شد: کمیسیون امور امنیتی، نظامی و اطلاعاتی با مسئولیت [[سیدعلی خامنه‌ای|خامنه‌ای]]، کمیسیون امور مالی و اقتصادی با مسئولیت [[عزت‌الله سحابی]]، کمیسیون امور فنی و اجرایی با مسئولیت بازرگان و کمیسیون امور قضایی با مسئولیت موسوی اردبیلی.<ref>سحابی، در شورای انقلاب چه گذشت، ۵۲/۱۱؛ سائلی، شورای انقلاب اسلامی ایران، ۹۶.</ref> شورای انقلاب که مشروعیت قانون‌گذاری خود را از امام‌خمینی و مقبولیت مردمی کسب کرده بود،<ref>اطلاعات، روزنامه، ۲۳/۶/۱۳۵۹، ۳؛ شیبانی، نگاهی گذرا به شورای انقلاب، ۶.</ref> در طول یک سال‌ونیم فعالیت خود، مجموعاً دو هزار لایحه، آئین‌نامه و تصویب‌نامه تصویب کرد که سی‌ویک مورد آن در همان زمان، تجدید نظر یا فسخ شد.<ref>اطلاعات، روزنامه، ۲۳/۶/۱۳۵۹، ۳.</ref> مصوبات شورا که از جهتی بنیادی و عمیق بود و از جهتی با قوانین سه دهه بعد، تعارض و تناقض کمتری داشت، راهنمایی برای قوانین آینده کشور شد.<ref>بهشتی، نگاهی گذرا به شکل‌گیری انقلاب اسلامی و شورای انقلاب، ۱۰.</ref>

پس از [[تسخیر سفارت آمریکا]] به دست گروهی از دانشجویان مسلمان پیرو [[خط امام]] در ۱۳/۸/۱۳۵۸ بدون اطلاع و موافقت شورای انقلاب و دولت موقت<ref>سحابی، در شورای انقلاب چه گذشت، ۵۲/۹.</ref> {{ببینید|تسخیر لانه جاسوسی امریکا}} و استعفای دولت موقت در ۱۴/۸/۱۳۵۸که علت آن دخالت، مزاحمت، مخالفت و اختلاف‌نظر بیان شد<ref>کیهان، روزنامه، ۱۵/۸/۱۳۵۸، ۲.</ref> {{ببینید|دولت موقت}}، امام‌خمینی در نامه‌ای به شورای انقلاب ضمن قدردانی از خدمات بازرگان، این شورا را مأمور اداره امور کشور و تهیه مقدمات همه‌پرسی [[قانون اساسی]]، انتخابات [[مجلس شورای اسلامی]] و [[ریاست‌جمهوری]] کرد و بر پاکسازی دستگاه‌های دولتی و اداری و نیز [[رفاه]] حال طبقات مستضعف تأکید کرد.<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۰/۵۰۰.</ref> از این زمان دولت به نام «دولت موقت شورای انقلاب» خوانده شد.<ref>سحابی، در شورای انقلاب چه گذشت، ۵۲/۱۳.</ref> شورا ضمن برعهده‌گرفتن امور اجرایی کشور،<ref>هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۳۷۱–۳۷۲.</ref> در بیانیه‌ای خطاب به مردم، وظایفِ درخواستی امام‌خمینی از شورا را توضیح داد و حفظ هوشیاری و همبستگی مردم را خواستار شد.<ref>کیهان، روزنامه، ۱۶/۸/۱۳۵۸، ۲.</ref>

مهم‌ترین اقدامات شورا در این مرحله، برگزاری همه‌پرسی قانون اساسی در ۱۱ و ۱۲/۹/۱۳۵۸، برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری و مجلس شورای اسلامی در بهمن و اسفند ۱۳۵۸ برای تشکیل قوای مجریه و مقننه، تشکیل نهادها و سازمان‌های مختلف برای اداره بهتر امور و نیز تلاش برای حل بحران‌های به‌وجودآمده در کشور بود.<ref>هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۳۹۴، ۴۲۶ و ۴۶۸؛ سائلی، شورای انقلاب اسلامی ایران، ۱۰۳ و ۱۹۵.</ref> در حل مسئله گروگان‌های آمریکایی، پس از طرح دبیرکل [[سازمان ملل]] مبنی بر اعزام هیئت پنج‌نفره بین‌المللی به ایران برای بررسی اسناد دخالت‌های آمریکا و ملاقات با گروگان‌ها که در نهایت به‌تدریج به آزادی گروگان‌ها در برابر آزادسازی اموال ایران از جانب دولت آمریکا منجر می‌شد، شورای انقلاب پس از بررسی دقیق طرح و [[مشورت]] با امام‌خمینی آن را تصویب کرد<ref>هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۴۵۵–۴۵۶؛ سحابی، در شورای انقلاب چه گذشت، ۵۲/۹–۱۰.</ref>؛ اما پس از پیام امام‌خمینی به مردم ایران و تأکید بر لزوم اعلام نظر قبلی هئیت دربارهٔ دخالت‌های [[آمریکا]] و جنایات [[محمدرضا پهلوی]] به عنوان شرط دیدار با گروگان‌ها<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۱۲/۱۷۵–۱۷۶.</ref> و پیروی‌نکردن دانشجویان از شورای انقلاب در صدور مجوز برای ملاقات، هیئت بدون نتیجه ایران را ترک کرد و شورای انقلاب از حل بحران ناکام ماند.<ref>سائلی، شورای انقلاب اسلامی ایران، ۲۱۳–۲۱۵؛ کیهان، روزنامه، ۲۱/۱۲/۱۳۵۸، ۴.</ref>

شورای انقلاب که پس از مراسم تنفیذ ریاست‌جمهوریِ [[بنی‌صدر]] در ۱۵/۱۱/۱۳۵۸، وظیفه اجرایی نداشت، همچنان تا تشکیل [[مجلس شورای اسلامی]]، در جایگاه قوه مقننه به کار ادامه داد.<ref>سحابی، در شورای انقلاب چه گذشت، ۵۲/۹.</ref> در این دوره اگرچه برای ایجاد هماهنگی بیشتر، بنی‌صدر به ریاست شورای انقلاب نیز انتخاب شد،<ref>هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۴۳۲.</ref> اما اختلافات شدیدی میان او و اعضای شورا به وجود آمد که تا پایان کار شورا ادامه داشت.<ref>بری دیزجی، روزها و رویدادها، ۳/۳۹۰؛ رضوی، هاشمی و انقلاب، ۲۳۶.</ref> در فروردین ۱۳۵۹ درگیری‌های حزبی در دانشگاه‌های کشور، شورای انقلاب را واداشت تا با تصویب تعطیلی دانشگاه‌ها از ۱۵ خرداد و رسیدگی به وضع آن، به فعالیت ستادهای تبلیغاتی مستقر در دانشگاه‌ها پایان دهد<ref>هاشمی رفسنجانی، انقلاب در بحران، ۷۹.</ref> {{ببینید|شورای عالی انقلاب فرهنگی}}.

پس از تعیین نخست‌وزیر موقت، در شرایط حساس انقلابی ایران، نبود ارتباط سالم سازمانی و تفکیک‌نشدن مناسب قوا باعث تداخل‌ها و تعارض‌هایی در عملکرد شورای انقلاب و [[دولت موقت]] شد که هر کدام دیگری را مانع اجرای دقیق برنامه‌های خود می‌دانست.<ref>اسماعیلی، دولت موقت، ۸۷.</ref> یکی از نقاط مهم اختلاف نظر، مخالفت بازرگان با تأسیس یا عملکرد نهادهایی چون [[سپاه پاسداران انقلاب]]، [[کمیته انقلاب]] و [[دادگاه‌های انقلاب]] بود.<ref>هاشمی رفسنجانی، حقیقت‌ها، ۴۸.</ref> [[انتقاد|انتقادهای]] دولت به عملکرد دادگاه انقلاب موجب شد امام‌خمینی در ۲۵/۱۲/۱۳۵۷ در حکمی خطاب به دادگاه‌های انقلاب، توقف همه محاکمه‌ها را تا تصویب آئین‌نامه جدید از سوی شورای انقلاب اعلام کند و نظارت شورای انقلاب و د[[ولت موقت]] بر این محاکمه‌ها را خواستار شود.<ref>امام‌خمینی، ۶/۳۷۹؛ هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۲۰۲؛ سحابی، در شورای انقلاب چه گذشت، ۵۱/۱۶.</ref> اختلافات این دو نهاد قدرت باعث شد تا در بهار ۱۳۵۸ داوری به نزد امام‌خمینی ببرند.<ref>رضوی، هاشمی و انقلاب، ۲۲۴.</ref> در این جلسه که در قم برگزار شد و حدود شش ساعت طول کشید، علاوه بر چگونگی برگزاری انتخابات [[مجلس خبرگان قانون اساسی]]، مسائل مهم مملکت بررسی شد<ref>کیهان، روزنامه، ۲/۳/۱۳۵۸، ۸.</ref> و اعضای دولت و بازرگان انتقادهای خود برعملکرد شورای انقلاب را بیان کردند که عمده آنها دخالت‌های شورا در امور اجرایی کشور بود. این انتقادها البته پاسخگویی شورا را نیز در پی داشت.<ref>اسماعیلی، دولت موقت، ۸۷–۸۸.</ref> دولت موقت بر راهبرد گام‌به‌گام و سازندگی اصولی و درازمدت تکیه می‌کرد؛ در حالی‌که شورای انقلاب و مردم اقدام‌های فوری و انقلابی را ترجیح می‌دادند.<ref>هاشمی رفسنجانی، انقلاب و پیروزی، ۲۲۹ و ۳۷۶.</ref>

همان‌گونه که از [[پیام‌های امام‌خمینی|پیام امام‌خمینی]] در ۲۲/۱۰/۱۳۵۷ پیداست،<ref>امام‌خمینی، صحیفه، ۵/۴۲۶.</ref> شورای انقلاب نهادی موقتی بود و بر اساس ضرورت‌های دوره نخستین انقلاب به وجود آمده بود؛ بنابراین پس از تأسیس [[مجلس شورای اسلامی]] و انتخاب اعضای [[شورای نگهبان]] قانون اساسی، کارکرد قانون‌گذاری شورا و پس از رسمیت‌یافتن دولت جدید، کارکرد اجرایی شورا از آن گرفته شد و شورا پس از هجده ماه فعالیت، به کار خود پایان داد.<ref>رضوی، هاشمی و انقلاب، ۲۳۷؛ کیهان، روزنامه، ۲۸/۴/۱۳۵۹، ۱۶.</ref> بر این اساس تاریخ آخرین جلسه شورای انقلاب ۲۹/۴/۱۳۵۹ است که در این جلسه آخرین لایحه قانونی شورا دربارهٔ حل و فصل اختلافات سازمان انرژی اتمی ایران و شرکت آلمانی «کرافت ورک یونیون» تصویب شد.<ref>اداره کل، قانون اساسی، ۵۰ و ۸۱۰؛ سائلی، شورای انقلاب اسلامی ایران، ۷۲.</ref>

به دلیل اختلافات [[بنی‌صدر]] و بیشتر نمایندگان مجلس در انتخاب نخست‌وزیر و بروز تنش‌های سیاسی،<ref>صابری، مکاتبات شهیدرجائی با بنی‌صدر، ۱۳–۹۰.</ref> بخش اجرایی شورای انقلاب با نام اعضای هیئت دولت انتقالی، تا ۱۹/۶/۱۳۵۹ مسئولیت اجرایی دولت را انجام می‌داد.<ref>هاشمی رفسنجانی، انقلاب در بحران، ۱۵۳.</ref> سرانجام در ۲۰/۶/۱۳۵۹ [[محمدجواد باهنر]] در نشست خبری، گزارش کاملی از عملکرد شورای انقلاب ارائه کرد که با عنوان کارنامه شورای انقلاب در [[مطبوعات]] منتشر شد<ref>اطلاعات، روزنامه، ۲۳/۶/۱۳۵۹، ۳؛ هاشمی رفسنجانی، انقلاب در بحران، ۴۳۹–۴۵۰.</ref> و ارائه این گزارش به عنوان پایان کار شورای انقلاب شمرده شد.<ref>سائلی، شورای انقلاب اسلامی ایران، ۷۵.</ref>